Беларускія пратэсты: скончыліся ці прыпыніліся?

Гэтыя пытаньні ў перадачы «Трайны ўдар — Экспэртыза Свабоды» абмяркоўваюць галоўны рэдактар выданьня Ideaby Рыгор Астапеня і палітычны аглядальнік парталу TUT. BY Арцём Шрайбман. Вядзе перадачу Юры Дракахруст.

Дракахруст: Скончыліся ці прыпыніліся беларускія пратэсты? Пасьля 26 сакавіка можна хіба адзначыць акцыю ў Бабруйску ў мінулую нядзелю. На дынаміку пратэстаў паўплывалі масавыя рэпрэсіі, але які вынік? Напал сышоў, расьцерушыўся, ці яго сышлі і расьцерушылі? Ці гэта адно толькі паўза, пераход да нейкай іншай фазы, магчыма яшчэ больш масавай?

​Астапеня: Гэтыя акцыі — гэта ўсё ж такі ўжо пэўны пераход да новай фазы ў беларускай палітыцы, які ўжо адбыўся, бо гэтыя акцыі былі адвязаныя ад традыцыйнага апазыцыйнага календару — 25 сакавіка, Чарнобыльскі шлях, напрыканцы восені — Дзяды. Яны ўжо маюць іншую прыроду і прырода гэтая ў тым, што сацыяльны ўзровень жыцьця ўвесь час пагаршаецца апошнія некалькі гадоў і будзе яшчэ пагаршацца.
Няма ніякіх перадумоў, што жыцьцё ў Беларусі стане лепш, і Аляксандар Лукашэнка застанецца непапулярным палітыкам яшчэ доўгі час. Нават цяжка сабе ўявіць, каб ён ізноў стаў папулярным. Можна ўявіць сабе, што людзі кажуць пра Лукашэнку ў сваёй большасьці. У прынцыпе ўжо газ у паветры распушчаны, і пытаньне толькі ў тым, хто запаліць запалку і напэўна ў апазыцыі нехта ўсё ж яе запаліць. Магчыма, гэта не адбудзецца 1 траўня, але ўвосень ці зімой мы ізноў пабачым новыя пратэсты.

Тым больш што кампанія мясцовых выбараў акурат будзе гэтай зімой. Апазыцыя напэўна захоча вярнуцца да гэтых пратэстаў. Калі казаць пра рэпрэсіі, то яны, безумоўна, расьцерушылі пратэст, цяжка ўявіць, што заўтра акцыі зноў адновяцца. Але ня варта ўспрымаць рэпрэсіі як нешта, што будзе ўвесь час расьцерушваць пратэст, яны часта служаць якраз чыньнікам, мабілізуючым грамадзтва. Я думаю, што цяжка сабе ўявіць перамогу Эўрамайдану бяз ролі Віктара Януковіча, без рэпрэсіяў, якія ўлады ўжывалі супраць дэманстрантаў.

Дракахруст: Сапраўды шмат хто, вы, Арцём, можа адзін з першых, зьвярнулі ўвагу на зусім іншы характар сёлетніх беларускіх пратэстаў у параўнаньні з папярэднімі. Але прыгадваецца, што 26 гадоў таму, якраз у красавіку, у Беларусі адбыліся масавыя рабочыя страйкі. У прынцыпе можна сказаць, што ў выніку гэтага разваліўся Савецкі Саюз, хоць гэта была зьява агульнасаюзная, а не ўласнабеларуская. Але вось такога пралетарскага, народнага пратэсту Беларусь ня бачыла ўсе наступныя 26 гадоў. Дык можа і цяперашні пратэст скончыўся і надоўга?

​Шрайбман: Я думаю, што гэта на самай справе немагчыма прадказаць, так жа як мы не маглі прадказаць хвалю пратэстаў, якая ўзьнімецца з нагоды а дэкрэту № 3. Я думаю, што цяперашняя хваля пратэсту ў прынцыпе зьбітая, і не толькі таму, што акцыі сталі менш масавыя, проста таму што ён у нейкім сэнсе асуджаны на тое, каб быць часовым, таму што гэта пратэст-эмоцыя.

