У Менску прайшлі прэм’ерныя паказы дакумэнтальнага фільма «Суд над камунізмам». Чаму масквічы любяць фатаграфавацца з маскарадным Сталіным, а ў Беларусі да гэтай пары стаяць помнікі забойцам? Стваральнікі стужкі Кася Камоцкая і Віктар Корзун — гасьцямі перадачы.
— Кася і Віктар, прызнаюся, ад фільма з такой назвай я чакаў нейкіх глябальных абагульненьняў і мастацкіх «прысудаў». Чаму вы вырашылі ўзяць за аснову прыватную гісторыю маладафронтаўца Андрэя Кіма?
Віктар Корзун: Па-першае, нам хацелася паказаць шляхі пошуку загінулых і рэпрэсаваных продкаў. Гэта вельмі актуальна, бо тычыцца ледзь ня кожнай сям’і ў Беларусі. Па-другое, сваім фільмам мы хацелі зьвязаць сёньняшняе і мінулае — яны шмат у чым паралеляцца. Акрамя таго, у нашым распараджэньні было шмат адзьнятых матэрыялаў з Андрэем Кімам, дзе ён удзельнічае ў розных грамадзкіх акцыях асуджэньня сталінізму-камунізму. Усё гэта добра складвалася, таму і быў абраны такі герой.
Кася Камоцкая: Выбар героя быў зьвязаны яшчэ і з тым, што Андрэй сам быў рэпрэсаваны. Дзякуй Богу, ня так, як у сталінскія часы, але таксама ні за што.
— У фільме Андрэй Кім, спрабуючы знайсьці сьляды свайго рэпрэсаванага дзеда, тэлефануе ў КДБ і чуе ў адказ: «Зьвярніцеся ў гарадзкія архівы». У Маскве ён доўга тузае дзьверы ФСБ — ніхто не адчыняе і ўвогуле не рэагуе. Такія паводзіны спэцслужбаў, мякка кажучы, дзівяць.
Корзун: Гэта сёньня яны так сябе паводзяць. А ў пачатку 90-х давалі хоць нейкую адпіску, прысылалі нейкія дакумэнты, старонкі са справы. Прызнацца, я думаў, што і Андрэю хоць нешта падкажуць, прыкладам, каб напісаў заяву ў архіў КДБ, як было раней. Але сёньня няма нават элемэнтарных адпісак. А з ФСБ нават ніхто ня выйшаў сказаць: «Не хуліганьце, адыдзіце!» І нездарма ў фільме на тыя дзьверы такі акцэнт, і нездарма яны пазьней былі падпаленыя. Там на такія дробязі, як чалавечыя лёсы, ніхто ўвагі не зьвяртае.
— Мне яшчэ запомніліся кадры з Масквы, дзе людзі, звычайныя мінакі, фатаграфуюцца з маскарадным Сталіным, а нехта адганяе вашага апэратара. Гэтых жывых манэкенаў — леніных-сталіных — там нехта ахоўвае?
Корзун: Зь імі фатаграфуюцца пераважна замежнікі, якім, відаць, цікава займець фотаздымак зь вядомай на ўвесь сьвет малпачкай. Такім чынам тыя гістарычныя пэрсанажы зарабляюць грошы. Апэратар не хацеў плаціць, таму яго і адганялі.
Пра што гаварыць, калі ставяцца новыя помнікі Сталіну, калі ўдава Салжаніцына стаіць на адной трыбуне з кэгэбэшнікам Пуціным, і яны разам адкрываюць помнік князю Ўладзімеру.
Камоцкая: Тыя пэрсанажы стаяць там з часоў Гарбачова. Расейцы ж думаюць, што гэта ўсё бяскрыўдна. Тое самае ў крамах — прадаюцца бюсты Сталіна, майкі са Сталіным. Пра што гаварыць, калі ставяцца новыя помнікі Сталіну, калі ўдава Салжаніцына стаіць на адной трыбуне з кэгэбэшнікам Пуціным, і яны разам адкрываюць помнік князю Ўладзімеру. Гвалтаўніку, які хрысьціў Русь, які да Масквы ня мае ніякага дачыненьня... А Ленін са Сталіным і ў нас бы хадзілі, каб такое паслабленьне далі.
— На прэм’еры фільма ў зале адчулася абурэньне, калі на экране вясельны картэж пад’ехаў да помніка Леніну, і маладыя ўсклалі да яго кветкі. Але ў фінале высьветлілася, што гэта пастановачныя кадры. Навошта яны вам спатрэбіліся?
