На гэтыя ды іншыя пытаньні ў перадачы «Экспэртыза Свабоды» адказваюць Сяргей Харэўскі і Сяргей Дубавец. Вядзе перадачу Віталь Цыганкоў.
Цыганкоў: Як мяняўся сэнс і фармат адзначэньня Дня Волі? Але для пачатку давайце ўзгадаем гісторыю. Калі ўпершыню ў сучаснай гісторыі Беларусі адзначалася дата 25 Сакавіка?
Дубавец: Я думаю, гэта было ў 1981 годзе, калі тагачасная першая нефармальная беларуская суполка — «Майстроўня» — выехала на 25 сакавіка проста ў лес. Мы вывесілі там бел-чырвона-белы сьцяг і сьпявалі нацыянальныя гімны. Пасьля гэтага мы адзначалі 25 сакавіка рэгулярна.
Першы выхад публічны адбыўся ў 1989 годзе. Гэта быў монавыступ, калі мастак Алесь Пушкін выйшаў на праспэкт, сабралася шмат міліцыі і гледачоў, яго скруцілі, і тут ужо прагучаў момант пратэсту.
У пачатку 90-х сьвята адзначалася фактычна на афіцыйным, дзяржаўным узроўні. У 1993 годзе на сцэне Дзяржаўнай філярмоніі ў Менску стаялі тагачасны кіраўнік дзяржавы Станіслаў Шушкевіч і — што вельмі сымбалічна — Старшыня Рады БНР Язэп Сажыч.
Пасьля 1994 Дзень Волі стаў чыста пратэстнай акцыяй, хаця ўсім хацелася бачыць у ім сьвята. Былі брутальныя разгоны, арыштоўвалі па 500 чалавек, ад удзельнікаў да журналістаў і дыпляматаў. Такі характар гэтага адзначэньня захоўваецца па сёньня.
Натуральна, для мяне 25 сакавіка — гэта найперш сьвята.
Харэўскі: Натуральна, для мяне 25 сакавіка — гэта найперш сьвята. Я памятаю адзначэньне Дня Волі ў 1991-м, гэта былі апошнія савецкія месяцы. Тады ў Купалаўскім парку сабраліся людзі, як сёньня памятаю, Зянон Пазьняк з букецікам фіялак. Была расьцяжка, якую лацінкай напісаў Гэнік Лойка: «Biełaruś savieckaja — Biełaruś biaz budučyni», што мяне вельмі моцна тады ўразіла. Быў сьвяточны ўзьнёслы настрой, усе ўсьміхаліся, нават Зянон Станіслававіч, усе неяк ганарыліся, што прыйшлі сюды. Акрамя гэтага, адбываліся і ўрачыстыя камэрныя акадэміі, вечары, у мастацкіх майстэрнях.
Я лічу, што гэта найперш сьвята, яму 99 гадоў. Таму для мяне найперш важны гэты момант — сьвяткаваньня. Другі аспэкт — акадэмічны. Колькі б гадоў ні прайшло, варта нагадваць, у якіх умовах Беларусь здабыла сабе незалежнасьць, і цікавасьць да гэтага не зьнікае. За гэтыя гады мы значна больш сталі ведаць пра акалічнасьці ўтварэньня БНР. Таму я лічу, што гэтыя два складнікі — сьвяточны і акадэмічны — павінны прысутнічаць найперш.
Цыганкоў: Чаму для тых людзей, якія штогод выходзяць на вуліцы 25 сакавіка, гэта дзень застаецца такім важным? Чаму людзі сярод іншых лёзунгаў крычаць «Жыве Беларусь» і «Незалежнасьць»? Ці азначае гэта, што зь незалежнасьцю па-ранейшаму ёсьць праблемы, што яна пад пагрозай?
Сымбалічнасьць найперш у тым, што нацыя здабыла сваю дзяржаву.
