Максімюк: Заўтра ў Менск прыедзе Ганна Марыя Андэрс, упаўнаважаная польскага ўраду па пытаньнях міжнароднага дыялёгу. Як афіцыйна паведамляецца, мэта яе візыту — абмеркаваць з прадстаўнікамі беларускіх установаў, якія займаюцца пытаньнямі гісторыі, актывізацыю польска-беларускага гістарычнага дыялёгу. Афіцыйныя польскія крыніцы таксама дадаюць, што ейны візыт стане працягам перамоваў па пытаньні гістарычнага дыялёгу, пачатых у сакавіку ў Менску міністрам замежных справаў Польшчы Вітальдам Вашчыкоўскім.
Варта пры гэтай нагодзе адзначыць, што Ганна Марыя Андэрс — дачка генэрала польскай арміі Ўладзіслава Андэрса, які ў верасьні 1939 году патрапіў у савецкі палон, амаль два гады прасядзеў у турмах НКВД, а потым пачаў арганізоўваць польскую армію на тэрыторыі СССР. Пасьля таго, як немцы адкрылі пахаваньні польскіх афіцэраў у Катыні, польскі ўрад у эміграцыі вырашыў вывесьці польскую армію з Савецкага Саюзу. Яна прыняла ўдзел у баях разам з заходнімі саюзьнікамі на франтах у Лібіі і Італіі, сярод іншага, у крывавай бітве за кляштар Монтэ Касіна. Варта адзначыць, што ў арміі генэрала Ўладзіслава Андэрса было шмат беларусаў — зь перадваеннай Заходняй Беларусі, якіх пасьля 17 верасьня 1939 году саветы вывезьлі ўглыб краіны і якія не хацелі заставацца ў Савецкім Саюзе ды запісаліся ў армію Андэрса як палякі, на што мелі поўнае права, бо ж фармальна заставаліся польскімі грамадзянамі.
Ну, але гэта ўсяго толькі гістарычная рэмарка. Вяртаючыся да візыту Ганны Марыі Андэрс у Менск, трэба сказаць, што гэта не візыт палітычнага характару, і ня варта спадзявацца нейкіх палітычных перамоваў, ня кажучы пра падпісаньне нейкіх пагадненьняў. Дарэчы, нават палітычны візыт спадара Вашчыкоўскага ў сакавіку не закончыўся ніякімі канкрэтнымі пагадненьнямі. Выглядае крыху на тое, што новы польскі ўрад — які летась сфармавала партыя «Права і справядлівасьць» — пачаў будаваць свае адносіны зь Менскам ад асноваў, ад фундамэнту. Як быццам папярэднікі нічога дзеля прасоўваньня гэтых адносінаў не зрабілі.
Але, калегі, мне прыгадваецца, што падобная сустрэча, прысьвечаная актывізацыі польска-беларускага гістарычнага дыялёгу, праводзілася амаль дакладна год таму, калі Польшчай кіравала Грамадзянская плятформа, якая цяпер знаходзіцца ў апазыцыі да кіруючай партыі Яраслава Качынскага «Права і справядлівасьць».
А што ў польска-беларускім гістарычным дыялёгу ня ладзіцца? На што абодва бакі маюць розныя погляды?
Безумоўна, самыя прыкметныя розьніцы ў ацэнках датычаць гісторыі ХХ стагодзьдзя. Падаецца, што наладзіць польска-беларускі гістарычны дыялёг па ранейшых стагодзьдзях будзе значна лягчэй, чым знайсьці нейкія кампрамісныя формулы ацэнкі таго, што адбывалася ва ўзаемных дачыненьнях у ХХ стагодзьдзі.
