Кіпель, Рамашэўскі Халезін: Беларускія ўцекачы пра цяперашні крызіс

Беларусам ня раз у гісторыі даводзілася спазнаць долю ўцекачоў. Мільёны беларусаў эмігравалі на пачатку дваццатага стагодзьдзя і былі прымушаныя пакінуць сваё жытло ў гады Першай сусьветнай вайны. Сотні тысячаў выехалі на Захад у выніку Другой сусьветнай. За апошнія дваццаць пяць гадоў Беларусь пакідалі ня толькі эканамічныя мігранты, але і палітычныя ўцекачы.

Як ацэньваюць беларусы, якія ў розныя часы і ў розных абставінах сталі ўцекачамі, цяперашні крызіс, які ахапіў краіны Эўропы?

Дырэктар Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва (ЗША) доктар Вітаўт Кіпель пакінуў Беларусь 17-гадовым хлопцам і зазнаў нягоды ўцякацтва ў Нямеччыне ў канцы Другой сусьветнай вайны і адразу пасьля яе, прайшоў празь лягеры для «перамешчаных асобаў» у Рэгенсбургу і Міхельсдорфе, адкуль як асоба без грамадзянства паехаў вучыцца спачатку ў Цюбінген, пасьля ў бэльгійскі Лювэн. Зрабіўшы ў Бэльгіі дактарат, у 1955 годзе выехаў у ЗША, дзе жыве й дагэтуль.

Радыё Свабода: Спадар Кіпель, сёлетняя хваля ўцекачоў — самая вялікая ад часоў Другой сусьветнай вайны. Тую — ваенна-паваенную — перажылі і Вы сам. На што спадзяецца чалавек, які з сваімі небагатымі пажыткамі — усё, што здолее несьці — ідзе ў невядомае, уцякаючы адтуль, куды нельга вярнуцца?

Вітаўт Кіпель: Пытаньне складанае. Я перажыў дзьве хвалі. Першая — як людзі зь Беларусі ўцякалі ад вайны праз горад Арол, у якім я жыў. Яны былі проста разгубленыя — што рабіць, дзе паесьці. А хваля, дзе я сам быў удзельнікам — хваля 1944 году — калі ўцякалі перад наступам Чырвонай арміі, якая гнала немцаў.

Безумоўна, настрой бывае жудасны, таму што чалаек ня ведае, што яго чакае, дзе ён перасьпіць, дзе ён паесьць, як ён адзенецца, як наагул дапасуецца. Мы, маладыя, дапасоўваліся хутчэй. А старэйшыя людзі, памятаю, былі проста ў роспачы і думалі, ці яны правільна робяць, што ўцякаюць. Хоць у маёй хвалі ўсе людзі былі перакананыя, што гэта правільна. Але боязь была. Маладзейшыя больш аптымістычныя — яны глядзяць, што работу заўсёды знойдуць, мову неяк падвучаць і жыцьцё будзе ісьці для іх песьперашкодна надалей.

Гледзячы на тэлевізійны экран, я таксама падумаў пра падабенства паміж гэтымі ўцекачамі і нашымі. Розьніца бадай што толькі тая, што ў нашыя часы насілі валізкі, а цяперашнія ідуць толькі з клункамі і плецакамі.

Але наагул, я думаю, настрой у гэтых эмігрантаў безумоўна цяжэйшы, чым быў у той хвалі, якую я перажыў. Бо калі мы ўцякалі ў Эўропу, то неяк адчувалі, што там будзе нейкая частачка свайго, нешта супольнае. А вось гэтыя новыя эмігранты, я думаю, вельмі ў цяжкім маральным стане — што іх чакае...

РС: Ваша ўцякацкая гісторыя, пра якую можна прачытаць у нядаўна выдадзенай кнізе Вашых успамінаў «Жыць і дзеіць», адбывалася ў Нямеччыне. Цяпер Нямеччына і немцы наагул — самыя спрыяльныя да ўцекачоў сярод усіх эўрапейскіх краін. А як было 70 гадоў таму?

ВК: Я, чытаючы газэты, дзіўлюся, наколькі нямецкая нацыя зьмянілася ў паглядам на нянемцаў. Бо ў мае часы — 70 гадоў таму назад — у галовах немцаў было: хто ня немец, хто не такі, як немцы, той ня мае права на тое, на што маюць права немцы. Гэтая, калі не варажнеча, то нейкая насьцярожанасьць да эмігрантаў у той час была так відавочная.

Хоць праўда, напрыканцы вайны, калі мы з захаду ўжо йшлі на ўсход, каб нас забралі амэрыканцы, а не французы, то немцы мяняліся — нават і дапамагалі. Так што такі катаклізм, як вайна, магчыма, чалавека й мяняе. Я думаю, пасьляваеннае стаяньне Нямеччыны «на каленях перад цэлым сьветам» зьмяніла псыхалёгію немцаў. Яны, перад тым самыя разумныя, «Deutschland ueber alles», зьмяніліся — як дзень і ноч адрозьніваецца сягоньняшняя Нямеччына ад той, якую мы перажывалі ў 1944 годзе.

