Першы выступ Сьвятланы Алексіевіч у Менску пасьля атрыманьня Нобэлеўскай прэміі прайшоў у Палацы Рэспублікі. Прэзэнтацыю кнігі «Алексіевіч на Свабодзе» вялі дырэктар беларускай службы Радыё Свабода Аляксандар Лукашук і старшыня Саюзу беларускіх пісьменьнікаў Барыс Пятровіч. Поўная стэнаграма прэзэнтацыі.
Лукашук: Дарагія сябры, дыпляматы, шаноўныя пісьменьнікі, журналісты! Дарагія сябры! Мы — старшыня Саюзу пісьменьнікаў Барыс Пятровіч і дырэктар Радыё Свабода Аляксандар Лукашук — вельмі рады вітаць вас у гэты гістарычны дзень.
Пятровіч: Шаноўныя сябры, вітаем вас. З таго памятнага кастрычніцкага дня прайшло амаль паўгода. З таго часу Сьвятлана Аляксандраўна пасьпела пабываць у дзясятку краін, выступіць са сваімі новымі кнігамі, сустрэцца з чытачамі, даць прэзэнтацыі. І вось сёньня нарэшце мы маем магчымасьць убачыць яе ў Менску. Сустракайце — ляўрэат Нобэлеўскай прэміі па літаратуры за 2015 год Сьвятлана Алексіевіч!
Алексіевіч: Дарагія сябры! Мы нарэшце сустрэліся, я рада вас усіх бачыць. Я адчувала вашу падтрымку, нягледзячы на тое, што мы жывем у смутныя часы, і выпрабаваньняў у кожнага вельмі шмат, і кожнаму з нас трэба мужнасьць. Як я заўсёды кажу — мужнасьць ідэалізму, іначай ня выжыць. Таму дзякуй вам, я вас усіх вельмі люблю.
Лукашук: На пачатку нашай сустрэчы давайце разам узгадаем некаторыя імгненьні мінулага году.
Лукашук: Паважаныя сябры! Многія з вас ужо пасьпелі атрымаць і трымаюць у руках кнігу «Сьвятлана Алексіевіч на Свабодзе». Гэта хроніка ня толькі часу, але і фактаў, гэта хроніка ня толькі фактаў, але і эмоцый, ня толькі людзей, але і ідэяў. Штодзённасьць журналісцкіх нагодаў ператварае, верагодна, гэтую кнігу ў гісторыю, дзе ўсе шляхі вядуць у Стакгольм. Сёньня першая вялікая публічная сустрэча Сьвятланы Алексіевіч са сваімі чытачамі ў Беларусі, у Менску. Сёньня на гэтай сцэне вы пабачыце трох выступоўцаў ад Саюзу пісьменьнікаў і трох ад Радыё Свабода. Мы папрасілі іх прачытаць па фрагмэнту твора Сьвятланы Алексіевіч, сказаць некалькі словаў пра яе, задаць ёй пытаньні. Таксама пытаньні вы можаце задаць і з залі, бо галоўны голас сёньня ў залі — гэта голас Сьвятланы Алексіевіч.
Пятровіч: Шаноўныя сябры! Наша сустрэча адбываецца напярэдадні 30-годзьдзя страшнай трагедыі — Чарнобыльскай катастрофы. Вы ведаеце, што адна з самых моцных, з самых шчырых кніг пра гэта была напісана Сьвятланай Алексіевіч — «Чарнобыльская малітва». На Беларусі гэтая кніга выходзіла па-беларуску толькі аднойчы. Выдаўцом яе быў Сяргей Іванавіч Законьнікаў, тагачасны рэдактар часопіса «Полымя». Пра той час, пра кнігу зараз слова скажа паэт, ляўрэат Дзяржаўнай прэміі Сяргей Законьнікаў.
Законінікаў: Дарагая Сьвятлана! Шаноўныя сябры! Я вельмі рады стаяць на гэтай сцэне і гаварыць пра гэтага чалавека, сымпатычнага, мілага... Справа ў тым, што калі я пачуў вестку пра прысуджэньне Нобэлеўскай прэміі Сьвятлане Алексіевіч, яна абсалютна не была для мяне нечаканай. Гэтая падзея рыхтавалася ёю, у першую чаргу. А ў другую — усім тым, што напрацавала літаратура. Літаратура ня толькі беларуская, украінская, руская, а ўся літаратура, літаратура чалавецтва. Таму што Сьвятлана выходзіць у сваіх творах на агульначалавечыя праблемы, тыя, якія хвалююць кожнага зямляніна, і яна гэта робіць выдатна. Нездарма Нобэлеўскі камітэт, калі даваў прэмію, адзначаў, што яе ўзнагароджваюць «за шматгалосую творчасьць, помнік пакутам і мужнасьці ў наш час». Сьвятлана вельмі глыбока дасьледуе чалавечую душу, дасьледуе сёньняшняе, сучаснае грамадзтва. Калі чытаеш яе кнігі, настолькі адчуваеш, як Сьвятлана выварочвае ўсю сваю душу, каб заглыбіцца ва ўсе гэтыя праблемы. Справа ў тым, што яна часта паўтарае, што савецкі чалавек нікуды не адышоў, ён яшчэ тут, і ўсе мы, што жылі ў савецкім часе, нясем адбітак таго часу. І нам трэба, каб нашы дзеці і ўнукі пазбаўляліся ад таго адмоўнага, што было ў той час. І Сьвятлана якраз працуе на гэта, яна ня ведае, ці ўдасца нам у гэтым пляне нешта зрабіць, але яна гэта робіць, і яна права ў гэтым.
Яшчэ я хачу сказаць пра кнігу — «Чарнобыльская малітва», якая выйшла ў 1999 годзе. Літаратурна-мастацкі фонд «Гронка», які выпускаў такія значныя, знакавыя кнігі, першай выпусьціў кніжку Васіля Быкава «Крыжовы шлях». Другой была кніжка Сьвятланы Алексіевіч «Чарнобыльская малітва», якую вельмі добра пераклаў Мікола Гіль. У нас са Сьвятланай былі гаворкі наконт ня толькі гэтай кнігі, але і наогул вакол гэтай праблемы. Скажу праўду: чарнобыльскую праблему сярод нашых пісьменьнікаў яна прааналізавала, асэнсавала глыбей за ўсіх. Справа ў тым, што галасы народа, якія яна выцягвае, якія яна падслухоўвае, якія яна пералапачвае сваёй душой, гэтыя галасы нам прыносяць сапраўды тую праўду, пра якую Алесь Адамовіч казаў: «Мы набліжаемся да звышлітаратуры». Думаю, што кнігі Алексіевіч набліжаюцца да звышлітаратуры, якая ўскалыхвае чалавецтва і чалавека да такой ступені, што ён пачынае думаць: «Які сэнс нашага існаваньня?» Па такіх высокіх мерках разважае і піша Сьвятлана Алексіевіч.
Вось я гляджу на Сьвету... Сьвета ніколі не хварэла на зорную хваробу. Я абсалютна ўпэўнены: у яе выдатны імунітэт супраць гэтага. І тую славу, якая абрынулася на яе, яна нясе вельмі годна, яна вельмі разумны чалавек, які шчодра дзеліцца сваім талентам. А пра яе талент казалі Васіль Быкаў і Алесь Адамовіч, зь іх вуснаў я чуў гэта. Дарагая Сьвета! Посьпехаў табе! На Нобэлеўскай прэміі ўсё не канчаецца. Творчасьць працягваецца.
Лукашук: Сяргей Іванавіч не скарыстаўся сваім правам задаць пытаньне Сьвятлане. Але пытаньне ў яго прагучала: калі было больш цяжка — перад Нобэлем ці пасьля Нобэля — пісаць?
Алексіевіч: Пісаць заўсёды цяжка. Я ня думаю, што вялікія прэміі, нават такія, як Нобэлеўская, нейкім чынам могуць паўплываць. Праўда, я ведаю, што бываюць такія выпадкі — пра гэта мне казалі ў Швэдзкай акадэміі — калі пісьменьнікі, атрымаўшы прэмію, пераставалі пісаць. Можа, з-за страху, я ня ведаю. Але не. Мне цікава жыць, мне цікава пісаць. Неяк я пра гэта не задумваюся.
Лукашук: Дзякуй, Сьвятлана. Наступны чалавек, які выйдзе на сцэну... Мы яму вельмі-вельмі абавязаны, што тут з вамі знаходзімся. Нагода гэтай сустрэчы — гэта выхад кнігі «Сьвятлана Алексіевіч на Свабодзе». Гісторыя выпуску гэтай кнігі дастаткова драматычная. Адразу ж пасьля таго, як была абвешчана Нобэлеўская прэмія, мы павіншавалі Сьвятлану і напісалі пра ідэю выдаць такую кнігу. І Сьвятлана сказала, што гэта ня надта харошая ідэя, яна супраць яе. Над словам прамоўленым, каб яно чыталася, трэба вельмі шмат працаваць. Ведаеце, у культуры вельмі важныя аўтарытэты. Часам гавораць: ён не зважае на аўтарытэты, парушае... Ведаеце, калі ўсе ня будуць на аўтарытэты глядзець, то ня будзе культуры. Таму яе словы мы проста прынялі для выкананьня: калі яна сказала «не», значыць, мы ня будзем гэта рабіць. Але адначасна мы кнігу як бы падрыхтавалі. Здарыўся такі выпадак, што мы яе надрукавалі ў адным асобніку. І чалавек, які зараз будзе выступаць, ляцеў у Стакгольм. І мы папрасілі гэтую кнігу захапіць з сабой і дзе-небудзь пакласьці, каб пры магчымасьці яна пабачыла. Што адбылося потым — гэта ўжо гісторыя. А зараз мы запрашаем на сцэну драматурга, пэдагога, літаратара, адну з гераіняў творчасьці Алексіевіч і адзіную зь яе гераіняў, якая была на нобэлеўскай цырымоніі, — Юлію Чарняўскую.
