Дзень Незалежнасьці неяк не выбіваўся з шэрагу тых сьвятаў, якія мелі асаблівы смак. Так, звычайнае сьвята па зьбегу абставінаў пазначанае ў календары чырвоным колерам.
Але так было да 25 жніўня 1994 году.
Гэтым днём мы спускаліся з толькі што ўзятага перавалу ў Каўкаскіх гарах.
Мы – гэта восем горных турыстаў зь Беларусі, якія неяк па абсалютнай легкадумнасьці, як на сёньняшні розум, рушылі на Каўказ ў ня самы лепшы для турысцкіх паходаў час.
На Каўказе было ня надта спакойна, ня так даўно прыпыніўся пякучы збройны канфлікт паміж абхазамі й грузінамі, але дробныя правакацыі й перастрэлкі ўзьнікалі з самае малое нагоды.
Але мы ня надта на гэта зважалі.
Перавал выпаў высокі – 4500 мэтраў, і складаны, з шматлікімі «карнізамі» й вэртыкальнымі сьценкамі, якія забіралі шмат нашых сілаў.
Мы спускаліся выматаныя, потныя, галодныя, зьнясіленыя страшэннай смагай, бо сьнег вакол быў брудны й талая вада, адпаведна, такая самая.
Далёка ўнізе бліскала на сонцы высакагорнае возера, якое было пунктам нашага заключнага горнага прыпынку перад вяртаньнем праз Кабардзіна-Балкарыю на мілую Бацькаўшчыну.
Суцяшала адно, што спуск з таго перавалу быў просты, спадзісты, хоць і задужа доўгі.
Нарэшце мы дайшлі, згатаваўшы вады, наталілі смагу й з радасьці ўскочылі ў тое невялікае, мэтраў дваццаць на трыццаць, неглыбокае азярко.
Як мала трэба чалавеку для шчасьця, думаў я, седзячы ў нагрэтай сонцам талай вадзе гэтага маленькага вадаёму.
Было відаць, што возера – месца ня толькі нашага прыпынку. Побач ляжаў прабіты кацялок, вайсковая камуфляжная кепка, рэшткі ізаляцыйнае стужкі.
Настрой імкліва паляпшаўся, сталі гучаць сьмех, жарты, анэкдоты.
Было гадзінаў дзесяць раніцы, неба чыстае, сонца яркае, паветра цёплае, і я ў зьнямозе прымружыў вочы.
Калі праз хвіліну-другую я іх расплюшчыў, то ўбачыў, што кіраўнік нашай групы Андрэй, разам зь яшчэ адным хлопцам Гальляшом, неяк не адпаведна моманту хутка апранаюцца.
Астатнія хлопцы таксама зрабіліся напятыя.
– Што яны так засьпяшаліся, – спытаў я ў таварыша, які быў побач.
– Глянь уважліва на тую скалу, – адказаў ён.
Я глянуў. З-за бліжэйшае скалы ў наш бок тырчэлі дзьве аўтаматныя рулі. Усутыч да скалы стаяў чалавек у камуфляжы й махаў рукой, заклікаючы нашых хлапцоў падысьці.
Мы зацята глядзелі, як нашыя таварышы набліжаюцца да скалы й нехта вымавіў тое, што ва ўсіх было ў думках:
– Патрапілі...
Каля скалы адбывалася размова.
Нарэшце, двое ў камуфляжы аддзяліліся ад скалы й разам з нашымі хлопцамі рушылі да нас.
Сталы, пад семдзесят гадоў, грузін Гія ды ягоны маладзейшы паплечнік Вахтанг альбо Ваха, аказаліся назіральнай вартай грузінскіх апалчэнцаў, што адсочвалі перасоўваньне аддзелаў расейскіх казакоў і баевікоў Канфэдэрацыі горскіх народаў Каўказу пад кіраўніцтвам Шаміля Басаева, якія йшлі па гэтых сьцежках на дапамогу абхазам.
Размова спачатку была трывожнай. Вочы – ня надта даверлівымі. Аўтаматы грузінаў былі пакладзеныя на калені так, каб як найхутчэй іх можна было скарыстаць па прызначэньні.
