«Вайна будзець. Беларусу дай палку ў рукі, ён заб’е. Ён ціхі-ціхі, але давядзі яго»

Калі едзеш па трасе Полацак — Вільня, дык вёску Квачы, як і многія іншыя вёскі, якія перасякаюць трасу, пралятаеш, не заўважаючы нічога цікавага. Хоць нецікавых вёсак у Беларусі не бывае. Напрыклад, першая цікавостка — гэта не вясковая вуліца перасякае міжнародную трасу. Гэта дарога ў 60-я гады перарэзала вёскі напалам.

Старажытная, апетая ў вершах дарога зь Вільні на Полацак праходзіць крыху на поўнач. Уздоўж вёсак. А тут людзі, якія калісьці будаваліся на дальнім вясковым канцы і зьбіраліся спакойна жыць у зацішным кутку, раптам апынуліся ў віры транспартнага жыцьця. Як 85-гадовая Вераніка Квач. Чыя ўтульная хата заўжды дрыжыць, як пралятаюць цяжкія фуры.

— Тут ні курэй ня можна трымаць. І сабака можа трапіць пад машыну. Я ўжо гэтыя машыны ня чую, бо прызвычаілася. Раней было, і грукаліся начамі. А цяпер ужо не. Нават калі і аварыя. Самі выклікаюць хуткую. А было ж аднойчы, фура ноччу ўляцела ў гарод. Да самай студні. Усе яблыні папаламала. Шафёр застаўся жывы. А неяк трактар заляцеў.

Вераніка — рэдкая жанчына. Яна зусім адмовілася ад тэлевізара. Пасьля таго як тры гады таму пайшоў з жыцьця адзін зь яе сыноў.

— Тры гады, як памёр. І я пасьля ягонай сьмерці закрыла тэлевізар. Таму што мне ня трэба, каб было вясёла. Па транзыстары імшу паслухаю, навіны. Я цярпеньне нясу, і гэтаму трэба радавацца. Што нешта заробіш на той сьвет. Той, хто ня верыць, той думае, што тут адбудзець. А тут мы толькі ў дарозе.

Другі сын Веранікі, Язэп Квач, жыве ў Шаркоўшчынскім раёне, у вёсцы Жукоўшчына. Гэты краязнаўца і калекцыянэр быў героем нашай перадачы летась. Дзякуючы такім людзям і застаюцца паданьні пра вёскі і пра людзей, якія іх насялялі.

— На пачатку 70-х гадоў, як толькі пайшоў у школу, мы разам з братам захацелі запісаць усіх жыхароў, якія жылі ў Квачах. Мы тады налічылі 382 чалавекі. А ў 2009-м засталося толькі 80. А па прозьвішчах самыя шматлікія — Квачы.

У Заходняй Беларусі ў людзей стаўленьне да закінутай зямлі сакральнае. Бо яшчэ жыве памяць пра тыя часы, калі зямля ня толькі належала дзядам. Але і давала магчымасьць выжываць.

— У 30-я гады, калі вёску разьбіралі на хутары, мой дзед па маці таксама атрымаў хутар. І, як маці казала, было мала «вокнаў». Гэта значыць — месцаў, чыстых ад кустоў. Дзеду давялося карчаваць тыя кусты, рваць іх. Падрываць сваё здароўе. Другі ж дзед паехаў на заробкі ў Францыю. Працаваў там на вугальных шахтах. І баба туды была паехаўшы, працавала кухаркай. Там нарадзіўся мой бацька. І ад 33-га года да канца саракавых працавалі на сваёй зямлі. Дык вось як цяжка тая зямля даставалася. І цяпер мяне бярэць такі жаль, такая жуда... Як пойдзеш на тыя месцы. Я ведаю, дзе былі старыцы і аднаго, і другога дзеда. Усё пазарастала хмызьняком, такая дзіч і глуш. І гэта ж была ўсё зямля ўробленая. І давала жыцьцё сотням чалавек. Давала і працу, і хлеб надзённы для нашых людзей. А цяпер без гаспадара ўсё зарастае.

Перад хатай Веранікі стаіць скульптура сьвятога Антонія і крыж. Скульптуру замовіла сама Вераніка.

— Сьвяты Антоні ў мяне ў двары. Так я ўжо яму ўверыла. Так я ўжо задаволеная, што гэтую фігуру мне прывезла Іра Бервячонак. Летам выйду на лаву, сяджу малюся.

Пачуць нешта добрае пра іншага чалавека ў беларускіх вёсках — рэч нярэдкая. Але сваю суседку Ірыну Бервячонак, якая прывезла Антонія з Польшчы, Вераніка проста асыпала камплімэнтамі.

— Якая яна харошая! Якая яна ня нэрвенная! Як яна ўсім паможыць! Як яна ўсіх любіць! Гэткага чалавека ў Квачах болей няма. Што ёй ні скажы, што ні папрасі, усё будзець!

На такіх жанчынах, як Ірына, насамрэч усё ў нашай краіне і трымаецца. У тым ліку і тое, што беларускі рубель канчаткова не ператварыўся ў паперу. Ірына мае крамку дзіцячых тавараў у Глыбокім, дзе апошнім часам людзі рэчы коштам паўмільёна куплялі ў растэрміноўку. А яшчэ ў кампаніі зь іншым квачоўцам Ірына вырошчвае цыбулю ў велізарнай цяпліцы. Мы ўвайшлі ў пабудову, дзе некалькі чалавек рознага ўзросту пакавалі пахучую зялёную цыбулю.