А эмоцыі, пасьля таго, як іх выплюхнуць, маюць уласьцівасьць згасаць. Рэалістычна ўлада не магла выканаць тых абстрактных патрабаваньняў, якія гучалі ад людзей — працы, высокіх заробкаў, нізкіх цэнаў. Немагчыма ўявіць сабе тут нейкія саступкі і рух насустрач пратэстоўцам, а значыць людзі разумеюць, што далейшы выхад на вуліцы проста губляе сэнс, паколькі робіцца ўсё больш рызыкоўным і менш рэалістычнымі робяцца яго мэты.

Я не ўпэўнены, што мы ўбачым зімой ці ўвосень выхад на плошчу ці новыя пратэсты. Таму што калі ўлада ўсур’ёз вярнулася да практыкі адміністратыўных затрыманьняў і арыштаў, гэта можа стаць сур’ёзным стрымліваючым фактарам. Украінцы выходзілі на Майдан у канцы 2013 году, таму што яны ня ведалі, што зь імі можа быць. Яны ня ведалі, што могуць пачаць страляць, што можа быць нейкі брутальны разгон, таму што ў іх у практыцы такога не было. Беларусам жа вярнулі разуменьне таго, што бывае за выхад на вуліцу. І вось гэтае вяртаньне дэмабілізуе пратэст, асабліва калі ў яго няма нейкай канкрэтнай дасягальнай толькі такімі выхадамі на вуліцу мэты.

Таму Рыгор мае рацыю, што рэйтынг працягне не расьці, прынамсі, і незадаволенасьць будзе назапашвацца. Але я б не прагназаваў хуткіх новых падобных пратэстаў, якія былі вось зараз, без новай хвалі лібэралізацыі, таму што менавіта яна была адным з найважнейшых фактараў, які прывёў да магчымых пратэстаў.

​Дракахруст: Відавочна, што асабліва за межамі Менску гэта быў ня толькі пратэст крэатыўнай клясы. Але з іншага боку, у адрозьненьне ад красавіцкіх страйкаў 1991 году, гэта не быў пратэст «стальнога пралетарыят», гэта пераважна не былі супрацоўнікі вялікіх беларускіх заводаў. А хто?

​Шрайбман: Сапраўды, я ня бачыў там такой «ядзернай» рабочай клясы, таму што гэтым людзям, насуперак максыме Леніна ці Маркса, яшчэ ёсьць што губляць, у іх не толькі ланцугі засталіся. Я маю на ўвазе іх рабочыя месцы. А вось людзі, якія выходзілі на плошчы ў гарадах — гэта людзі, якім па вялікім рахунку не было чаго губляць. Гэта беспрацоўныя, пэнсіянэры, студэнты, якія не могуць знайсьці працу ці выпускнікі, гэта мамы ў дэкрэце і іх мужы. Гэта быў у нейкім сэнсе пратэст адчаю, пратэст людзей, даведзеных да ручкі. І такіх людзей стала шмат — таму колькасьць перайшла ў якасьць.

Дракахруст: Гэта быў пратэст самых бедных?

Шрайбман: Можа быць, ня самых, таму што ёсьць зусім люмпэнізаваная частка грамадзтва, проста хранічна беспрацоўная. На плошчы выйшлі людзі, якія апошнія пару гадоў трапілі ніжэй за рысу беднасьці і перасталі бачыць надзею на выхад з гэтага становішча, у адрозьненьне ад крызысаў 2011 году і раней. Зараз яны ўжо ўсьвядомілі, што крызыс надоўга, калі не назаўсёды. Таму для іх гэта стала мяжой адчаю. Так, гэта не ніжэйшыя па даходах групы беларускага грамадзтва, гэта людзі, якія такім чынам змагаюцца за свой дабрабыт, а не людзі, якія проста апусьцілі рукі, якімі зьяўляюцца самыя бедныя.