Чарняўская: Я хачу нас усіх павіншаваць, хоць і са спазьненьнем, — з гэтым вялікім для краіны сьвятам, з гэтым вялікім для ўсіх інтэлектуалаў сьвету днём, а больш за ўсё я хачу павіншаваць усіх тых, хто заўзеў за Сьвятлану і зычыў ёй перамагчы. Я Сьвятлану ведаю шмат гадоў. І, як сказаў Сяргей Законьнікаў, ёй чужая зорная хвароба, але наша любоў ёй неабходная. Любоў чытачоў і любоў асяродзьдзя — пісьменьніцкага, літаратурнага — яна проста неабходная. А зараз я б хацела прачытаць некалькі фрагмэнтаў з кнігі Сьвятланы Алексіевіч «Час second-hand».
І цяпер пытаньне. Сьвятлана, мы пра гэта размаўлялі, але мне б хацелася, каб гэта прагучала тут і цяпер. Мы спрабуем (можа, гэта і наіўна для постмадэрністаў) — несьці нешта разумнае, добрае, вечнае, неяк выхоўваць вучняў, студэнтаў, чытачоў, грамадзтва. Чаму тое, што мы нясем, засвойваецца так дрэнна, а — мы гэта бачым на прыкладзе постсавецкай прасторы асабліва — навыкі біць, заломваць рукі, прыніжаць — яны перадаюцца так лёгка?
Алексіевіч: Я ня ведаю... На гэтае пытаньне, напэўна, нават Дастаеўскі не адказаў. Ён так зазіраў, у такія глыбіні, у якія ва ўсясьветнай літаратуры заглянуць нікому не ўдалося. І ён узрушаны спыняўся перад гэтай безданьню, ня ведаючы, што гэта.
Я адзінае абсалютна зразумела: вымяраць усё толькі савецкім часам — гэта наіўна. Гэта ўсё, канечне, далей, глыбей у чалавечай прыродзе. Памятаю, як я была ў Нямеччыне, і мяне праводзіла на цягнік нямецкі выдавец, і недзе нешта адбылося (як зараз тэрарызм). І я не змагла ўвайсьці ў цягнік. Там была такая цісканіна, што нават тое, што адбываецца ў нас, мне падалося меншым. Я пытаюся: «А што гэта? Я не пазнаю немцаў, што адбываецца?» А яна кажа: «Вось такі чалавек, калі яму кепска, калі чагосьці мала, калі трэба дзяліць. А вы думаеце, што толькі ў вас, савецкіх, такія праблемы?»
Таму адзінае, што я магла і хацела, і, спадзяюся, літаратура на гэта здольная, — пераканаць людзей, што на рэчы трэба глядзець шырэй. Што сапраўды сьвет не такі просты. Ёсьць такі цёмны бок мастацтва. З пункту гледжаньня мастацтва аднолькава цікавыя і Бэрыя, і той герой з маёй кнігі, які распавядаў, што ён камандаваў тымі энкавэдэшнікамі, хто расстрэльваў. І ён казаў, што людзі стамляліся, не маглі працаваць, пакуль ён не дамогся такой пасады ў сябе ў атрадзе — масажыста, які масажыраваў указальны палец. Вось з пункту гледжаньня мастацтва яны ўсе аднолькавыя... Я проста хацела сказаць, што сьвет вельмі складаны, а мы таксама з савецкага часу. Нам хочацца хуткіх, дакладных і адназначных адказаў. Мы хочам ведаць тое і тое. А ў сьвеце, чым больш сур’ёзна ўглядаесься, тым менш адназначных адказаў. Адказаў дакладных няма наагул. Канечне, дабро і зло змагаюцца ў чалавечым сэрцы, як казаў той жа Дастаеўскі. Але ўсё адно, гэтае рассыпанае ў сьвеце дабро не сфакусавана так дакладна. Вось тут хімічна чыстае зло, а тут хімічна чыстае дабро. Не.
Улюбёны мой прыклад з кнігі — калі хлопчык любіў цёцю Волю, яна была прыгожая, а хлопчыкі «закохваюцца» ў прыгожых. І вось ён «закахаўся» ў яе. А калі ён вырас, ужо перабудова была, маці распавяла яму, што цёця Воля данесла на роднага брата, і той загінуў на Калыме. Гэты хлопчык быў ужо студэнтам. Ён прыехаў да цёці Волі, і, нягледзячы на тое, што яна ўжо цяжка хварэла, запытаўся ў яе: «Навошта ты гэта зрабіла?» Яна адказала: «Паспрабуй знайсьці ў сталінскі час сумленнага чалавека». Ён запытаўся, што яна памятае пра 1937 год. Яна ўсьміхнулася, сказала: «Гэта быў самы шчасьлівы год у маім жыцьці. Я кахала, мяне кахалі...» Разумееце, зло — гэта ня толькі Берыя, але і цёця Воля. Вось на гэтым сьвет стаіць.
Пятровіч: У нобэлеўскай прамове Сьвятлана Алексіевіч сказала: «Я напісала пяць кніг, але мне здаецца, што гэта адна кніга, кніга пра гісторыю адной утопіі. Чырвонай імпэрыі няма. А чырвоны чалавек застаўся». Завяршыла гэта пяцікніжжа кніга «Час second-hand», якая ў 2013 годзе выйшла па-беларуску. На прэзэнтацыі ўрыўкі з гэтай кнігі зачытала народная артыстка Беларусі Зінаіда Бандарэнка. І тады зьявілася ідэя, што гэтая кніга павінна быць ня толькі на паперы, ня толькі ў электронным варыянце, а гэтая кніга павінна і гучаць. Нядаўна завяршыўся запіс гэтай кнігі. Начытала яе Зінаіда Бандарэнка. І ў нас ёсьць магчымасьць пачуць сёньня, як гэта гучыць.
Бандарэнка: Мая дарагая калега! Можа, вы ня ведаеце, што ў свой час Сьвятлана была вядучай некаторых праграм. У 1980-я гады пасьля сьмерці Машэрава яе запрасілі на тэлебачаньне, і некалькі перадач яна правяла. І правільна тут казалі, што Сьвятлана ніколі не захварэе на зорную хваробу. Мы можам быць спакойныя: Сьвятлана будзе заўсёды з намі, будзе простым, абаяльным чалавекам, якога мы бачым сёньня.
У 2006 годзе, калі ішла вайна ў Чачні, мне вельмі запомніўся эпізод, які круцілі па ўсіх расейскіх каналах. Разанскія міліцыянты былі накіраваныя ў Чачню па службе, а калі яны вярнуліся назад у Разань, сустракалі іх як герояў. Але з гэтай кніжкі я цяпер дакладна ведаю пра трагічны лёс аднаго чалавека, які не вярнуўся жывым у горад Разань.
Бандарэнка: Мы, як сказаў вялікі Ніл Гілевіч, ніяк ня дойдзем да Беларусі. І многія з нас яшчэ не дайшлі да вашых кніжак, да вашага таленту. Але я ўпэўнена: дойдзем, дойдзем мы да Беларусі.
Лукашук: Зінаіда Бандарэнка не задала пытаньне, але раскрыла таямніцу: вы сапраўды былі вядоўцай на тэлебачаньні. Распавядзіце, калі ласка...
Алексіевіч: Бываюць часы, калі спрабуеш сябе ў многіх рэчах. Быў такі момант, калі мне не хапала слова. Мне здавалася, што зьнікае плястыка чалавека, зьнікаюць ягоныя вочы, твар, і мне захацелася паспрабаваць. Я нешта і на радыё рабіла, а потым і на тэлебачаньні. І першая гісторыя, якую мне прапанавалі, — гэта гісторыя Машэрава. І мяне цалкам узрушыла ягоная жонка. Спачатку я пайшла з такой перадузятасьцю: камуніст такі... Прыходжу ў гэты дом, дзе па цяперашніх панятках наагул мэблі амаль не было, толькі кнігі, кнігі. Машэраў вельмі любіў кнігі. Але самае галоўнае — вось гэтая прыгожая жанчына, ягоная жонка. Яна сядзела і нават ня мне распавядала (хоць я ня думаю, што я першая ў яе пыталася), яна ўвесь вечар прагаварыла пра каханьне. Яна казала: «Мне сорамна прызнацца, Сьвета, мне сорамна прызнацца, але я яго любіла больш за дзяцей. Для мяне ў сьвеце нічога не існавала, акрамя яго». Далёка ня ўсё ўвайшло ў гэтую праграму, ды ўжо і нічога не захавалася, але цяпер, калі я раблю кнігу пра каханьне, думаю, як шкада, што ўжо няма гэтай жанчыны, што я не захавала яе расповед.
Вось мяне часта папракаюць, што ў мяне ў кнігах людзі вельмі добра гавораць. Маўляў, гэта аўтар... Я проста застаю чалавека ў той момант... Я заўсёды шукаю чалавека ўзрушанага. Я застаю людзей альбо побач са сьмерцю, альбо ў стане каханьня. Тады чалавек уздымаецца на дыбачкі, ён вышэй за сябе, ён самы харошы — лепшы ён не бывае ў жыцьці! І тады ён вельмі хораша гаворыць.
І яшчэ ў мяне такі прынцып — ня браць у героі сваіх кніг людзей вядомых. Вось нават зараз у кнігу пра каханьне мне прапанавалі ўзяць гісторыю сям’і Гарбачовых. Я некалі сустракалася з Гарбачовым... Але, ведаеце — не. Не. Я ўсё ж такі ня здраджу маленькаму чалавеку. Я ўсё ж такі буду пісаць пра яго.
