Беларускія ўлады апошнім часам выказваюць намер да дыялёгу з Захадам, у тым ліку па праваабарончых пытаньнях. Калі і пры якіх умовах афіцыйны Менск можа пайсьці на адмену ці замарожаньне сьмяротнага пакараньня, ці можа гэтая тэма стаць прадметам гандлю? Ці сапраўды ўлады гатовыя пайсьці на пэўную лібэралізацыю ў пытаньні правоў чалавека, ці гэта толькі размовы з мэтай атрымаць крэдыты ад Захаду? На гэтыя ды іншыя пытаньні ў перадачы Віталя Цыганкова «Інтэрвію тыдня» адказвае старшыня Беларускага Хэльсынскага камітэту Алег Гулак.
Цыганкоў: На гэтым тыдні адбылося некалькі падзеяў, зьвязаных з праваабарончай тэматыкай. Менск наведаў спэцпрадстаўнік Эўразьвязу па правах чалавека Стаўрас Ламбрынідзіс, сустрэўся з Аляксандрам Лукашэнкам, потым — з праваабаронцамі, прадстаўнікамі апазыцыі. Улічваючы падзеі апошніх месяцаў, ці можна сьцьвярджаць, што ў Беларусі нешта зрушылася ў пытаньні правоў чалавека?
Гулак: Што памянялася — дык гэта працэс кантактаў і абмеркаваньняў у галіне правоў чалавека. Наколькі зьмянілася рэальная сытуацыя — гэта пытаньне больш складанае і менш аптымістычнае. Але працэс працы з гэтай тэмай на розных узроўнях працягваецца, і радуе, што яна гучыць ужо ня толькі за мяжой, але і ўнутры краіны. Сустрэча спэцпрадстаўніка Эўразьвязу па правах чалавека Стаўраса Ламбрынідзіса з кіраўніком дзяржавы — гэта нельга не назваць пэўнай новай сытуацыяй.
Цыганкоў: Беларусі цяпер патрэбныя грошы, крэдыты, эканамічнае супрацоўніцтва з Захадам. Ці можна сказаць, што гэтая сытуацыя, патрэба ў грашах можа падштурхнуць афіцыйны Менск на пэўныя крокі ў сфэры правоў чалавека?
Гулак: Праваабаронцы павінны спалучаць рэалізм і каштоўнасны падыход, важна, каб заставалася і тое, і другое. Што да крэдытаў, то гэта даволі важны фон, які дадае матывацыі да беларуска-эўрапейскага працэсу. Калі ўсё добра, усяго хапае, усё працуе — то няма матывацыі на зьмены, на рэформы. Крызіс — гэта ў пэўным сэнсе добра. Бо прымушае разьвівацца і не стаяць на месцы.
Магчыма, прыкладна такую сытуацыю мы маем з правамі чалавека. Бо проста захоўваць сыстэму, якая была раней — ужо складана. Зь іншага боку, больш лагодны падыход з боку Эўразьвязу, адмена ім санкцыяў дазваляе «захоўваць твар» усім удзельнікам працэсу, дадае магчымасьцяў для дыялёгу, як мінімум, для абмеркаваньня дзеяньняў у перамовах паміж Менскам і Бруселем.
Цыганкоў: Беларускія праваабаронцы яшчэ ў сьнежні акрэсьлілі сваю агульную пазыцыю. Яны, сярод іншага, патрабуюць ад уладаў мараторыю на выкананьне сьмяротных прысудаў, адмены сумнавядомага 193 артыкулу Крымінальнага Кодэксу, рэгістрацыі праваабарончага цэнтру «Вясна», спыненьня перасьледу незалежных журналістаў і гэтак далей. Ці ёсьць хаця б намёк, што ўлады гатовыя пайсьці насустрач у нейкім з гэтых пытаньняў?
Гулак: Я лічу, што частка з гэтых пытаньняў прасунулася, атрымала сваё разьвіцьцё. Я маю на ўвазе прыпыненьне справы журналіста Аляксандра Алесіна, працягваецца больш-менш канструктыўны падыход да незарэгістраваных журналістаў (акрамя нейкай «стаханаўскай» Гомельскай вобласьці). Але застаецца актуальнай тэма сьмяротнага пакараньня, нядаўна былі вынесеныя два новыя прысуды, — і пакуль мы можам толькі спадзявацца, што яны ня будуць прыведзеныя ў выкананьне. Але гэта толькі чаканьні, нічым не абгрунтаваныя.