Возьмем, для прыкладу, 17 верасьня 1939 году. Польскімі гісторыкамі гэтая дата ацэньваецца адназначна — гэта савецкі ўдар у сьпіну Польшчы, калі тая змагалася зь нямецкай навалай на захадзе краіны. У ацэнцы беларускіх гісторыкаў, як савецкага, так і цяперашняга часу, гэта адна з найзначнейшых датаў у нацыянальнай гісторыі: адбылося ўзьяднаньне распалавіненых палякамі і бальшавікамі 20 гадоў раней частак беларускага народу. І той факт, што адбылося гэта на падставе сакрэтнага пагадненьня паміж Сталіным і Гітлерам, ня мае тут істотнага значэньня. У дачыненьні да беларускага народу адбыўся акт гістарычнай справядлівасьці, адно што выканаўцамі гэтага акту былі палітычныя злачынцы. Бывае.
Зразумела, што ў беларусаў іншыя погляды, чым у палякаў, на Рыскую дамову 1921 году паміж Польшчай і бальшавіцкай Расеяй, якая падзяліла Беларусь на дзьве часткі. Гэты падзел адбыўся па-над галовамі беларусаў, у якіх ніхто не пытаўся ні дазволу, ні нават меркаваньня.
Канешне, і ўвесь пэрыяд Другой сусьветнай вайны на тэрыторыі Беларусі — гэта таксама «міннае поле» ў польска-беларускіх дачыненьнях. Па-рознаму ацэньваецца абодвума бакамі роля Арміі Краёвай ў Беларусі ў той час.
І яшчэ адна справа, на якую хачу зьвярнуць вашу ўвагу, калегі. Палякі лічаць, што ў менскіх Курапатах пахаваная частка польскіх афіцэраў, расстраляных НКВД вясною 1940 году. Яны хочуць доступу да архіваў. Калі б гэтае меркаваньне знайшло сваё пацьверджаньне ў дакумэнтах, то, зразумела, Варшава хацела б пабудаваць у Курапатах сымбалічны могільнік польскіх афіцэраў, як гэта сталася ў Катыні ці ў іншых месцах расстрэлу польскіх афіцэраў энкавэдыстамі. Ясная справа, што розныя погляды на ролю Курапатаў існуюць ня толькі паміж афіцыйнай Варшавай і афіцыйным Менскам, але і паміж незалежнай часткай беларускай грамадзкасьці, якая лічыць, што Курапаты — нацыянальны беларускі мэмарыял, які павінен аддаць шанаваньне мартыралёгіі беларускага народу пад савецкім панаваньнем.
Карацей, спадарыню Ганну Марыю Андэрс у Менску чакаюць нялёгкія размовы, і тэмаў для гэтых размоваў будзе ў яе болей, чым удосталь. А ці ёсьць, па-вашаму, тэмы ў польска-беларускім гістарычным дыялёгу, паразуменьне вакол якіх можна будзе знайсьці даволі лёгка? Як ні глядзець, беларусы і палякі заставаліся суседзямі на працягу шматлікіх вякоў агульнай гісторыі, і ня ўсё ў гэтай гісторыі іх падзяляла...
Грузьдзіловіч: Вельмі складаная тэма. Беларуская ідэалёгія яшчэ дагэтуль несфармаваная, пра гэта ўвесь час кажа і беларускае кіраўніцтва. Яно прызнае гэта. Ёсьць фундамэнтальныя тэмы, як Вялікая Айчынная вайна, перамога над фашызмам ці рэвалюцыя. Усё астатняе гэта такая тэра інкогніта, прытрымліваюцца такой пазыцыі, пакуль усё нявызначана, ідуць абмеркаваньні, таму ня будзем расстаўляць акцэнты, казаць, што добра, што дрэнна было.