Але што такое гэтыя, умоўна кажучы, вялікія людзі, якія яны? Гэта як лецішча Януковіча: здаецца, тоіцца там штосьці неверагоднае за гэтай фігурай, гэтай аўрай улады, а потым вам адчыняць дзьверы і пакажуць, як ён жыў. Вы ўбачыце гэты залаты батон, неверагодныя прасьціны з партрэтамі ўласнымі... Я думаю, мы такое ўбачым таксама... (аплядысмэнты). І вы проста ахнеце, наколькі гэта таксама маленькі чалавек...
Лукашук: Дзякуй, Сьвятлана. Мы на сайце Свабоды апублікавалі такую віктарыну: «Што вы ведаеце пра Сьвятлану Алексіевіч?» Калі фармулявалі, паставілі задачу: такія пытаньні задаць, на якія нават сама Сьвятлана не адкажа. На адно зь іх, можа, вы нам адкажаце? Там было пытаньне: чаму вас зь першага разу не прынялі ў Саюз пісьменьнікаў — таму што рыфмы ў вас былі няправільныя, таму што кворуму не было, ці таму што вы прыйшлі ў джынсах?
Што вы ведаеце пра Сьвятлану Алексіевіч?
Адкажыце на пытаньні, каб даведацца
Алексіевіч (сьмяецца): Здаецца, джынсы былі вінаватыя. Так-так, джынсы. Гэта быў такі час... Старыя пісьменьнікі (я нічога супраць іх ня маю, сама ўжо набліжаюся да іх узросту) — гэтае пакаленьне нясе сваю эстэтыку. Напэўна, я не спадабалася ім сваёй дэмакратычнасьцю. Я ўсё ж такі вырасла ў вёсцы, сярод простых людзей, і да гэтага часу абажаю старых людзей, якія цяпер паміраюць. Асабліва люблю жанчын, гэтыя твары. Гэта, напэўна, мае самыя любімыя ўспаміны. Я памятаю, як мы з бабуляй ідзем (гэта яшчэ ва Ўкраіне было), яна кажа: «Вось гэта нашы буракі». А мне страшна глядзець, дзе яны сканчаюцца... Бабуля вельмі хораша сьпявала. Ідуць жанчыны і сьпяваюць, а ззаду ідзе мужык-брыгадзір і плача. Пытаюцца, чаго ён плача. А ён адказвае: «А нічога за працу яны не атрымаюць. Я ім працадзень пастаўлю, але нічога яны не атрымаюць». І вось гэтая памяць. Кожнае вось гэтае пакаленьне існуе ў сваім разуменьні, у сваёй эстэтыцы. І вось я цяпер узгадваю пайменна ўсіх пісьменьнікаў: яны ўсё ж такі былі больш строгія, яны трымаліся свайго разуменьня жыцьця. А вось гэтая «размашыстасьць», якая была ў маім пакаленьні, была для іх чужая... Я нават ня ведаю, я такія рэчы не запамінаю. Гэта маё шчасьце, што я многія рэчы прапускаю міма сябе, асабліва зло, рэўнасьць. Для мяне гэта не існуе. Для мяне ўсё цікава на ўзроўні інтэлектуальнай размовы. Нават зло. Калі нешта на цёмным, банальным узроўні, з маёй сьвядомасьці гэта зьнікае.
Лукашук: Такая кніга не ствараецца сама па сабе. Укладальнік, рэдактар гэтага выданьня цяпер знаходзіцца ў Празе, але тым ня менш, мы пачуем і пабачым ягоны выступ. Сяргей Навумчык.
Навумчык: Мне прыгадалася размова са Сьвятланай у 94 годзе. Перад прэзыдэнцкімі выбарамі адбываўся кангрэс ПЭН-цэнтру, і Васіль Быкаў і Карлас Шэрман запрасілі мяне — як паплечніка Пазьняка — прыехаць у Іслач і распавесьці, што адбывацца. І вось пасьля сустрэчы, гэта ўжо было не ў будынку, Сьвятлана Алексіевіч кажа: «А вось чаму вы так упэўнены ў перамозе? Народ, людзі ў сваёй масе настроеныя за Лукашэнку!»
Я ня памятаю, што я адказваў, але памятаю свае адчуваньні. Я падумаў: Божа мой, што яна кажа? Які народ? Мы з Пазьняком аб’езьдзілі ўсю Беларусь — каля ста раёнаў, і ня толькі райцэнтры, вёскі, у залях набіваліся сотні людзей, у маіх родных Паставах прыйшло некалькі сотняў, заля у 1200 месцаў у Віцебску была забітая, канешне мы разумелі, што гэта ня ўвесь народ, але...
І вось прайшло два месяцы. І народ прыйшоў на выбарчыя ўчасткі.
Гэтая большасьць прыйшла і прагаласавала так так, як лічыла патрэбным.
Вось у гэтай кнізе ёсьць дыскусіі — чаму так адбылося і ці магло адбыцца інакш. Можна дамагчыся нейкіх рашэньняў актыўнай меншасьцю — цяжка ўтрымаць іх меншасьцю. Чаму меншасьць ня робіцца большасьцю? Адказ на гэтае пытаньне шукае Алексіевіч і шукаюць яе суразмоўцы.
І вось Алексіевіч слухала гэтых людзей і пачула іх.
Вось гэтае уменьне — слухаць — яно мяне ўразіла калі я працаваў над гэтай кнігай. І ведаеце, ня толькі слухаць, але і яе талент пераўтвараць пачутае ў вельмі ёмістыя вобразы. Гэта можа быць кароткая чалавечая гісторыя, нейкае абагульненьне, назіраньне, прычым вы можаце не пагаджацца зь яе высновамі — але вось гэтая філязафічнасьць вобразаў — яна ўражвае. Мяне яна вельмі ўразіла.
І другое, што мяне ўразіла.
Вось што было самым цяжкім у працы над гэтай кнігай — нават не прыдумаць кампазыцыю, хаця кампазыцыя вельмі важная рэч, бо ў кнізе прадстаўленыя самыя розныя жанры. Самым цяжкім для мяне было скарачаць, бо кніга вырастала за 1000 старонак. Саму Алексіевіч я не скарачаў, пакінута кожнае яе слова, а вось яе суразмоўцаў, удзельнікаў дыскусій — давялося скараціць, чыста з тэхнічных прычынаў, прычынаў аб’ёму.
Чаму было цяжка гэта рабіць? Бо кожны зь іх — паводле сваіх аргумэнтаў, паводле энэргетыкі мысьленьня — быў роўны гераіне кнігі. Вось калі Сьвятлане Алексіевіч дапамагло ў працы ўменьне слухаць — трэба было выслухаць і пачуць гэтыя сотні людзей, якія сталі пэрсанажамі кніг, — дык і яе суразмоўцам у дыскусіях спатрэбілася гэтая здольнасьць — пачуць і ўспрыняць аргумэнты апанэнта.
І пра Нобэлеўскую прэмію. Немагчыма захапіць краіну, у якой ёсьць ядзерная зброя. І я бачу пэўны сымбаль у тым, што менавіта Алексіевіч, якая называе сваім настаўнікам Алеся Адамовіча — а Адамовіч найбольш актыўна выступаў за вывад ядзернай зброі, увогуле за бязьядзернасьць — менавіта яна атрымала Нобэлеўскі мэдаль. Вось вельмі цяжка ў наш час, інфармацыйны час, калі аўтарытэтнае слова надзвычай шмат важыць — вельмі цяжка анэксаваць краіну з нобэлеўскім ляўрэатам. І ў гэтым сэнсе, як гэта ні парадаксальна прагучыць, вось гэты нобэлеўскі мэдаль Сьвятланы Алексіевіч роўны 40 ці 80, колькі іх там у нас было, ядзерным боегалоўкам.
І пытаньне да і Сьвятланы — па альгарытму будзе амаль такім, як яна ў мяне спытала 22 гады таму.
Сьвятлана, вось Вы — ляўрэат Нобэлеўскай прэміі па літаратуры, на Вашы сустрэчы зьбіраюцца поўныя залі. Але гэтыя людзі, якія прыходзяць — як тысячы, якія зьбіраліся на нашыя мітынгі, так і гэтыя людзі — гэта тыя, хто чытае. А вось ці ведаеце вы тую частку насельніцтва, якая зусім не чытае? І я маю на ўвазе найперш маладое пакаленьне, якому тэлефоны-айфоны замянілі і «Вайну і мір», і «Знак бяды», і «Час сэканд-хэнд», і ўсё што заўгодна. Уся тая філязофія, якую назапасілі пакаленьні — яна часта сьціснулася да 140 знакаў у твітары. Сьвятлана, дык ці выжыве кніга, як Вы думаеце?
Алексіевіч: За апошнія тры месяцы я была ў пяці эўрапейскіх краінах, і мне паўсюль казалі адну цікавую рэч: «Цяпер ізноў час кнігі». Вось уявіце — гэтыя эўрапейскія грамадзтвы, пра якія можна казаць, што тэхнічна яны больш «прасунутыя», ізноў пачалі чытаць кнігу. Не электронную, а людзям патрэбна менавіта кніга, і ніхто, дарэчы, ня можа гэтага вытлумачыць. Я нават гэта бачу па сваіх накладах. Ня толькі «набэліяцтва» паўплывала, а паўплывала нешта ў паветры...
Мы ж ня ведаем, як мы зьвязаныя зь іншымі людзьмі. Сёньня дзякуючы тэхнічнаму разьвіцьцю сьвет сапраўды маленькі. І мы ўсе зьвязаныя адно з адным, не зважаючы на тое, што адны жывуць у фэадалізьме, іншыя пры абсалютна разьвітым капіталізьме, яшчэ іншыя — у грамадзтве, якое праглядаецца за капіталізмам — яму яшчэ не знайшлі назву, але яно ўжо праглядаецца. І тым ня менш — вось кніга. Так што кніга пачала другое жыцьцё. Гэта кажуць выдаўцы, гэта кажуць пісьменьнікі. У нас, я думаю, і не было такога разрыву з кнігамі.
