Крызісу ў эканоміцы Беларусі не спадарожнічаюць сацыяльныя канфлікты. Чым гэта можна патлумачыць? Пры якіх умовах могуць пачацца пратэсты? Ці існуе мяжа цярпеньня ў беларусаў?
Удзельнікі: старшыня Беларускага кангрэсу дэмакратычных прафсаюзаў Аляксандр Ярашук і палітоляг Сяргей Нікалюк.
Чаму няма сацыяльных пратэстаў?
Валер Карбалевіч: «У Беларусі ў зьвязку з крызісам ідзе шпаркі працэс разбурэньня сацыяльнай дзяржавы. Падаюць заробкі, бюджэтнікі сёньня атрымліваюць у сярэднім каля 300 даляраў. Расьце беспрацоў’е, пачынаецца рост камунальных тарыфаў. Улады плянуюць падвысіць пэнсійны ўзрост. Зьяўляюцца ўсё новыя падаткі, кшталту падаткаў на банкаўскія ўклады ці падарункі. Гледзячы па ўсім, улады зьбіраюцца перакласьці ўвесь цяжар эканамічнага крызісу на плечы насельніцтва і аб’явіць гэта структурнымі рэформамі па патрабаваньні МВФ.
Але эканамічны крызіс не перарастае ў сацыяльны. Калі не лічыць нядаўнюю акцыю студэнтаў БДУ, то ў краіне няма пратэстаў, працоўных канфліктаў, страйкаў, ці ўвогуле нейкіх арганізаваных акцыяў незадавальненьня. Адбываюцца, хоць і не шматлікія, палітычныя акцыі апазыцыі. А вось сацыяльных канфліктаў няма. Наадварот, падтрымка дзейнай улады даволі вялікая, што і зафіксавала прайшоўшая прэзыдэнцкая кампанія, пры ўсёй спэцыфічнасьці яе правядзеньня ў Беларусі. Чаму так?»
Аляксандр Ярашук: «Сытуацыя проста яшчэ не дасягнула нейкай крытычнай рысы. Я ня згодны зь існуючай думкай, што цярпеньне беларусаў бязьмежнае. Але людзі церпяць, улада сытуацыю кантралюе. Існуе страх. Але і вытрымліваецца нейкі ўзровень заробкаў».
Сяргей Нікалюк: «Мой суразмоўца назірае беларускае грамадзтва ў мікраскоп, а я — у тэлескоп. І на вашае пытаньне, сп. Карбалевіч, я магу адказаць, як адэсіт, пытаньнем на пытаньне: а чаму эканамічные праблемы павінны спараджаць нейкія сацыяльныя ці палітычныя пратэсты? Дзе гэта напісана?
Хачу нагадаць, што ў пачатку 1930-х гадоў толькі ва Ўкраіне памерла ад голаду некалькі мільёнаў чалавек. Той самы Галадамор. І што былі нейкія сацыяльныя пратэсты?»
Карбалевіч: «Былі. Падобныя пратэсты ў савецкай гістарыяграфіі атрымалі назву „кулацкія выступы“. Былі нават узброеныя выступы».
Нікалюк: «Але яны не патрывожылі сыстэму. Справа ў тым, што ў нас няма грамадзтва ў заходнім разуменьні. Грамадзтва як супольнасьці людзей, здольных да сумесных салідарных дзеяньняў. Такія дзеяньні магчымыя толькі ў выпадку распаду дзяржавы. Гэта мы назіралі ў пэрыяд гарбачоўскай перабудовы. Мая любімая формула: у нас ня людзі выходзяць на плошчу і тым самым разгойдваюць дзяржаву, а ў нас спачатку разгойдваецца дзяржава, і толькі потым людзі выходзяць на плошчу.
Сёньня пры ўсіх эканамічных праблемах мы маем кансалідаваную ўладу. Таму чакаць сур’ёзных пратэстаў не выпадае. Лякальныя выступы, кшталту акцыі студэнтаў БДУ, магчымыя».
Карбалевіч: «Але цяпер нават лякальных выступаў няма. А акцыі пратэсту былі ўжо пры існым аўтарытарным рэжыме, калі не пра які распад дзяржавы і гаворка не ішла. У Менску працоўныя нават вуліцу перакрывалі, выстаўляючы сацыяльныя патрабаваньні».
Нікалюк: «Гэта было ў момант, калі працэс кансалідацыі аўтарытарнага рэжыму яшчэ ня быў завершаны».
Пры якіх умовах могуць пачацца канфлікты ці пратэсты?
Карбалевіч: «Ці ёсьць нейкая мяжа, за якой могуць пачацца нейкія сацыяльныя канфлікты. Ці такой мяжы няма, цярпеньне беларусаў бязьмежнае, яны, як у тым анэкдоце, будуць лічыць, што, можа, так і трэба?»
Ярашук: «Мяжа ёсьць. Такой мяжой зьяўляецца нявыплата заробкаў. Калі дзесьці 2-3 месяца ня выплацяць заробак, то беларусы на любым прадпрыемстве рашуча выйдуць з пратэстам. І выяўляецца, што ёсьць грамадзянская супольнасьць. І, дарэчы, улады гэта разумеюць. Хоць заробкі і памяншаюцца, але іх імкнуцца рэгулярна выплачваць, не даводзіць да крытычнага стану.