Калі няма агульнага пагадненьня ў ідэалёгіі, няма і пагадненьня ў межах самой краіны наконт падзеяў гістарычных. У тым ліку ў адносінах з Польшчай. Таму, я мяркую, беларускае кіраўніцтва будзе ўсяляк ухіляцца ад выпрацоўкі нейкіх агульных падыходаў да ўзгаданых тэм — 39-га году, 21-га году. Тым больш падзеі вайны на тэрыторыі Беларусі, удзел Арміі Краёвай — вельмі складаная гэта праблематыка. Будуць, як і апошнія 20 гадоў, канцэнтравацца на тэмах прымежнага, эканамічнага супрацоўніцтва, культурных адносінаў, агульныя словы будуць паўтарацца, без канкрэтыкі. Магчыма, у ХІХ стагодзьдзе прапануюць заглянуць. Тут і паўстаньне Касьцюшкі, і можа быць паўстаньне Каліноўскага, будуць шукаць, як спрэчныя моманты зьняць. Больш будуць, відаць, абмяркоўваць культурна-гістарычнае супрацоўніцтва, шукаць агульныя карані, постаці, якія аб’ядноўваюць гісторыю Беларусі і Польшчы — гэта Агінскі, Міцкевіч, Ажэшка, іншыя выбітныя асобы. А балючыя тэмы пакуль закранаць зь беларускага боку не пажадаюць. У гэтым сэнсе візыт спадарыні Андэрс будзе папярэдні, разьведвальны.
Глод: Мне падаецца, што, канешне, шукаць кропкі збліжэньня патрэбна. Бо вось такі парадаксальны факт: сёньня помнік Касьцюшку ў Менску знаходзіцца толькі ў адным месцы. І пабачыць яго фактычна немагчыма, бо ён знаходзіцца на тэрыторыі амбасады Злучаных Штатаў Амэрыкі ў Беларусі. Гэты факт ужо гаворыць пра тое, што ў беларуска-польскай гісторыі шмат праблем, шмат складаных пытаньняў, і пытаньні трэба сапраўды вырашаць. Але я прапаную зазірнуць не ў ХІХ, а ў ХХІ стагодзьдзе, і сказаць, што для гісторыкаў і тут зьяўляюцца тэмы. На мой погляд, балючым пытаньнем у двухбаковых адносінах зьяўляецца сытуацыя польскай нацыянальнай меншасьці ў Беларусі. Вось сапраўды гэта дзясяткі гадоў цягнецца. Два саюзы палякаў, афіцыйны, неафіцыйны. Чаму так атрымліваецца?
Яшчэ адна праблема — малы памежны рух. Польшча ўжо некалькі гадоў таму аформіла ўсе неабходныя дакумэнты. Беларусь дагэтуль не ратыфікавала дамову аб малым памежным руху. Я думаю таму, што калі зараз адкрыць памежны рух і дазволіць натоўпам людзей пайсьці на тэрыторыю Польшчы, то яны пабачаць, што там і харчы, і тэхніка, і адзеньне таньнейшыя. Апошнім часам дадаліся лекі — у 6, у 5, нават у 8 разоў каштуюць таньней, чым у Беларусі. Нядаўна я размаўляў з адным знаёмым, які ехаў з Варшавы. Я кажу: ну як вас там, аглядалі, што пыталіся? Ён кажа: пыталіся пра адно: ці шмат лекаў мы вязем. Праблемы ёсьць і ў сучасьнікаў, і ў гісторыкаў.
Новы амбасадар Польшчы ў Беларусі Конрад Паўлік сказаў: «Мы жадаем выпрацаваць такую формулу, якая дазволіць нам супрацоўнічаць у галіне гісторыі, архіваў: каб архівы сталі сапраўды адкрытыя^; па пытаньні ахвяр катынскага злачынства, якія, праўдападобна, знаходзяцца на тэрыторыі Беларусі^; па актывізацыі пагадненьня аб узаемнай ахове месцаў нацыянальнай памяці, якое мы падпісалі яшчэ ў 90-я гады».
Паўлік удакладніў, што «гаворка ідзе пра тыя месцы нацыянальнай памяці, якія дагэтуль, па розных прычынах, немагчыма было аднавіць, а таксама ўсталяваньне помнікаў у тых месцах, дзе могуць быць пахаваныя польскія ахвяры Другой сусьветнай вайны або сталінскіх рэпрэсій». Гэты клубок вельмі складаны, але няма пакуль такой адмашкі, што рабіць. Але справа гісторыкаў якраз у тым, каб заявіць, што трымаць беларуска-польскія пытаньні ў такім стане, як сёньня, далей немагчыма.