Што тычыцца маладога пакаленьня... Я вам папраўдзе скажу, зважаючы на сваю новую працу, кнігу пра каханьне: самае складанае для мяне — зразумець маладых і мужчын. Расповеды мужчын пра каханьне для мяне — гэта вельмі складана. Ці я не магу «ўлезьці ў іх скуру» і зразумець... У тым жанры, у якім я працую, — гэта не інтэрвію, як многім хочацца і падаецца. Калі ў Расеі пасьля прэміі было цкаваньне супраць мяне, то хацелі прынізіць жанр, — пра сябе я ўжо не кажу. Маўляў, падумаеш — узяла інтэрвію. Не, гэта ня так. Я прыходжу да чалавека, і гэта размова пра жыцьцё. І калі я адчуваю, што гэта той чалавек, тая цаглінка, якой не хапае ў маёй кнізе, то я прыходжу да яго і пяць, і сем разоў. Гэта вельмі складаная праца.
І для таго, каб з чалавека «дастаць» новае, вы павінны прыйсьці да яго перадусім цікавым чалавекам і не абыходзіцца банальнасьцю, якой нам звычайна дастаткова. І больш за тое — вы павінны разам зь ім прайсьці гэты шлях унутр сябе. Бо менавіта ў размове, пры гэтай «электрычнасьці» зьяўляюцца нейкія здагадкі, нейкія словы, сэнс счапляецца. Гэта вельмі складана, каб здабыць новыя веды, бо вядомыя здабываць ня мае сэнсу.
Я, дарэчы, чаму ня вельмі хачу цяпер выступаць. Бо выступаў шмат, і я ўжо стамілася сама ад сябе. Мне неабходны час, каб прыслухацца да сябе, каб «абжыць» гэты стан. Бо «Нобэль» існуе сам сабой, а я сама сабой. Я ж не вар’ятка, каб думаць, маўляў: так, я такая вялікая — я ж адэкватны чалавек. А да чалавека нельга прыйсьці напаўпустым, з напрацаванымі прыёмамі. Так, канечне, я прафэсіянал, але прафэсіяналізм — гэта тое, што якраз падчас працы трэба забыцца. Гэта значыць, што вы павінны мець «трапятаньне таямніцы», як ёсьць у кагосьці зь філёзафаў. Вы павінны да такой ступені вызваліцца, што і вам гэта невядома, да прыкладу, вайна ці каханьне. І разам з чалавекам спазнаваць, каб у яго зьявіўся і азарт, і кураж. Каб нешта з чалавека «дастаць», неабходна, каб спалучылася шмат фактараў.
Так, можна сказаць: пачалася вайна, усе савецкія жанчыны пайшлі на фронт, і мы, дзяўчаткі, таксама — гэта адно. А вось каб чалавек раптам усклікнуў: а ведаеш, што я ўзяла на вайну? Пайшла, на ўсе грошы набыла шакалядных цукерак — і паехала з гэтым чамаданам на вайну. Яна павінна падумаць і зразумець, што быцьцё, вышыня — яно нараджаецца ня зь нейкіх пыхлівых рэчаў. Нібыта вось сядзіць нейкі пыхлівы чалавек і кажа нейкія агульнавядомыя рэчы — не. Яно нараджаецца з таго, што ты раптам азіраесься і бачыш, што жыцьцё нейкае загадкавае і таямнічае, нічога нельга прадказаць. Раней усе чакалі будучыні, а цяпер усе баяцца гэтай будучыні. І ў кожнай партыі сваё трактаваньне гэтай будучыні. Таму гэта ўсё вельмі складана.
А моладзь — тая катэгорыя, пра якую кажа Навумчык, — ну, гэта таксама... Як іх Платонаў называў — гэта сьвежы час. Гэта людзі, якія аказаліся на 40–50 гадоў маладзейшымі за цябе — цалкам іншыя. Цалкам сярод іншай тэхнікі, машын, адзеньня. І, канечне, у іх абсалютна іншыя каштоўнасьці, як ніколі — абсалютна поўны разрыў з савецкімі каштоўнасьцямі, у якіх мы вырасьлі. І нават з тымі каштоўнасьцямі нацыянальнымі, да якіх мы не прыйшлі. Усё гэта дзесьці раскідана, і яны ня ў стане ўсё гэта схапіць. І яны проста занятыя прыватным жыцьцём — большасьць зь іх, гэта культ прыватнага жыцьця.
Я напачатку глядзела на гэта звысоку, а пасьля зразумела, што гляджу на прыватнае жыцьцё не як мастак. Прыватнае жыцьцё — гэта надзвычай цікавае жыцьцё. Проста мы ніколі не жылі прыватным жыцьцём. Мы заўсёды дзесьці на вуліцы, мы заўсёды альбо ні з чым, альбо ў нас поўныя кішэні нейкага барахла. А тут, аказваецца, вось яно тваё, мэтафізычнае, і яно вельмі цікавае: і каханьне, і прыгажосьць рэчаў, і прыгажосьць кватэры. Нават паехаць у той жа Эгіпет — божа мой, гэтыя вярблюды, твары гэтых пагоншчыкаў вельмі цікавыя. Радасьць жыцьця, сэнс жыцьця — яго ж можна чэрпаць не абавязкова з Маркса-Леніна ці нейкіх нацыянальных адкрыцьцяў.
Мне падаецца, што моладзь сёньня менавіта гэтым захопленая. І зразумець гэта вельмі складана. Бо калі пачынаеш зь імі размаўляць, то ў іх гэта не асэнсавана, яны гавораць пасьпешліва, пералічваюць рухі, дзеяньні, яны не заўсёды ў стане гэта асэнсаваць. Калі я прыходзіла да пяцідзесяцігадовай жанчыны, якая пражыла трыццаць гадоў пасьля вайны, то яна ў свае ўзгадкі пра вайну ўкладала ўсю сябе: шчасьлівая яна альбо не, што чытала, што думала — шмат чаго.
Я займаюся дакумэнтамі пачуцьцяў, але гэты дакумэнт не існуе, як пашпарт, да прыкладу, дзе пазначана імя, прозьвішча чалавека, адрас, дзе нарадзіўся. А дакумэнт душы — гэта калі чалавек распавядае і стварае сябе: там крыху ілюзіяў, так крыху дадуманасьці — там вельмі шмат чаго.
Але для гэтага неабходна трэніраванасьць жыцьця, выпрабаваньняў душэўных — гэтага пакуль у моладзі няма. Канечне, айфоны, твітэры, дзе яны сядзяць... Калі я іншы раз заходжу і гляджу гэты твітэр, то ў мяне такое ўражаньне, што за гэтай масай абменаў інфармацыяй — і няўменьне, і страх перад гэтым новым жыцьцём, ці неразуменьне або жаданьне неяк адгарадзіцца. Прынамсі, для мяне вельмі складана выцягнуць адтуль нейкі сэнс.
Таму, калі казаць пра новую кнігу, калі я пайшла, калі чалавек быў яшчэ напаўсавецкі, калі была пэўная падзея, як вайна, распад імпэрыі, — то быў яшчэ нейкі магніт, вакол якога яшчэ можна было сабраць падзеі. А тут дзьве кнігі, якія я рыхтую: каханьне мужчыны і жанчыны — паспрабуй распавядзі, як лёгка прыйсьці і распытваць. Я іншы раз думаю: якія цудоўныя людзі, якіх я распытваю. А няхай бы хто распытаў мяне — як бы гэта было складана... І другая кніга — пра старасьць і сьмерць — вось гэты кавалак жыцьця, падараваны цывілізацыяй — якая ягоная філязофія? Вядома ж, ня толькі на лецішчы зь дзецьмі закручваньне гэтых слоікаў. Гэта не філязофія жыцьця, гэта філязофія не жыцьця, а філязофія неразуменьня сябе, недаацэньваньня сябе. І цяпер мне нашмат больш складана сабраць тое, што можа быць літаратурай, кнігай. Таму, калі я выступаю, кажу, што калі ёсьць такія людзі, якія думаюць пра гэта і хацелі б паразмаўляць са мной пра гэта, то я была б вельмі рада«.
Лукашук: Фантастычная прапанова. Вы разумееце, што сказала зараз Сьвятлана Алексіевіч? Што яна гатовая паразмаўляць з вамі пра каханьне. Не забудзьцеся.
Пятровіч: Мне згадваецца зараз бясьсьнежны сьнежаньскі вечар у Стакгольме: канцэртная заля, на сцэне кароль Швэцыі Карл ХVIII Густаў і каралева. Насупраць нобэлеўскія ляўрэаты, і сярод іх наша Сьвятлана Алексіевіч. Калі назвалі яе імя, калі праходзіла яе ўганараваньне, у залі былі найбольшыя, найгучнейшыя аплядысмэнты. І нават больш за тое: звычайна стрыманыя швэды выгуквалі: «брава» і «ўра». І ўсе гэтыя дні галоўным героем на швэдзкім тэлебачаньні і радыё, у друку была Сьвятлана Алексіевіч. Было такое ўражаньне, што прэмію атрымала швэдзкая, а не беларуская пісьменьніца.
І, на жаль, вось гэтая вестка, што мы нарэшце маем свайго нобэлеўскага ляўрэата, у Беларусі была ўспрынятая ціха і сьціпла. У адным са сваіх інтэрвію Сьвятлана Алексіевіч сказала, што ў нас няма культуры шчасьця — мы ня ўмеем радавацца. Няхай у нас будзе больш прычын для радасьці, няхай у нас будуць новыя нобэлеўскія ляўрэаты.