Дракахруст: Мы чыталі жыцьцяпіс Максіма Філіповіча, адной з самых яскравых постацяў пратэсту, гомельскага актывіста: ён крышачку папрацаваў на нейкім прадпрыемстве, потым пайшоў на іншае, дзесьці працаваў па-шэраму, потым у Расеі, потым вярнуўся з Расеі. Наколькі гэтая біяграфія лідэра тыповая для той масы, у якой ён лідзіраваў?

Астапеня: У любым разе ён адзін з прадстаўнікоў, чый сацыяльны кантракт з беларускімі ўладамі быў парушаны. То бок заўсёды ў Беларусі беспрацоўе сапраўды было нізкім. І заўсёды хапала месцаў працы. Сёньня ж мы бачым, што гэтага няма, і сацыяльны кантракт у прынцыпе ўжо ўлада не забясьпечвае, таго, што забясьпечвала раней. І пры тым, што яна заўсёды выхоўвала гэты патэрналізм у грамадзтве, што дзяржава заўсёды паклапоціцца. Сёньня яна проста адмаўляецца ад гэтага. І вось такія людзі, як ён, беспрацоўныя, пэнсіянэры ці студэнты, складаюць тую масу пратэстоўцаў, таму што яны бачаць, што тое, пра што яны «дамаўляліся» з уладамі, не адпавядае рэчаіснасьці.

Дракахруст: Арцём, вы апублікавалі на самым пачатку пратэстаў яшчэ ў сярэдзіне лютага артыкул «Хто правароніў злосьць народа». Магчыма, зараз падставаў для абмеркаваньня таго, хто што правароніў, стала больш, чым было тады. Ці можна сказаць, што апазыцыя рабіла ў гэтыя гарачыя месяцы пратэсту, люты і сакавік, нешта не так? А мусіла рабіць гэтак? І тады было б усім шчасьце. Ці гэты пратэст быў дастаткова стыхійным, і таму тут нельга ўвогуле казаць, хто што рабіў правільна ці не — усіх нёс струмень?

Шрайбман: Я звычайна крытыкую апазыцыю, але зараз у мяне практычна няма ніякіх крытычных заўвагаў да таго, што рабіла апазыцыя. Сытуацыя была выкарыстаная надзвычай прафэсійна. Я думаю, што апазыцыя спрацавала лепш, чым яна працавала прынамсі на маёй памяці.

Па-першае, апазыцыя не стала навяваць сацыяльнаму пратэсту нейкія празьмерныя, чужыя яму традыцыйныя лёзунгі. Падтрымліваўся патрэбны ўзровень палітызаванасьці пратэсту, таму што ён быў дастаткова палітызаваны, там былі антыпрэзыдэнцкія лёзунгі. Але ніхто не спрабаваў змусіць пэнсіянэраў ці беспрацоўных выступаць за беларускую мову ці справядлівыя выбары. Гэта калі і было, то фонам. Апазыцыя захавала мабілізацыю вакол сацыяльных лёзунгаў.
Па меры таго, як яна садзілася на суткі, яна старалася езьдзіць па гарадах нават там, дзе няма яе структураў, і даваць там нейкую арганізацыйную падтрымку пратэстоўцам. Спраўдзіўся прагноз Статкевіча, які казаў, што калі ёсьць сацыяльны пратэст, то важна, хто яго ачоліць. Гэта могуць быць альбо прарасейскія альбо прабеларускія, празаходнія сілы. Дык вось у другіх атрымалася, таму што ў іх хоць нейкі аргрэсурс, хоць нейкі вопыт арганізацыі і кіраваньня акцыямі ёсьць. І па факце яны падхапілі пратэст, які разьвіўся, не дзякуючы іх высілках. І гэта палітычны посьпех.