Дубавец: Гэта сьвята, якое мае вялікае сымбалічнае значэньне. Сымбалічнасьць найперш у тым, што нацыя здабыла сваю дзяржаву. Для параўнаньня вазьміце якое іншае дзяржаўнае беларускае ўтварэньне — БССР альбо цяперашнюю РБ зь яе незразумелым днём незалежнасьці, які б адзначаўся, нягледзячы ні на што, нефармальна, людзьмі. Такога ніколі не было.
А 25 сакавіка адзначалася людзьмі заўсёды — падпольна, пратэстна — у любым фармаце. Гэта быў і ёсьць кліч душы людзей і прызнаньне імі гэтага сымбалю незалежнасьці. Таму і сёньня людзі адчуваюць праўдзівасьць менавіта гэтага Дня Незалежнасьці. А не, напрыклад, 3 ліпеня, дня вызваленьня Менску. Я думаю, менавіта гэта іх выводзіць.
Ну і, зразумела, ёсьць трывога за незалежнасьць цяперашнюю, бо мы бачым цалкам незразумелую гібрыдную палітыку, гульню з гэтым тэрмінам. Гульню з самой незалежнасьцю, уключэньне Беларусі ў розныя незразумелыя саюзы з Расеяй і Казахстанам.
Цыганкоў: Ці застаюцца і да сёньня актуальнымі некаторыя канкрэтныя ідэі і прынцыпы БНР? Ці гэта проста сымбаль менавіта здабыцьця незалежнасьці? Бо на той момант гэтыя прынцыпы былі вельмі сацыялістычнымі, левымі, што на сёньня, магчыма, выглядае ня вельмі сучасным?
Харэўскі: Вядома, з аднаго боку гэта найперш сымбаль. Нагадаю, што якраз сто гадоў таму, у гэтыя велікодныя дні, быў створаны і ўзьняты бел-чырвона-белы сьцяг. Людзі, якія 30 гадоў ходзяць з гэтым сьцягам, пра які ніхто ня ведаў у савецкі час, — для іх гэта ўжо ня толькі сымбаль, але і рухавік самаідэнтыфікацыі, самавызначэньня.
Як ні парадаксальна, у гэтай так званай сацыяльна арыентаванай дзяржаве тыя лёзунгі і ідэі, якія былі актуальныя 99 гадоў таму, — актуальныя і да сёньня.
Што да «сацыялістычнасьці» ідэяў БНР. У канкрэтным беларускім сёньняшнім кантэксьце патэнцыял гэтых ідэяў далёка ня вычарпаны. У нас да сёньня людзі ня маюць зямлі, у народу няма права ўласнасьці на зямлю, як і тады. Існуюць новыя паны ў выглядзе дырэктараў агракамбінатаў — а людзі як ня мелі ўласнасьці, сродкаў вытворчасьці, так і ня маюць. Як ні парадаксальна, у гэтай так званай сацыяльна арыентаванай дзяржаве тыя лёзунгі і ідэі, якія былі актуальныя 99 гадоў таму, — актуальныя і да сёньня.
Дубавец: Варта ўзгадаць і аграмадны патэнцыял беларушчыны, які несла БНР, адраджэньне старадаўняй культуры, традыцыяў. Што зьнікла ў працэсе пераўтварэньня сьвята ў пратэст — зьнікла песьня. Калі б гэтыя 10 ці 50 тысячаў, якія часам выходзяць 25 сакавіка, усе засьпявалі беларускі гімн — гэта вельмі моцна памнажала б сілу гэтага маршу і пратэсту.
Раней падчас сьвяткаваньня 25 сакавіка заўсёды гучала песьня. За гады Лукашэнкі гэта зьнікла, мы выходзім і проста гадзіну крычым «Жыве Беларусь». І мы адчуваем, што ў фармаце такога крычаньня чагосьці бракуе. Павінна быць штосьці больш натхняльнае, больш выразнае — павінна быць песьня.