Вы ведаеце, што за апошнія дзесяць-пятнаццаць гадоў сярод намінантаў былі некалькі беларускіх пісьменьнікаў: Васіль Быкаў, Рыгор Барадулін, Алесь Разанаў, Уладзімер Някляеў. Алесь Разанаў і Ўладзімер Някляеў застаюцца сярод намінантаў, і я думаю, што ў нас яшчэ будуць прычыны, каб радавацца, і мы навучымся радавацца і сваім, і чужым посьпехам.
Многія нашы пісьменьнікі сустрэлі гэтую вестку за межамі Беларусі. Мне цікава было б пачуць, як успрынялі суседзі, што сёньня мы маем свайго нобэлеўскага ляўрэата. Пісьменьнік, паэт празаік, ляўрэат многіх міжнародных прэміяў Уладзімер Арлоў у гэты час быў у Літве, яму слова.
Уладзімер Арлоў: Дарагія сябры! Я думаю, што калі б мы сёньня атрымалі самую вялікую ў нашай краіне залю, то яна была б таксама запоўненая. Дзякуй за гэта Сьвятлане Алексіевіч.
Зараз прыйшоў час сказаць некалькі слоў пра кнігу, якая сабрала нас сёньня тут. Звычайна, калі ў кнізе ёсьць іменны паказьнік, то міжволі знаходзіш сваё прозьвішча і чытаеш адпаведныя старонкі. І гэтыя старонкі нагадалі мне маё асабістае знаёмства са Сьвятланай: пасьля Дзядоў 1988 году мяне лавіла міліцыя за пражываньне без прапіскі, а Сьвятлана спрабавала мяне прапісаць на сваіх мэтрах. Натуральна, што яе заяву паклалі пад сукно, але час быў выйграны.
Пазьней гэтае прыемнае знаёмства працягвалася: мы разам слухалі ў Празе на міжнародным кангрэсе ПЭН-клюбу бліскучую прамову Вацлава Гаўла, пазьней нас разам выкідвалі са школьных праграм, потым мы езьдзілі разам у розныя гарады, дзе нас не пускалі ў кнігарні, бібліятэкі і школы.
Калі ж казаць пра кнігу, то гэтая кніга — пра вернасьць Сьвятланы Алексіевіч сваім поглядам, сваёй грамадзянскай пазыцыі, сваёй тэме і свайму жанру, свайму імкненьню ісьці ў бок пятага і шостага кірункаў сьвету, бо акрамя чатырох вядомых, ёсьць яшчэ кірунак у неба і ў глыбіню. Гэта кніга пра вернасьць Сьвятланы сваёй этыцы і эстэтыцы, якая і прывяла яе да Нобэлеўскай прэміі. Мне вельмі прыемна, што дзякуючы вось гэтаму іменнаму паказьніку я высьветліў, што я гэта прадказваў яшчэ 12 сакавіка 2004 году, на старонцы 60.
Сапраўды, радасная навіна са Стакгольму засьпела мяне на міжнародным літаратурным фэстывалі. Безумоўна, ня толькі журналісты кінуліся браць інтэрвію, але і калегі пачалі віншаваць з рознай доляй шчырасьці ці зайздрасьці. Адзін вядомы паэт з суседняй краіны сказаў: віншую, Валодзя, цябе, віншую Беларусь, але зараз нам Нобэля не дадуць ніколі — там ведаюць геаграфію. Хтосьці зь вельмі далёкай краіны сказаў — маўляў, наш прэтэндэнт быў мацнейшы, мы расчараваныя. Такіх віншаваньняў было шмат, і ў выніку я вынайшаў унівэрсальны адказ для падобных размоваў: безумоўна, вам таксама дадуць літаратурнага Нобэля, але спачатку зноў нам. На гэтай аптымістычнай ноце я і завяршу свой выступ.
Аляксандар Лукашук: Кніга, якую мы трымаем у руках, складаецца зь дзьвюх частак: да Нобэлеўскай прэміі і пасьля Нобэлеўскай прэміі. Дык вось другая частка — абсалютная яе большасьць — мае свайго аўтара: нобэлеўскі карэспандэнт Радыё Свабода Аляксандра Дынько.
Аляксандра Дынько: Дзякуючы спадарыні Сьвятлане ў мяне вельмі шчасьлівы журналісцкі лёс. Бо калі мы чакалі нобэлеўскую ўжо ляўрэатку на прэсавую канфэрэнцыю ў маленечкую рэдакцыю «Нашай Нівы», на сустрэчу, памятаю, у пад’езьдзе на мяне наваліліся дужыя хлопцы зь цяжкімі відэакамэрамі, то падумала, што вось зараз раздушаць і мяне, і нобэлеўскую ляўрэатку, якая якраз ішла паперадзе. Затым быў абсалютна фантастычны, незабыўны нобэлеўскі тыдзень у Стакгольме, і дзякуючы спадарыні Сьвятлане давялося пабываць на сапраўдным балі з сукенкамі, каралямі — сапраўды, ня кожная жанчына ў сваім жыцьці такое перажывае. Калі мяне папрасілі выбраць кавалак з твораў Сьвятланы, я не змагла, бо кожны вэрбацім, які спрабавала чытаць уголас, выклікаў у мяне сьлёзы. Таму я выбрала ўрывак з кнігі «У вайны не жаночае аблічча». Гэта самая блізкая мне кніга спадарыні Сьвятланы і голас, які таксама лічу блізкім.
Я напісала ў часопісе «Архэ», што Сьвятлана Алексіевіч калекцыянуе чалавечы боль. Пісьменьніца дзясяткі год вымаўляла нашы пакуты і гістарычныя, і асабістыя: здрады, забойствы, страты дзяцей і каханых. У дэталях яна апісвае, як вялікая і злачынная краіна забівае сваіх грамадзянаў і ў агоніі памірае ў кожным зь іх. Мне здавалася, што гэты каталёг катастроф і трагедый прывучае нас да таго, што такое з намі будзе заўжды. Што на іншае мы ня здатныя і нічога больш ня вартыя. Бо чым яшчэ можна патлумачыць канцэнтрацыю таго болю ў прасторы і часе: вайна, аўганская вайна, Чарнобыль, сьмерць, развал імпэрыі — усё гэта выпала на долю аднаго беларускага чалавека, альбо на долю адной беларускай пісьменьніцы.
Тады здавалася, што ўсё гэта напісана не пра нас, але калі пра нас, то хацелася, каб нехта апісаў нашы дасягненьні, напісаў пра нашу радасьць, пра здольнасьць кахаць і ствараць. «Вельмі цяжка гаварыць пра моманты шчасьця», — пачула я ад Сьвятланы Аляксандраўны ў Кіеве. «Шчасьце — гэта доўгая дарога, палац, дзе шмат памяшканьняў, дзьвярэй, патрэбна шмат ключыкаў. Гэтага няма, і няма нават у літаратуры — працягу гэтай радасьці, працягласьці ў часе і ў жыцьці — гэтага няма, гэта новае для нас».
І вось я сяджу на нобэлеўскім банкеце, у каралеўскім палацы, у доўгай сукенцы, слухаю, як Сьвятлана Алексіевіч прамаўляе па-беларуску і плачу над іх каралеўскім дэсэртам. І ведаю, што ў гэты момант у Беларусі сотні людзей сядзяць у кавярнях і барах і глядзяць жывую трансьляцыю са Стакгольму, як раней яны зьбіраліся на футбол ці біятлён. І я разумею, што вось ужо колькі месяцаў я перажываю моманты сапраўднага шчасьця. І гэтая радасьць ідзе ад чалавека, які перадае голас болю. Сьвятлане Алексіевіч удалося амаль немагчымае: яна прымусіла беларусаў быць шчасьлівымі. І гэтая радасьць і гонар застануцца з намі назаўжды. Дзякуй вялікі.
Тацяна Міронава, рух салідарнасьці «Разам»: Сьвятлана Аляксандраўна, у вашай кнізе „Час second-hand“ вы заўважылі, што савецкае грамадзтва падзяляецца на дзьве часткі: адна частка чытала Маркса, а другая яго зразумела. Наша беларускае грамадзтва, на вашу думку, да якой часткі належыць — да першай ці да другой?
Сьвятлана Алексіевіч: Баюся, што ёсьць яшчэ адна частка: не чытала і не зразумела. Я думаю, што нас затрымалі ў часе, канечне. Калі мы вучылі марксізм, ленінізм, ролю асобы ў гісторыі паводле працы Пляханава, дзе гаворыцца, што «маса» — галоўная дзейная асоба ў гісторыі, — то мы з вамі сьведкі, што «маса» якраз ня шмат што і можа. І для мяне гэта самае вялікае пасьлясавецкае адкрыцьцё, што «маса» можа ня шмат, «масу» хтосьці фармуе, адлівае яе ў форму. І добра сказаў сам расейскі народ, ёсьць такая ў іх прымаўка пра сябе, што з народа можна зрабіць і дубіну, і абраз. Штосьці падобнае можна сказаць і пра нас, хоць у нас няма такой рашучасьці і мэнтальнасьці.
Але можна сказаць, што каб быў у нас Вацлаў Гавэл, альбо на ягоным месцы Алесь Адамовіч — я заўсёды лічу, што гэта быў бы наш Вацлаў Гавэл, ён пасаваў да гэтай ролі. У яго быў эўрапейскі погляд на сьвет. Колькі я яго бачыла, ён заўсёды быў на роўных зь любым чалавекам: эўрапейцам, нашым, простым чалавекам — сапраўды была гэтая эўрапейскасьць, і, магчыма, толькі ў Алеся Адамовіча я яе і бачыла. І калі б вось гэты чалавек быў кіраўніком — Вацлаў Гавэл яго назавём — то гэта было б іншае грамадзтва. А за гэтыя дваццаць гадоў мы прайшлі іншы шлях.