Відавочна, што апалчэнцы ня надта схільныя былі верыць, што шалёныя беларускія турысты рванулі ў такі час гуляць па каўкаскіх перавалах.
Але нас было восьмёра, гаварылі мы па-расейску й яны ня ведалі ці ёсьць у нас зброя.
Пакуль гаварылі, Ваха ўсё пазіраў на рукі нашага кіраўніка Андрэя, які апроч горнага турызму захапляўся каратэ й ягоныя кулакі мелі красамоўныя набітыя на костках мазалі.
Гія й Вахтанг жылі ў Абхазіі і ў часе канфлікту былі вымушаныя ўцякаць з родных мясьцінаў. Вахтангу пашанцавала болей, разам з ім пасьпела ўцячы сям'я.
– Зямлю забралі, дом спалілі, сыноў забілі. Усё можна перажыць, апроч сьмерці сыноў. Ня ведаю навошта жыву, – казаў Гія.
– Хто ў вайне вінаваты? – пыталіся мы.
– Хто ж гэта ведае, – адказваў Гія. – Але я іхных дамоў не паліў.
– А чаму вы па-расейску паміж сабой размаўляеце? – неспадзявана задаў пытаньне Вахтанг.
У размове павісла незразумелая паўза. Хлопцы пачалі няўцямна пазіраць адно на аднаго, бо па-беларуску ня надта практыкавалі.
– Але што, шаноўныя, як нечакана ўзьнікла патрэба ў роднай мове. Праўда? У школе ніякае ўвагі не зьвярталі на яе. Так? – пасьміхнуўшыся, зьвярнуўся я па-беларуску да сваіх калегаў.
Неспадзеў паступова зьнік, хлопцы пачалі разам і наперабіў тлумачыць грузінам на расейскай – чаму так склалася.
– Сёньня чуў па радыё, што ў вас сьвята – Дзень Незалежнасьці, то віншуем, – зазначыў Гія.
– Не, у нас 25 сакавіка Дзень Волі, – пачалі мы недаўменна ці то тлумачыць, ці то разважаць, пакуль нехта не згадаў, што сапраўды 25 жніўня парлямэнт зацьвердзіў гэты дзень сьвяточным адпаведным законам.
Прыйшоў час разьвітвацца. Грузіны паказалі тры шляхі, па якіх можна было йсьці.
– Там наверсе варта дзяржаўных грузінскіх памежнікаў. Можаце спакойна туды йсьці, – тлумачыў Вахтанг. – На дол і налева можаце сустрэць басаеўцаў. Але лепш вам іх не сустракаць. Альбо назад на перавал.
Мы выбралі перавал.
– Хоць і дурная справа вяртацца, але так будзе спакайней, – зазначыў Андрэй.
– Ваша справа, – заўважылі на разьвітаньне грузіны.
Пашыхаваўшыся адзін за адным, мы зноў рушылі ўгору, ступаючы сьлед у сьлед па брудным разьмяклым на сонцы сьнезе.
Я йшоў апошнім. Але адышоўшы зь дзясятак мэтраў, раптам пачуў характэрны ляск аўтаматнага затвору.
У гэты момант у маёй галаве выключыўся гук. Я гэта памятаю дакладна. Проста зьніклі ўсе гукі, якія маглі быць. Гукі крокаў, шаргаценьне турысцкай амуніцыі, плёскат горных ручаёў. Зьнікла ўсё.
Пасьля прыкладна пра тыя самыя адчуваньні згадвалі ўсе хлопцы.
Уціснуўшы галовы ў плечы й чакаючы самага дрэннага, мы марудна крочылі ўгору.
– Трэба ж быць забітым у Дзень Незалежнасьці... – прамільгнула думка.
Але стрэлаў не было.
Калі я асьцярожна павярнуўся, то зразумеў, што Гія й Вахтанг папросту даставалі патроны з патроньнікаў сваіх аўтаматаў, якія ўвесь час нашае размовы былі гатовыя да стрэлу.
Да мяне раптам, таксама як зьнік, вярнуўся гук. Я зноў заўважыў сонца, імклівы бег вады ў ручаях, рыпеньне сьнегу пад нагамі.
– Халера, будзем жыць, – канчаткова ўсьвядоміў я. Які ж файны гэты дзень – Дзень Незалежнасьці!