І ў тых умовах, якія ў нас у краіне ёсьць, ва ўмовах кансалідаванага аўтарытарнага рэжыму, які проста даў перадышку на 1,5-2 гады, апазыцыя выкарыстала гэтую магчымасьць максымальна. Я думаю, што яе рэйтынг па выніках гэтага вырас. Для людзей, якія выходзілі на пратэст, а гэта людзі, якія атрымліваюць інфармацыю яўна не з беларускага тэлебачаньня, яны сталі героямі, яны адсядзелі за іх выхад на плошчу. І думаю, што апазыцыя ў нейкім сэнсе выглядае нават умацаванай і ўзмоцненай, прынамсі, ў масавай сьвядомасьці, у сьвядомасьці пратэстнай часткі грамадзтва.

Адзіны недахоп — недахоп кансалідацыі і адзінства, усё-такі былі розныя пляны нават на акцыю 25 сакавіка. Але тут, як той казаў, не было б шчасьця, ды няшчасьце дапамагло. Усіх лідэраў апазыцыі да 25 сакавіка перасаджалі і іх спрэчкі не выліліся ў нешта рэальнае, людзі не пабачылі разнабою ў плянах апазыцыі, у масавай сьвядомасьці апазыцыя гэтым разам не зганьбілася. Яна сядзела, і тым не менш нэгатыўнага бэкграўнду яна таксама не атрымала. Таму гэтыя пратэсты, я лічу, апазыцыя выкарыстала па максымуму.

Дракахруст: Рыгор, а вы згодны? Вось зараз шмат крытыкі ўзьнікае, што тое не так зрабілі, і што кансалідацыі не было, і асабліва наконт 25-га — ну што ж, кінулі людзей пад дубінкі, маўляў, трэба ж было разумець, як улада будзе дзейнічаць. А яна ўжо фактычна з 5 сакавіка пачала рэпрэсіі, асабліва пасьля выступу Лукашэнкі пра «выкавырваньне разынак». Ну ўжо ўсё было ясна, што ўлада будзе рабіць — кажуць крытыкі.

Астапеня: Я думаю, што Арцём ужо дастаткова пахваліў апазыцыю. Я шмат у чым тут згодны. Шмат у чым дзякуючы, што вецер падзьмуў і нават з дзіравым ветразем можна неяк плыць. Але калі б апазыцыя была больш арганізаваная, яна ўсё ж такі магла б больш, бо праблема не ў акцыях дармаедаў, а менавіта ў 25 сакавіка.

Усё ж такі адсутнасьць плянаў усё адно нейкім чынам уплывала, і шмат у чым абумовіла, што ўсё адбылося менавіта так. У любым разе, калі апазыцыя абвяшчае нейкі плян, трэба агучваць гэты плян, бо гэта зьяўляецца адной з магчымасьцяў зьменшыць рэпрэсіі. А калі спадар Статкевіч сказаў, маўляў, мы зьбяромся, падумаем, вырашым... гэта ўплывала на тое, што думаюць улады. Яны думаюць — ня трэба даваць пратэстоўцам гуляць у сваю гульню, а трэба проста рэпрэсіямі душыць. Таму мне падаецца, што ў выпадку акцыяў недармаедаў ніякіх асаблівых праблемаў не было, праблема была толькі 25 сакавіка.

Дракахруст: Арцём сказаў, што падчас усіх акцый, прычым фактычна з самага пачатку і не толькі ў Менску, але і ў рэгіёнах, на гэтых мітынгах сталі гучаць лёзунгі супраць улады — Далоў уладу, далоў Лукашэнку, Лукашэнка сыходзь і г. д. Дык можна на гэтай падставе сказаць, што пратэст насамрэч быў палітычны? Ці ў дадзеным выпадку гэты антыпрэзыдэнцкі патас быў проста праявай раззлаванасьці, а ня мэтай, ня самым галоўным патрабаваньнем?