Зь іншага боку, вось кажуць: Пуцін, Пуцін — дэманізацыя такая — а насамрэч гаворка вядзецца пра калектыўнага Пуціна. Гэты чалавек наверсе акумулюе тое, што схаванае ў душы гэтых мільённых масаў, і пасьля гэта фармуе. Пэўна, тое ж адбылося і з намі — адзін чалавек накрыў увесь гэты час, і мы апынуліся ня там, дзе думалі.
І народ наш... Калі езьдзіш, размаўляеш зь людзьмі, то гэта вельмі цікава, і шкада... Заўсёды зьяжджаеш з унутранымі сьлязьмі, думаеш: Божа мой, колькі нацярпеліся, колькі перажылі... І вось гэты страх, які робіць зь людзей пакорлівую масу. Чаму нашы пакуты не канвэртуюцца ў свабоду, я ня ведаю. Магчыма, пачынаючы з Дастаеўскага майго ўлюбёнага, сталі «культам асобы» пакуты. Пакуты і ў праваслаўі, і ў нашай літаратуры — сапраўды культ пакуты. Але мне ўсё больш падаецца — магчыма, я і ня маю рацыі, але мне падаецца, што пакуты курчаць чалавека, пакуты затрымліваюць чалавека, пакуты ламаюць чалавека, пакуты зьмяншаюць чалавека. І ў той вялікай спрэчцы расейскай літаратуры, калі Шаламаў з Салжаніцыным спрачаліся: Салжаніцын лічыў, што пакуты, лягер узвышаюць чалавека, а Шаламаў казаў, што лягер разбэшчвае і ката, і ахвяру. Для мяне вельмі важныя эпіграфы да кнігі «Час second-hand», дзе гаворыцца, што ахвяра і кат — яны зьліпаюцца ў сваім падзеньні.
Я магу сказаць, так бачу сьвет, што нешта падобнае адбылося і з намі. Вядома, можна на кухні кпіць, жартаваць з таго, што адбываецца, але нельга не прызнаць, што мы саўдзельнікі гэтага. Я так і назвала ва ўступе — «Запіскі саўдзельніка». Ну колькі дысыдэнтаў пайшлі адкрыта ў бойку, колькі загінула? Ня так і шмат. А мы ўсе ўсё ж такі заключалі нейкую дамову з тым жыцьцём, у якім апынуліся.
Я атэіст, я не рэлігійны чалавек у тым разуменьні, якое цяпер распаўсюджанае, асабліва ў Расеі. Я лічу, што гэта такія таемныя адносіны з Богам, зь нябёсамі... Вось у мяне памерла сястра, і куды глядзець? Толькі на неба. Куды ісьці? Толькі ў царкву, бо няма нават такога іншага чалавека, да якога можна з гэтым прыйсьці.
Гэтак жа сама, пэўна, і з каханьнем. Як казала мне адна гераіня: калі я закахалася, я магла гэта распавесьці адной маленькай дзяўчынцы на пляжы. Ёй было пяць ці сем гадоў, я ёй распавядала пра каханьне, а яна сядзела і слухала. Усё ж такі адносіны зь нябёсамі — яны больш складаныя...
Свабода — гэта доўгі шлях. Так, мы бегалі па плошчах у 90-я гады, крычалі: «свабода, свабода», думаючы, што свабода народзіцца з гэтых нашых заклікаў і нашых кухонных развагаў нейкіх. А выявілася, што гэта больш жорсткая рэч — свабода, больш прагматычная, больш матэрыяльная. Гэта глупства, што мы да гэтага не прыстасаваныя, мы проста ня ведаем, што гэта такое. І ў нас няма людзей, якія могуць гэтаму навучыць.
Калі я вярнулася празь дзесяць гадоў, пакуль тут не была, то я адразу перапытала ў сваіх сяброў: каго чытаюць, пра каго спрачаюцца? Быкава і Адамовіча няма — хто там застаўся?
Калісьці мы з Акудовічам спрачаліся, і ён казаў: маўляў, мне напляваць, што адбываецца з народам (хоць гэта абсалютна няпраўда), бо я інтэлектуал і займаюся чыстымі рэчамі. Я думаю, што да такога іншаплянэтнага стану мы яшчэ не дайшлі — у нас ня той час і ня той народ. Мы вельмі зьвязаныя з тым, што з намі адбываецца, і я думаю, што ад эліты шмат што залежыць. Калі Івашкевіч калісьці пісаў калёнку ў газэце, то яе ўся Польшча чытала і абмяркоўвала. І я вельмі шкадую, што няма такіх людзей...
Нейкая ўнутраная здача адбылася ў кожным з нас і нарадзіла нейкую магчымасьць, што гэтым авалодвае нейкі монстар, а мы сядзім па кутах. Я б сказала, што гэтая несвабода — гэта культурны панятак. Што чагосьці не хапае ў нашай культуры, і як мы носьбіты гэтай недасканаласьці і згодніцтва з гэтым, то гэта мы і ўяўляем сабой. Я нікога не вінавачу, я таксама гэта сабой уяўляю.
Я калісьці ў маладосьці да свайго бацькі, які пражыў амаль 90 гадоў, быў камуністам і прасіў пакласьці партбілет яму ў труну... І хоць у яго была хвароба Альцгеймэра, ён заўсёды распавядаў, як ён да мамы заляцаўся, і як перамаглі пад Сталінградам, і як ён там у партыю ўступіў — гэта зь ім было намёртва. У гэтым пакаленьні гэтыя рэчы былі зразумелыя. Ён вучыўся ў інстытуце журналістыкі да вайны і з другога курсу пайшоў на фронт. А пасьля першых канікул зь пятнаццаці чалавек выкладчыкаў засталося толькі пяць, а астатнія ўжо былі вядома дзе. І я яму кажу: як вы маглі, як вы маўчалі? І калі я паехала ў Аўганістан, вярнулася і сказала яму: тата, мы забойцы, мы забіваем людзей, нас там называюць шураві-гітлеры. І ў яго не было аргумэнтаў, ён заплакаў.
Дык вось сёньня не было б гэтак жорстка з маім татам, якога я вельмі любіла, хоць мы і былі на розныя бакі барыкадаў. Я б не задавала гэтых пытаньняў, бо сёньня я на ягоным месцы, можна сказаць, і такое пытаньне можна задаць і мне — чаму, чаму? Таму. Таму што патрэбны час і гэта доўгі шлях. Мне падаецца, што гэта адзін з галоўных адказаў.
Барыс Пятровіч: Пытаньне пісьмовае, і здагадваюся, што гэтае пытаньне ад Сяргея Шапрана. Сьвятлана Аляксандраўна, вы распавядалі аднойчы пра Генадзя Мікалаевіча Бураўкіна, што калі ён узначальваў Дзяржтэлерадыёкампанію, вы напісалі сцэнар пра старую беларускую жанчыну. „Мне сказалі: каму патрэбная старая? Я пайшла да Бураўкіна, ён прачытаў сцэнар, кіно было зьнятае“. Ці можна папрасіць вас узгадаць пра гэта? І якім чалавекам застаецца ў вашай памяці Генадзь Мікалаевіч?
Алексіевіч: Мы сустракаліся зь ім за некалькі месяцаў да ягонай сьмерці, і я б ніколі не магла падумаць, што такое можа быць, бо гэта быў вельмі малады чалавек, з маладой энэргетыкай. Размаўлялі пра ўсё, і ў яго былі пляны, у яго было жаданьне штосьці рабіць. Мне падаецца, што ён заўсёды быў такі, не зважаючы на чынавенскі выгляд. У савецкім жыцьці гэта асабліва было бачна: выпешчаны выгляд — яны мелі лепшыя гарнітуры, лепшыя машыны — гэта ўсё было. Я памятаю, што калі я прыйшла да яго, то сказала — прачытайце, ня можа быць, што вы, беларускі паэт, будзеце да гэтага абыякавы. І сапраўды, фільм быў зьняты. І, наколькі я чула, такіх учынкаў у яго было шмат, у яго была цьвёрдая беларуская лінія, якую ён вёў, наколькі гэта было магчыма ў той час. Мне падаецца, што гэта быў вельмі сьветлы чалавек.
Зьміцер Лукашук, журналіст Эўрапейскага радыё: Ідучы на гэтую сустрэчу, я паглядзеў у кнігарні, ці ёсьць вашы кнігі. Яны ёсьць, але, да прыкладу, «У вайны не жаночае аблічча» каштуе 360 тысяч — амаль 20 даляраў. Я разумею, што добрыя рэчы павінны добра каштаваць. Але на сёньня для беларусаў ці адэкватны гэты кошт, як вы думаеце? І што з гэтым можна зрабіць?
Нашы кіраўнікі часта кажуць: паглядзіце што ва Ўкраіне, добра, што ў нас ня так. Там, маўляў, няма парадку ні ў Вярхоўнай Радзе, ні паміж сабой, там у іх грамадзянская вайна. Вы толькі што вярнуліся з Украіны, размаўлялі зь людзьмі, якія вашы адчуваньні? Ці сапраўды ня варта было рабіць тое, што яны рабілі? Ці варта нам баяцца «русского мира», які гэтак наступае на Ўкраіну? Ці трэба нам гэтага баяцца? Як нам прыйсьці да сваёй нацыянальнай ідэі, зь якой у нас ня вельмі добра?
Алексіевіч: Ведаеце, калі б я ведала адказы на гэтыя пытаньні, я была б лідэрам нацыі. Я хачу сказаць, што я прыехала ўзрушаная з Украіны. Я раз на паўгода там бываю, і кожны раз адчуваю ўзрушэньне ня толькі таму, што я там стала ганаровым доктарам Кіева-Магілянскай акадэміі, прыгожую мантыю мне далі...