Цыганкоў: Тэма сьмяротнага пакараньня, магчыма, галоўная, бо яна вельмі важная і прынцыповая для Эўропы і можа стаць прадметам пэўнага гандлю для Менску. Адмена сьмяротнай кары не пагражае палітычнаму рэжыму, не пагражае дэстабілізацыі грамадзтва. Ці ёсьць у вас адчуваньне, што Менск гатовы да гандлю ў гэтым пытаньні?
Гулак: Я ня бачу ў абодвух бакоў размоваў наконт таго, што такі «гандлёвы» падыход рэальна разглядаецца. Зразумела, што прасоўваньне ў гэтым пытаньні будзе станоўча ацэнена эўрапейцамі і нейкія бонусы стануць больш верагоднымі. Але, паводле маіх назіраньняў, няма ніякіх падставаў лічыць, што тут прэвалюе «гандлёвы» падыход.
Цыганкоў: Дэпутат Палаты Прадстаўнікоў Самасейка выказаўся ў тым сэнсе, што «з-за санкцыяў пытаньне адмены сьмяротнага пакараньня было замарожанае». Маўляў, цяпер вы зьнялі санкцыі, і мы цяпер можам падумаць аб адмене.
Гулак: Пагадзіцеся, такія рэчы толькі вельмі агульна можна назваць гандлем. Гэта хутчэй нейкая поза, незадаволенасьць, чым гандаль на тэму «мы вам, а вы нам». Я мяркую, тут усё больш складана, праблема захаваньня твару, выражэньня павагі, — у такім аспэкце.
Цыганкоў: А як улада, нават калі захоча, можа выйсьці з той сытуацыі, што сьмяротнае пакараньне было падтрыманае рэфэрэндумам у 1996 годзе? Як можна юрыдычна абмінуць рашэньне рэфэрэндуму?
Гулак: На гэты конт ёсьць дакладна акрэсьлены шлях, акрэсьлены Канстытуцыйным Судом яшчэ ў 2004 годзе — тое рашэньне Суду кажа, што рэфэрэндум у гэтым пытаньні быў кансультатыўным. Калі беларускія афіцыйныя асобы спасылаюцца на рэфэрэндум, які нібыта стварае перашкоды — то гэта хутчэй маніпуляцыі. Бо грамадзкую думку можна даведацца шляхам сацыялягічных апытаньняў. Па-другое, з грамадзкай думкай можна працаваць, правесьці тлумачальную кампанію. А нічога гэтага мы ня бачым. Так што рэфэрэндум — гэта хутчэй фармальная шырма, якой прыкрываюцца, пакуль няма рэальнага рашэньня аб адмене.
Пры жаданьні ўсё можна зрабіць і юрыдычна аформіць, на сёньняшняй канфэрэнцыі былы Старшыня Канстытуцыйнага Суду Рыгор Васілевіч даволі падрабязна пра гэта казаў, як можна юрыдычна выйсьці з гэтага становішча. Напрыклад, увесьці мараторый — варыянт, які можа прымірыць усе бакі, і прыхільнікаў адмены, і прыхільнікаў захаваньня.
Цыганкоў: Цяпер спрачаюцца, ці магчымая пры гэтым рэжыме лібэралізацыя. Тая самая Эўропа будзе патрабаваць рэальных крокаў. Ці ёсьць у вас адчуваньне, што беларускія ўлады ўжо гатовыя да нейкага прагрэсу — ня важна, паводле якіх прычынаў?
Гулак: Трэба глядзець на факты і ацэньваць іх. На сёньня, як я і казаў у пачатку размовы, рэальных зьменаў вельмі няшмат. Выпусьцілі палітзьняволеных, выбрана больш мяккае стаўленьне да ўдзельнікаў масавых вулічных акцыяў.
Працэс ідзе, але да чаго ён прывядзе — трэба сачыць, трымаць вочы расплюшчанымі. Але дакладна можна сказаць, што ён ня будзе хуткім. Бо гэта не праблема аднаго чалавека, гэта цэлая армія чыноўнікаў. Але гэта, прабачце, і насельніцтва нашай краіны. То бок ня толькі наша чынавенства нельга лічыць эўрапейскім. Наша грамадзтва вельмі далёкае ад эўрапейскага досьведу веданьня і адстойваньня сваіх правоў.