Корзун: Я адмыслова прапісаў гэта ў сцэнары, паколькі быў упэўнены, што падобнае сцэна — цалкам натуральная для Беларусі. Што гэта працягваецца дзе-небудзь у абласным ці раённым горадзе. Перакапаў увесь інтэрнэт, усе вясельныя агенцыі, нідзе нічога і блізка няма.
Камоцкая: І гэта было для нас прыемным адкрыцьцём.
Корзун: І ўсё ж я даў заданьне ўсім знаёмым апэратарам, і адна дзяўчына зьняла патрэбны нам эпізод. Яна проста папрасіла сяброў, што бралі шлюб, ускласьці кветкі да помніка Леніну. Тыя пакрывіліся, але выканалі просьбу. Гэты эпізод, як нам падаецца, вельмі выразна дэманструе тую сытуацыю, якая сёньня склалася ў Беларусі з помнікамі Леніну і розным камуністычным дзеячам.
— У школьнай праграме па літаратуры ёсьць такі пункцік: «мінімізаваць тэму рэпрэсій 30-х гадоў». У той жа час дасьледаваньні (нават пад грыфам акадэмічнага Інстытута гісторыі) выдаюцца. Чаму так адбываецца?
Корзун: Таму што дзеці могуць задаць простыя пытаньні: «А чаму імя Дзяржынскага ў нас носіць адзін з праспэктаў? А чаму Калінін стаіць на менскай плошчы?». Гісторыкі хай спрачаюцца, хай высьвятляюць, яны падрыхтаваныя людзі. А для школьнікаў гэта лішняя інфармацыя. Пачнуцца нязручныя пытаньні да бацькоў, і бацькі таксама пачнуць абурацца.
Як растлумачыць школьніку, што ў нашых гарадах стаяць помнікі і названыя вуліцы імёнамі людзей, якія забілі яго дзеда ці прадзеда?
Камоцкая: Сапраўды, як растлумачыць школьніку, што ў нашых гарадах стаяць помнікі і названыя вуліцы імёнамі людзей, якія забілі яго дзеда ці прадзеда? Таму мы так і жывем, ня ведаючы, куды павярнуцца, куды разьвярнуцца. Неразьбярыха ў горадзе, у галовах людзей.
Корзун: І гэты пры тым, што Лукашэнку нельга назваць камуністам ці сталіністам, і ня скажаш, што ў нас сёньня пануе нейкі пост-камуністычны лад. Проста ён ня хоча падымаць шуму, ня хоча ні зносіць старыя помнікі, ні ўсталёўваць альтэрнатыўныя. Відаць, лічыць, што тэма павінна сама «рассмактацца».
— Мне здаецца, што наша грамадзтва гатовае апрыёры даць права дзяржаве на рэпрэсіі. Неяк загаварыў у двары з мужыкамі пра зьніклых Ганчара і Захаранку і пачуў у адказ: «Дык яны ж супраць Лукашэнкі былі!». Вось такое разуменьне...
Камоцкая: Паколькі тыя мужыкі гавораць «яны ж былі супраць Лукашэнкі», то зразумела, каго яны лічаць забойцам. Ці хай сабе не пэрсаніфікавана — вінаватыя дзяржаўныя спэцслужбы. Я ня думаю, што тыя мужыкі лічаць гэта нармальным. Хоць наша дзяржава і афіцыйна забівае — у нас жа не адмененае сьмяротнае пакараньне. Гэта проста адсутнасьць звычайнай дэмакратыі. Калі высьвятляць, адкуль гэта бярэцца, то зойдзем ня толькі ў сталінскія часы. Скажам, у фільме ёсьць кадры, дзе на «лініі Сталіна» праводзіцца фэстываль хрысьціянскай праваслаўнай моладзі. І на нас вельмі пакрыўдзіліся праваслаўныя актывісты. Навошта вы гэта паказалі? А я адказваю — навошта вы туды пайшлі? Ёсьць жа праваслаўныя велікамучанікі, сьвятары, якія першымі пацярпелі ад сталінізму. Дык што, няма памяці? Вось таму і паказалі — каб вы памяталі.
У сёньняшняй Расеі дзяржаўная ідэалёгія проста выкарыстоўвае рэлігію ў сваіх мэтах, яна цалкам падпарадкавала яе.