Але такая дэталь. На сустрэчу са мной прыйшоў адзін міністар, другі... Міністар культуры гаворыць па-ангельску, паколькі сустрэча была ў швайцарскай амбасадзе. Міністар нейкі тэхнічны таксама гаворыць па-ангельску. Журналістка адна, другая — размаўляюць па-ангельску. Студэнты таксама. Я пытаюся: што гэта значыць? Мне адказваюць: ды ў нас уся краіна вывучае ангельскую мову, мы хочам у будучыню, мы хочам у Эўропу, мы хочам у новы сьвет. Як гэта здорава бачыць! Вось гэтая энэргетыка — яна чуваць.
А тое, што робіць расейскае тэлебачаньне — гэта злачынства, гэта ўсё няпраўда. Пра фашызм, пра «Правы сэктар» — там была мізэрная колькасьць людзей, як заўсёды, калі ўзьнікаюць рэвалюцыйныя сытуацыі, бог ведае што вылазіць. І часьцей за ўсё на паверхню вылазіць усё цёмнае. Яно вылазіць і ў простым жыцьці... Вось паглядзіце, у Маскве... Не абавязкова рэвалюцыйная сытуацыя.
Ва Ўкраіне людзі хочуць новага жыцьця, яны гавораць пра гэта, яны рыхтуюцца. Ведаеце, я была на Майдане, дзе гэты самадзейны музэй «Нябеснай сотні», падыходзяць простыя людзі, узгадваюць, ніхто там ня ведаў, хто я. Адна ўзгадвае, як яна піражкі насіла і яе ў руку параніла, другая насіла бінты, усе распавядаюць пра дзіўныя рэчы, пра кіеўскую царкву, як яна годна паводзіла сябе, як прымала параненых, там людзей перавязвалі, не пускалі спэцназаўцаў туды. Гэта такая агульная памяць, гэта зусім іншае самаадчуваньне, гэтаму можна толькі пазайздросьціць.
Канечне, усё гэта страшна: палаючыя шыны, забітыя людзі... Але хто іх забіў? Гэта ж не Януковіч. І многа ёсьць доказаў, усім вядома, што там была гэтая «трэцяя сіла», якая свае інтарэсы перасьледавала. Цяпер тое самае адбываецца, вайна на Данбасе, гэта зразумела — Расея ня хоча губляць Украіну, ідуць такія геапалітычныя войны, тут удзельнічаюць і звышдзяржавы... Але народ, які я ведаю зь дзяцінства (у мяне маці ўкраінка, а бацька беларус), народ, нягледзячы на тое, што яны бядней апранутыя, але яны накіраваныя на будучыню, яны неяк з гэтай матэрыяльнасьці прымітыўнай выскачылі, яны занятыя іншымі рэчамі. Так што я жадаю, каб яны здолелі перамагчы. І ўсё для гэтага ёсьць.
Гэта не грамадзянская вайна ні ў якім разе. Калі быць шчырымі, мы ўсе жывем на гэтай зямлі. Калі прывезьці сюды пару грузавікоў зброі, некалькі дзясяткаў танкаў, мы абсалютна можам сутыкнуць Заходнюю Беларусь з Усходняй. Гэтыя старыя інстынкты, вуглі — каталіцызм, праваслаўе — гэта ўсё можна раздзьмуць, гэта вельмі прымітыўна, клясыка — як гэта робіцца.
Але яны ўсе адмаўляюць, што гэта грамадзянская вайна. Яны кажуць: «Без Расеі мы б гэта ўсё вырашылі. Вырашылі іначай». З кім ні гаворыш, і з уцекачамі, і з кімсьці з кіеўскай эліты, яны ўсе пра гэта кажуць.
Але алігархат не саступае. Вядома, алігархату патрэбны такі смутны час, каб рабіць свае справы. Таму што Ўкраіна, у адрозьненьне ад Беларусі, багатая краіна, там ёсьць што дзяліць, там ёсьць што не аддаваць. І, я думаю, гэтыя бойкі ў іх яшчэ ня скончацца. Вось Саакашвілі, вядомыя яго выступы, калі ён казаў, што патрэбна палітычная воля Парашэнкі, а яе ў яго не хапае...
У мяне павінна была быць сустрэча з Парашэнкам, ён нават прасіў, каб я затрымалася, ён быў у Японіі, а я не магла затрымацца. Але ня ў гэтым справа. Чамусьці ўкраінскі прэзыдэнт хацеў са мной сустрэцца, нямецкі прэзыдэнт знайшоў час са мной сустрэцца... Гэта вельмі складана ўсё...
Мы ж маем справу зь мітамі. Тэлебачаньне стварае тыя міты, у чыіх руках гэтае тэлебачаньне. Шкада вельмі, што нашы журналісты ня могуць гэтак, як польскія — езьдзіць ва Ўкраіну, размаўляць зь людзьмі, распавядаць, што адбываецца насамрэч. Палітычны рэпартаж вельмі разьвіты ў Польшчы, журналісты езьдзяць па ўсім сьвеце. Чамусьці гэта вельмі патрэбна палякам. Таму там ёсьць іншая нацыя, культура якой мае іншы, большы ахоп. І пасьля гэта ўплывае на ўсе сфэры жыцьця. А мы ж такія... сядзім і слухаем, дзе хто колькі надаіў. Трэба ж пра іншае размаўляць з нацыяй. Асабліва з намі, якія выйшлі зь лягера, з намі ж трэба размаўляць пра іншыя рэчы.
І павінны гаварыць людзі, якім нацыя давярае. Я калі жыла ў Швэцыі, у Нямеччыне — там крызіс, і там самыя розныя людзі — пісьменьнікі, эканамісты — яны дзень і ноч размаўляюць пра гэта. У нас жа ніхто пра гэта не размаўляе — нехта нешта адзін вырашыў, і ўсё. Раніца распачынаецца з таго, што — а што ён там вырашыў? Мы ўсе робімся дурнымі, бо культурнае жыцьцё ў нас уладкавана няправільна, і ў выніку палітычнае жыцьцё таксама ўладкавана няправільна..
Для мяне загадка, чаму ў нас кніга гэтулькі каштуе — у Расеі кнігу можна купіць значна таньней. Для мяне загадка, чаму і адкуль такія кошты. Такое ўражаньне, што кнігу далі — і, адначасна, адна з формаў, каб яе менш набывалі. Мая Натальля працуе ў каледжы і атрымлівае 220 эўра — як яна можа набыць кнігу за 20 эўра? А калі трэба набыць пяць кніг? Гэта азначае, што трэба аддаць палову заробку. І мяне вельмі ўражвае, калі я іншы раз бываю на кніжным кірмашы — мне дазваляюць, калі нешта адбываецца, магчыма, нейкія гульні з Эўропай — да мяне падыходзяць людзі зь пяцьцю кнігамі. Я пытаюся — як вы змаглі гэта набыць? І чалавек адказвае: я настаўнік, я мушу гэта набыць. Вы ведаеце, гэта найлепшыя словы любові для пісьменьніка«.
Швэдзкая журналістка: У мяне два пытаньні. Якія пачуцьці ў вас узьнікаюць, калі вы выступаеце тут, у Менску? Ці адрозьніваецца гэта ад іншых выступаў?
І другое пытаньне пра Чарнобыль. 30 гадоў будзе хутка. Як вы сёньня, праз 30 гадоў пасьля Чарнобыля, гледзіце на гэтую катастрофу, чаму вы навучыліся?
Алексіевіч: Пра пачуцьці... У мяне больш за дзьвесьце выданьняў па ўсім сьвеце, на сямідзесяці мовах. Гэта вельмі прыемна для мяне. Але быць сярод сваіх людзей — я чаму і вярнулася з Эўропы, бо магла б застацца і ў Нямеччыне, і ў Францыі. Але я хацела жыць дома. Мае бацькі памерлі безь мяне, гэта ўсё вельмі сумна. Я хацела жыць дома. Гэта вельмі сумна — жыць не на радзіме. Такое маё ўспрыманьне. Эўрапейцы да гэтага крыху інакш ставяцца, яны жывуць у больш агульным сьвеце. Але я пішу пра гэты сьвет, і мне трэба гэта чуць, ня толькі ў інтэрнэце чытаць. Таму я сюды вярнулася, і я радасна слухаю, сустракаюся з гэтымі людзьмі. Гэта мой сьвет, гэта мая зямля. Мой галоўны чытач тут. Хоць я наагул люблю чытачоў. Я люблю японскага чытача, нямецкага, швэдзкага. Яны ў чымсьці ўсе аднолькавыя, усе людзі хочуць зразумець свой час, зразумець страхі, небясьпеку, як захаваць сябе, мужнасьць патрэбна, каб жыць. Ва ўсім сьвеце людзі вычытваюць гэта з маіх кніг. І я гэтаму рада.
Што тычыцца Чарнобыля, я ўдзячная, што мяне зрабілі ганаровым кіраўніком аргкамітэту Чарнобыльскага шляху. Я думаю, што Чарнобыльскі шлях — гэта тое, што яшчэ захавалася з нашага супраціву таму, каб Чарнобыль забыць. Атамная станцыя будуецца ў нас, быццам бы ў нас няма Чарнобыля і быццам бы мы ня ведаем, чым ён небясьпечны. І быццам бы мы ня ведаем, якую цану заплацілі за гэты «мірны атам». Але дыктатура, аўтарытарная ўлада, дый любая ўлада небясьпечная тым, што яна прымітыўная. Яна спрашчае ўсе праблемы, якія стаяць перад ёй. У яе паўстае толькі адна праблема — гэта праблема ўлады. Ва ўлады няма праблемаў культуры, няма чарнобыльскіх праблемаў. Гэта ўсё адсутнічае, а калі і прысутнічае, то ў нейкіх спрошчаных варыянтах.