Прагназую, што заробкі будуць падаць да 200 даляраў. Гэта будзе ўжо іншы стан грамадзтва, і цягам 1-2 гадоў можна чакаць непрадказальных падзей.
Улады не прыкладаюць намаганьняў па выхадзе з крызісу. Усё зводзіцца да таго, што скасоўваюцца сацыяльныя выплаты. І ўлады спрабуюць адрапартаваць, што адбываюцца рынкавыя рэформы. Прагназую, што заробкі будуць падаць да 200 даляраў. Гэта будзе ўжо іншы стан грамадзтва, і цягам 1-2 гадоў можна чакаць непрадказальных падзей».
Нікалюк: «Я магу паўтарыць, што мяжа заключаецца ня ў нейкім узроўні заробкаў, а ў тым, як людзі будуць успрымаць уладу, ці будзе насельніцтва лічыць, што ўлада кантралюе сытуацыю.
Варта адзначыць, што ў грамадзтве адбываецца працэс нэгатыўнай адаптацыі да крызісу. Людзі зьніжаюць свае патрэбы. Вось я ў савецкія часы працаваў на „Інтэграле“. Тады там працавала 35 тыс. работнікаў. Цяпер там працуе толькі 5 тыс. чалавек. Скарацілі ў сем разоў. Але гэта рабілася паступова, за шмат гадоў. Такія ж працэсы адбываюцца і на іншых буйных прадпрыемствах.
У савецкія часы на лецішчах вырошчвалі гародніну для харчаваньня. Цяпер вырошчваюць кветкі і траву. Стане дрэнна, то зноў пачнуць вырошчваць харчовыя прадукты.
Людзі шукаюць іншую працу па-за межамі дзяржавы, адаптуюцца, знаходзяць дадатковыя заробкі, а не ідуць пратэставаць.
Вось у расейскім Тальяці ў гаражах працуе больш людзей, чым на АўтаВАЗе. Гэтыя людзі ніяк не ўлічаныя, гэта сфэра ценявой эканомікі. Падобныя працэсы адбываюцца і ў Беларусі. Людзі шукаюць іншую працу па-за межамі дзяржавы, адаптуюцца, знаходзяць дадатковыя заробкі, а не ідуць пратэставаць».
Ярашук: «Дарэчы, буйным прадпрыемствам давялі пляны па скарачэньні працоўнай сілы. На МАЗе скароцяць 4,5 тыс чалавек, і, такім чынам, там застанецца толькі 10 тыс. работнікаў.
Але якраз цяпер улада траціць кантроль над сацыяльна-эканамічнымі працэсамі. Яны пускаюцца на самацёк. Стыхійна падаюць заробкі, узьнікаюць месцы ў ценявой эканоміцы.
І на гэтым тле ўлады робяць нейкія недарэчныя крокі. Тая жа кампанія барацьбы з дармаедамі на фоне рэзкага росту безпрацоў’я. Прычым, не прымаецца праграма занятасьці насельніцтва. Дапамога па беспрацоў’і — 10 даляраў. Сьмех. Гэта нечуваны экспэрымэнт над народам. Калі я апавядаю гэта ў Міжнароднай арганізацыі працы, то там за галаву хапаюцца. У нашых людзей цярпелка вялікая, але не бязьмежная».
Карбалевіч: «Сапраўды, над сацыяльна-эканамічнымі працэсамі ўлада, магчыма, і страчвае кантроль. Але працягвае моцна кантраляваць іншыя сфэры. Вось сп. Нікалюк кажа пра вялізную колькасьць людзей, якая ў Тальяці працуе ў гаражах. У Беларусі гэта цяжка ўявіць. У Менску міліцыя ганяе бабулек, якія ў пераходах прадаюць семкі, пучок цыбулі ці кветкі. Хоць у такой сытуацыі ўлада мусіла б зьвярнуцца да насельніцтва з заклікам. Маўляў, людзі, выжывайце, хто як можа, дзяржаве ня ў стане забясьпечыць вам ранейшы ўзровень жыцьця, але і перашкаджаць самім неяк зарабляць ня будзе».
Нікалюк: «Вось як толькі ўлада такое скажа народу, то якраз гэтым яна і падпіша сабе сьмяротны прысуд. Але, сапраўды, тое, што адбываецца, называецца ў паліталёгіі „сыход жыцьця з сыстэмы“.
З чаго пачалася барацьба з дармаедзтвам? Улада нечакана выявіла, што 500 тысяч чалавек не працуе ў эканоміцы. У дзяржаве, у якой улада кантралюе ўсё, раптам такая колькасьць непадкантрольных грамадзян.
Але кантроль аслабляецца. На нейкім этапе колькасьць пяройдзе ў якасьць. Аднак пакуль Лукашэнка кантралюе сілавыя структуры, а гэта важны элемэнт стабільнасьці».