Корзун: Што тычыцца праваслаўя і адраджэньня сталінізму ў нашыя дні. Гэта ператварылася ў нейкі паралельны лейтматыў у фільме, хоць ніхто пра тое спачатку ня думаў. Яны там міжволі сутыкнуліся і, відаць, сутыкнуліся невыпадкова. Камунізм спачатку зьнішчаў праваслаўе і рэлігію ўвогуле проста як канкурэнтную ідэалёгію, жадаючы заняць яе месца. І ён шмат у чым паўтарыў нейкія рэлігійныя атрыбуты і формы. А ў сёньняшняй Расеі дзяржаўная ідэалёгія проста выкарыстоўвае рэлігію ў сваіх мэтах, яна цалкам падпарадкавала яе. Гэта відавочна.
— Гэтымі днямі ў Менску праходзіць кінафэстываль «Лістапад». Кажуць, там бракуе якасных дакумэнтальных фільмаў. А вы не спрабавалі паказаць «Суд над камунізмам» на «Лістападзе»?
Корзун: Не спрабавалі. Падобныя пытаньні нам задаюць пачынаючы з самага першага нашага фільма «Васіль Быкаў. Вяртаньне». Зразумела, што нам адмовілі б. Але мы ня хочам скандальнай славы сваім фільмам.
Камоцкая: Хіба забарона паказу на «Лістападзе» ці па БТ — гэта скандал? Па-мойму, наадварот, скандал — паказацца па БТ. Я ня думаю, што трэба туды імкнуцца, хоць паспрабаваць можна было, скажам, пасупрацоўнічаць з каналам"Беларусь-3«, найбольш беларускамоўным. У нашым фільме я ня бачу ніякай пагрозы сёньняшняму ладу.
— Паводле «лістападаўскага» журы, 90% прадстаўленых на фэстываль дакумэнтальных фільмаў — сьмецьце. Няўжо ў нас так дрэнна з дакумэнталістыкай?
Камоцкая: У нас ня так дрэнна з дакумэнтальным кіно. Проста стала вельмі даступным яго здымаць. Любы чалавек можа набыць камэру, змантажаваць у сябе ў кампутары і радасна аднесьці на той жа «Лістапад». У нас ёсьць вельмі добрыя аўтары. Тое самае я магу сказаць і пра кнігі. 90 адсоткаў паэтычных зборнікаў, якія я чытаю, — сьмецьце. Але гэта ня значыць, што ў нас няма выдатных паэтаў. Проста выдаваць кнігі стала даступна. Кожны сёньня за ўласныя сродкі можа выдаць сваю кніжку.
Корзун: Дакумэнтальнае кіно — дарагі тэхналягічны працэс. А якасныя прадукты ў любым жанры і ва ўсе часы — гэта і будзе 10 адсоткаў. А ўвогуле «Лістапад» у сьвеце яшчэ не набыў вядомасьці і аўтарытэту, каб яму ішлі прапановы з усяго сьвету. А пэрспэктыва ў беларускіх дакумэнталістаў проста бліскучая. У нас толькі чапаюць нейкія гістарычныя тэмы, мала што зроблена ў гэтым жанры.
— Кінатэатар «Перамога» нядаўна пачаў рабіць бясплатныя кінапаказы па-беларуску. Дык у залю не прабіцца. Што, на вашу думку, больш прыцягвае на тыя паказы гледачоў — беларуская мова, ці відовішча, за якое ня трэба плаціць?
Корзун: У нашым грамадзтве сёньня вялікая цікавасьць да беларускіх прадуктаў — ад вышыванак да паэзіі. Таму ня дзіўна, што людзі прыходзяць паглядзець кіно на беларускай мове. Немалаважна тут і тое, што зрабіць гэта можна легальна.
Такі ўжо наш народ, яму адзін раз міргнуць вокам — усе паробяцца беларускімі нацыяналістамі.
Камоцкая: Тут я цалкам згодная зь Віктарам. Беларускі кінапаказ дазволены, і такім чынам можна прадэманстраваць сваю беларускасьць. На мітынгу ці на якой-небудзь акцыі такой колькасьці людзей няма, бо там могуць павязаць. А тут усё легальна. Такі ўжо наш народ, яму адзін раз міргнуць вокам — усе паробяцца беларускімі нацыяналістамі. І гэта нармальна для беларусаў. Так было заўжды.