Ну як я магу сур’ёзна ставіцца да міністра інфармацыі Ананіч, у якой пытаюцца: «А чаму няма кніг Алексіевіч па-беларуску?» А яна кажа: «А ўсе правы ў расейскага выдавецтва». Калі ты кіруеш, то ты павінна ведаць, што расейскага выдаўца хвалююць расейскія правы, яму зусім ня трэба беларускія правы. Або калі ў галоўнага рэдактара «Мастацкай літаратуры» пытаюцца, чаму няма кніг Алексіевіч, ён кажа: «Яна не прынесла рукапісаў». Яму задаюць другое пытаньне: «А калі прынясе рукапісы?» — «Ведаеце, у нас пяцьсот рукапісаў, на пяць гадоў». Улада ж не існуе адна, гэта цэлы ланцужок. Гэта вельмі складанае існаваньне«.
Што тычыцца Чарнобыля. Праблема гэтая стане перад намі. Нядаўна я размаўляла зь японцамі, і яны сказалі, што многія рэчы ў нас падобныя: «У нас улада паводзіла сябе гэтаксама, як паводзіць сябе ваша ўлада. Шмат чаго мы ня ведалі. Але мы былі ўзброеныя вашымі ведамі. Без Чарнобыля мы былі б ня так гатовыя да Фукусімы». Усё ж такі чарнобыльскі ўрок застаўся. Ёсьць такі анэкдот, крыху грубы: «Калі б Чарнобыль выбухнуў у папуасаў, усе б ведалі, акрамя папуасаў». Наша ўлада часам мне нагадвае такіх папуасаў... (аплядысмэнты)
Вось я вярнулася, а мяне не было 10 гадоў, — шмат маіх сяброў, чалавек 10-12, памерлі ад раку. Ад адной і той жа хваробы. Гэта і прадказвалася. Прафэсар Бандажэўскі, які вывучаў, што з намі будзе. І дзе цяпер Бандажэўскі пасьля турмы і што зь ім? Як гэта ўсё было разбурана! Чарнобыль — гэта праблема, якую мы не зразумелі і ня вывучылі.
Я думаю, экалягічныя праблемы сёньня выходзяць на першы плян. Калі ўлада акультурыцца, то гэта будзе галоўнай нашай праблемай. Гэта праблема на некалькі пакаленьняў. І гэта справа кожнага беларуса, калі ён думае пра сваіх дзяцей, — хаця б прадэманстраваць, што ён ведае. Дазымэтры, як абяцалі, так і не далі. Далі некалькі, а гэтыя дазымэтры трашчалі дзень і ноч. Вырашылі больш іх не даваць. Пункты, дзе правяралі ежу, скарацілі. Ніхто нас не абароніць, калі мы не абаронім самі сябе.
Калі ўлада акультурыцца, то гэта будзе галоўнай нашай праблемай. Гэта праблема на некалькі пакаленьняў«.
Тацяна Караткевіч, лідэр кампніі "Гавары праўду": Напэўна, ня проста так вы цікавіцеся лёсам маленькага чалавека, таму што, мне здаецца, сёньня кожны беларус хоча, каб на яго зьвярнулі ўвагу. Ён крычыць і хоча ўвагі ўсяго грамадзтва, каб зьвярнулі ўвагу на яго праблему. Але мне б хацелася зазірнуць далей, наперад. Як вы думаеце, што беларусаў аб’ядноўвала раней, аб’ядноўвае сёньня, зможа аб’яднаць у будучыні? Якія ідэі або праблемы?
Алексіевіч: Мы гаварылі, адна з праблемаў — гэта Чарнобыль. Калі ўлада акультурыцца, то гэта будзе галоўнай нашай праблемай, бо мы пацярпелі больш за ўсіх. Гэта праблема на некалькі пакаленьняў.
Нацыянальная праблема, натуральна, вельмі важная. Праблема мовы, літаратуры, культуры, каб мы сталі паўнавартаснай нацыяй. Ва Ўкраіне ў савецкі час усе размаўлялі па-расейску, а цяпер, калі я была там нядаўна, усе гавораць па-ўкраінску. Па-ўкраінску і па-ангельску. Значыць, гэта можна. Можа нацыя зрабіць такі рывок. Гэта магчыма. У нас з кім ні сустрэнься — дактары, таксісты, выпадковыя людзі — усе разумныя, усе ўсё разумеюць. Але кожны сядзіць, як крот, у сваім кутку. Што яны там рыюць, я ня ведаю. Так што нацыянальная праблема самая галоўная, і Чарнобыль.
Дзяніс Кучынскі, прэзыдэнт студэнцкага прадстаўніцтва ЭГУ: Я хацеў бы вярнуцца да такога панятку, які ня мае антоніма — любоў. У грэцкай мове нават некалькі словаў ёсьць, каб апісаць гэта: агапэ, філія, эрас... У мяне два пытаньні. Што ёсьць любоў для Сьвятланы Алексіевіч? І другое пытаньне: ці магчымая любоў без ахвяры і пакуты?
Алексіевіч: Ох, з гэтымі ахвярамі і пакутамі... Канечне, ёсьць мэтафізычныя пакуты. Але толькі б без крыві. Таму што я з тых людзей, якія...
Гэта здорава — Майдан, але мне бліжэйшыя Гандзі, пацыфізм. Ці магла б я заклікаць людзей на Плошчу? Сама б я змагла пайсьці, а паклікаць дзяцей — ня ведаю. Для мяне гэта вялікае пытаньне. Калі б я пайшла, у мяне «корачка» Алексіевіч, мне дадуць па галаве, але на другі дзень, спадзяюся, выпусьцяць. Хаця таксама ўсё можа быць. Але дзеці... Дзеці, гэтыя пакуты... Калі я пісала «Час second-hand», шукала герояў, то бачыла людзей, што зьяжджаліся з усёй Беларусі, плакалі пад сьценамі турмы. Гэта было невыносна. Я баюся, што ў нас усё можа быць. Гэта відавочна. І Расея такая вялізная, яна можа ўцягнуць нас у варонку. Украіну ніхто не пускае ў Эўропу, а хто нас адпусьціць? Часы трывожныя. Але гэта не адмяняе адзінага нашага жыцьця. Таму, канечне, трэба быць шчасьлівым, трэба паспрабаваць, пастарацца.
А што такое каханьне для мяне? Тое, што і для ўсіх. Гэта такое суцяшэньне ад Бога, каб ня страшна было паміраць.
Пятровіч: Пытаньне такое. Ці плянуеце вы напісаць кнігу пра лягер, пра рэпрэсіі, пра іх уплыў на цяперашняе беларускае грамадзтва, пра Курапаты?
Алексіевіч: Я амаль 40 гадоў пісала вось гэтыя свае пяць кніг, такую энцыкляпэдыю «чырвонай утопіі», і ўсё, што я магла, я сказала. ГУЛАГаўцаў, я думаю, ужо ў жывых не засталося. Тыя, каго я засьпела, ужо былі вельмі старыя. Чалавек ужо ў такім абліччы, нямоглы, а ёсьць нейкая рыса ўзросту... Я думаю, што ўсё, што я змагла, я ў сваіх кнігах ужо сказала.
Калі я падумала, пра што я магла б яшчэ напісаць, — мой жанр патрабуе такой эпічнай прасторы: павінна быць шмат людзей, гэта павінна быць такая тэма, дзе, як казаў Бродзкі, вельмі шмат мэтафізыкі. Калі ў яго пыталіся, чым добрая літаратура адрозьніваецца ад сярэдняй, ён адказваў: «Густам да мэтафізыкі». Дык вось, для гэтага жанру павінна быць тэма «з густам да мэтафізыкі». Такіх тэмаў дзьве. Уласна, наша жыцьцё круціцца вакол дзьвюх рэчаў: каханьня і сьмерці. Зараз я буду дзьве тэмы спасьцігаць: каханьне — і старасьць, сьмерць. Я пішу вельмі павольна, я ж не пішу, я пражываю кнігі, я абжываю ідэю. Гэта вельмі доўгі шлях, шмат людзей, роздумаў. Гэта ж ня так, што ўзяў і зрабіў... У мяне яшчэ гадоў на дваццаць праца ёсьць.
Лукашук: Пытаньні становяцца ўсё больш філязофскімі. Мы падыходзім да больш матэрыяльнай рэчы: аўтографаў.
Алексіевіч: Я хачу прасіць прабачэньня ў журналістаў, што вельмі мала даю інтэрвію. Я павінна зрабіць нобэлеўскі маратон. Я ж не магу атрымаць мэдаль і закрыцца ў вежы са слановай косьці. Не. Шмат кніг выходзіць у сьвеце, я павінна быць на прэзэнтацыях. Тут і за мяжой я даю няшмат інтэрвію з той простай прычыны, што я стамілася ад самой сябе. Мне таксама патрэбны час і для цішыні, абдумваньня... Я прашу не крыўдаваць на мяне.
А напрыканцы я хацела сказаць пра яшчэ адну рэч: жыць вельмі цікава. І, нягледзячы ні на што, трэба памятаць, што ёсьць тваё адно-адзінае жыцьцё. Трэба знаходзіць сілы заставацца чалавекам. Многія знаходзяць сілы быць людзьмі ў самых неверагодных абставінах. Вось як, напрыклад, украінская лётчыца Надзея Саўчанка. Я калі напісала кнігу «У вайны не жаночае аблічча», я думала, што такіх людзей ужо ня будзе. І вось — мая гераіня.
І, канечне, трэба абавязкова пастарацца быць шчасьлівым. Жыцьцё адно-адзінае. Ёсьць шмат радасьцяў нават у гэтых абставінах. У нашы смутныя часы важна захаваць у сабе чалавека. Не сагнуцца. Будуць новыя часы, і ім патрэбны будуць новыя людзі.