— Што летась была цана трыццаць пяць тысяч за кіляграм цыбулі, што сёлета. А з далярам самі бачыце што творыцца. Сэнсу працаваць няма. А падняць цану — і хто будзе купляць? Толькі радня дапамагае. Працуем, каб не загубіць справу. Мы адкрылі гэту цяпліцу ў 2010-м годзе. Тады гэта быў бізнэс. А зараз — каб толькі на плыву ўтрымацца.

Займацца сёньня можна і сельскай гаспадаркай, і гандлем. Але альбо ў нуль, альбо ў мінус. Ірына ня падае духам. Не ўпадае ў гістэрыку. Яна спакойна разважае пра эміграцыю ў суседнюю Польшчу. Не сумняюся, што зь яе энэргіяй, мазгамі і працалюбствам яна там не прападзе. А хто ж тут застанецца?

Я заўжды ў першую чаргу гутарыў зь людзьмі сталага веку. Якія памятаюць мноства гісторыяў і дэталяў самай драматычнай беларускай эпохі. Гутарыць зь людзьмі маладзейшымі, саракагадовымі, мне здавалася заняткам малацікавым. Бо пра што можна пагаварыць з задаволенымі жыцьцём, заўжды нападпітку, «ня лезушчымі ў паліціку», амаль шчасьлівымі людзьмі? Але цяпер чым далей, тым больш будзе тэмаў для размовы. Бо палітыка паціху-патроху сама пачынае цікавіцца людзьмі. Вось на вуліцы кураць некалькі нестарых мужчын. На выгляд абсалютна нармальных гаспадароў. І пра што яны гавораць? А пра тое, як выжыць, калі чатыры месяцы калгас ня плаціць грошы.

— Ужо чатыры месяцы зарплату ня плацяць.

— А ў магазіне даюць у доўг?

— Вунь там крама. «Кумпячок» называецца. Дадуць булачку і х... І яшчэ пярлоўкі кіляграм узяў.

— Вы жывяце на пярлоўцы і на хлебе?

— Так. Усе калхозьнікі галодныя.

— І даўно такая сытуацыя?

— Летам на тры месяцы затрымлівалі. А ў 16-м годзе зусім нічога ня будзець.

— Вайна будзець. Беларусу дай палку ў рукі, ён заб’е. Ён ціхі-ціхі, але давядзі яго.

— Вось хутка пойдуць сьвятло правяраць. А плаціць няма чым. Абрэжуць. Будзем безь сьвятла.

А якія цудоўныя чуткі і байкі нараджаюцца пра чыноўнікаў! Пакуль яшчэ не пра прэзыдэнта, але ўжо пра абласнога старшыню. І калі раней усе чуткі пачыналіся словамі «адна баба казала», дык цяпер пачынаюцца — «у інтэрнэце было напісана». Сумнеўную «адну бабу» замяніў аўтарытэтнейшы «пан інтэрнэт».

— У маёй знаёмай крэдыты вялікія. Зараз зь верасьня ніякіх грошай не даюць. Зьвярнулася ў Віцебск да старшыні аблвыканкаму. На прамую лінію. У інтэрнэце адказ. Ягоны! «А хто вас прымушаў браць крэдыты?» — «А як дзяцей гадаваць?» — «А хто вас прымушаў нараджаць?» Вось такі адказ старшыні аблвыканкаму.

Зразумела, што рэальны віцебскі старшыня Мікалай Шарстнёў такіх словаў сказаць ня мог. У гэтай байцы добра бачна стаўленьне простага народу да сваіх начальнікаў. Дарэчы, афіцыйная прапаганда так доўга паўтарала гэтае словазлучэньне — «просты народ», што сама ў яго паверыла. Слова «просты» ва ўяўленьні чыноўнікаў, напэўна, азначае «дурны» і «баязьлівы», каму можна вярзьці любую хлусьню. Усё зьесьць. Але ж ня ўсё так проста з простым народам.

— Пойдзем красьці.

— А што тут скрадзеш?

— А апошняе скрадзем.

«Пойдзем красьці». Гэта першае, што прыходзіць у галаву сялянам у гэтай сытуацыі. І зразумець іх можна. Не мітынг жа зьбіраць у Квачах. Хаця, чаму б і не?

Вось хто пэўна ня пойдзе красьці і ня будзе ўпадаць у адчай, дык гэта Яўген Квач. І не таму, што гэты былы трактарыст ужо 18 гадоў як пэнсіянэр. А таму, што ён чалавек апантаны прыгажосьцю. Ягоны падворак бачны здалёку. Бо каля ўваходу растуць дзьве высачэзныя блакітныя яліны.

— Гэтым ялінам гадоў пад сорак. Я іх прывёз з Рыгі. А колькі яблынь было! Як зацьвітуць! Проста агонь здалёку. Мне трэба, каб болей было відаў і сартоў. У мяне яблыка было сартоў дваццаць.

Садаводзтвам Яўген захапіўся яшчэ ў дзяцінстве. Здаецца, няма такой кветкі на зямлі, што не расла б у ягоным міні батанічным садзе. Так і жыў бы садавод-аматар разам з жонкаю Бэрнардай у кветкавым раі. Але рай пакрысе пачаў разбурацца з-за калгаснай хіміі, якой апрацоўваюцца палі. І ўжо няма каму перадаць свой сад.

— Зь якім настроем сустрэлі Новы год?

— Як той казаў... Жывымі не здадзёмся!

А скончым наша падарожжа, па традыцыі, вершам Язэпа Квача.