Астапеня: Аляксандар Лукашэнка ўвесь час падкрэсьліваў, што гэта ён забясьпечвае дабрабыт, што менавіта ён «добры цар», ён проста не можа перакінуць са сваіх «царскіх» плячэй адказнасьць на «баяр». Усе ведаюць, што ўсе рашэньні прымае менавіта ён. Бо немагчыма ў Беларусі зрабіць Чубайса, «які ва ўсім вінаваты» з Мацюшэўскага ці Кабякова. Беларусы нават ня ведаюць, хто такі Кабякоў — чалавек, які займае другую пасаду ў Беларусі. Таму калі Лукашэнка ўсё стварыў, то і адказваць павінен ён.

Дракахруст: Летась у Казахстане былі даволі маштабныя пратэсты супраць зьмены закону аб зямлі. Яны ахапілі некалькі гарадоў, прычым таксама даволі просты люд выказваўся. Але яны не былі накіраваныя супраць Назарбаева. Адмяніце закон, а Назарбаеў хай сабе сядзіць. Чаму ў Беларусі было не так і што гэта азначае?

Астапеня: Па-першае, усё ж такі сыстэма ў Казахстане больш гарызантальная, чым у Беларусі, а па-другое Аляксандар Лукашэнка сам уклаў шмат высілкаў у дэкрэт № 3. То бок ён увесь час абмяркоўваў і казаў, падрыхтуйце мне закон, а адказнасьць я вазьму на сябе. Ну вось ён яе і ўзяў, і на яго яе і ўсклалі.

Шрайбман: Пратэст быў палітычным па некаторых элемэнтах — па гэтых лёзунгах. Прычына пратэсту — эканамічная, акрамя таго, апроч таго, ад клясычнага палітычнага пратэсту цяперашні пратэст адрозьнівала тое, што людзі не былі гатовыя ісьці і дамагацца выкананьня сваіх палітычных патрабаваньняў. Таму што калі ты высоўваеш патрабаваньне «Лукашэнку ў адстаўку» і сыходзіш пасьля гэтага дамоў, то гэта проста «Гайдпарк», дзе ты выйшаў, пракрычаў, чым ты незадаволены, і пайшоў.

Ніхто не заставаўся на плошчах, ніхто не клікаў штурмаваць рэзыдэнцыі, і таму хутчэй гэтыя лёзунгі былі праявай злосьці на адрас таго, хто ўспрымаецца аўтарам гэтага дэкрэту і гэтай эканамічнай сыстэмы, а значыць вінаватым у беднасьці. Другі момант — той, што гэтыя лёзунгі маглі быць такім цікавым беларускім інструмэнтам ціску на ўладу. У нас заўсёды, калі ў доме цякуць трубы, дом заяўляе, што мы не пойдзем на выбары — адразу прыяжджае ЖКГ і ўсё чыніць. Вось тут тое самае.

Цалкам верагодна, што для часткі пратэстоўцаў такая ў чымсьці магчыма штучная палітызацыя лёзунгаў стала спробай паказаць уладзе, што ўсё сур’ёзна, што яны тут не толькі з-за дэкрэту, а таму, што «дастала». І таму чым гучней мы крыкнем, тым больш адраснымі і рэзкімі будуць нашыя лёзунгі, тым верагодней улады спужаюцца і нешта адкруцяць ці пойдуць на саступкі.

Гэта такая апэляцыя да самага верхняга ўзроўню. Прыкладна па такім жа сцэнары людзі пішуць скаргі на тое, што ім не плацяць заробак, адразу ў адміністрацыю прэзыдэнта. Таму што яны разумеюць, што рашэньне, якое будзе спушчана адтуль, будзе разгледжанае нашмат хутчэй, чым калі б яны выйшлі на плошчу з лёзунгамі «далоў кіраўніка бабруйскага гарвыканкаму». То бок, для часткі пратэстоўцаў — гэта злосьць, для часткі — тое, пра што я казаў. Але ўсё гэта не ў чыстым выглядзе палітыка, таму што далей змагацца за выкананьне гэтага патрабаваньня людзі на сёньня не былі гатовыя.