РС: Вы жывяце ў краіне, якая пераплавіла ў сабе дзясяткі а можа й сотні народаў, традыцыяў, культураў. Ці рэальна для Эўропы прыняць у сябе сотні тысяч, а можа й мільёны людзей інакшай культуры — і застацца сабою? Што тое галоўнае, якое нельга страціць, каб застацца Эўропай?

ВК: Я думаю, для Эўропы гэта небывалае ў гісторыі выпрабаваньне. Што важна для Эўропы? Безумоўна, культурная і рэлігійная спадчына. Ці Эўропа цяпер усё гэта пераварыць? Эўропа заўсёды імкнулася пераварыць іншых на свой капыл, тым часам як у Амэрыцы чалавек перарабляецца паступова — пасылае дзяцей у школу, яны амэрыканізуюцца, становяцца амэрыканцамі, дзяды для іх застаюцца нейкімі эмігрантамі — і так яно йдзе 200 гадоў.

Як яно будзе ў Эўропе — цяжка сказаць. Я думаю, што хутчэй за ўсё Эўропа, асабліва нардычныя краіны — дзякуючы клімату, маразом — калі яны прымуць гэтых сырыйцаў, то тыя хутчэй стануцца швэдамі, чым наадварот. Я думаю, у кожнай краіне іх перавараць на свой капыл. У Эўропе маналітнасьць кожнай краіны будзе ўплываць на эмігрантаў.

Лідэр Партыі аматараў піва Андрэй Рамашэўскі быў затрыманы 29 красавіка 1996 году за ўдзел у акцыі пратэсту гадавой даўнасьці — 24 траўня 1995 года, калі ў ходзе пратэстаў супраць рэфэрэндуму аб нацыянальнай сымболіцы і дзяржаўнай мове быў разарваны сьцяг БССР. Яго абвінавацілі ў зьдзеку над дзяржаўнай сымболікай. Суд адбыўся 19 ліпеня 1996 году. Андрэя Рамашэўскага асудзілі па ч. 2 арт. 201 КК РБ — злоснае хуліганства, прысудзіўшы да двух гадоў пазбаўленьня волі ўмоўна з адтэрміноўкай на адзін год. Неўзабаве ён пакінуў Беларусь і пасяліўся ў Чэхіі, дзе атрымаў палітычны прытулак і жыве да гэтага часу.

Радыё Свабода: Андрэй, Вы ведаеце пра долю ўцекача з уласнага жыцьцёвага досьведу. Вы жылі разам зь іншымі ўцекачамі — у тым ліку і з краінаў, адкуль яны ўцякаюць цяпер — у адмысловым лягеры. Ваш лёс, як і лёс цяперашніх уцекачоў, істотна залежаў ад стаўленьня да Вас дзяржавы, у якой Вы прасілі прытулку, і яе жыхароў. Ці можаце Вы паглядзець на сёньняшнія драматычныя падзеі ў Эўропе вачыма ўцекача?

Андрэй Рамашэўскі: Лёс цяперашніх уцекачоў мне здаецца сапраўды вельмі драматычным. Таму што, дзякуючы сучаснай міграцыйнай хвалі, якая канчаткова выйшла з-пад кантролю, іхнія шанцы на прытулак мне здаюцца мінімальнымі. Амаль два дзесяцігодзьдзі таму, калі я жыў у лягеры для уцекачоў (Vyšní Lhoty), колькасьць уцекачоў сярод жыхароў лягеру не была большай за 5 адсоткаў. Рэшту можна было падзяліць на добрасумленных эканамічных мігрантаў, што шукаюць шляхі да легалізацыі й працу — (такіх было даволі шмат з Украіны) і — дазволю сабе быць абсалютна непаліткарэктным — звычайных паразытаў. Гэтая трэцяя, самая масавая, група мігрантаў, нават не спрабавала атрымаць прытулак — лягер выкарыстоўваўся імі толькі як транзытная трэніровачная база для паходу далей, у краіны зь лепшай сацыяльнай сыстэмай. Сёньня яны — абсалютная большасьць. І само існаваньне уцекача ў гэтым апанаваным масавым псыхозам чалавечым статку ёсьць ня толькі псыхічна, але часта й фізычна вельмі праблематычным.

РС: Ці можаце Вы сказаць, што, з улікам досьведу, разумееце ўцекачоў лепш, чым «звычайныя» грамадзяне?

​АР: З улікам досьведу я сапраўды бачу сучасны міграцыйны крызіс з троху іншага боку чым звычайныя грамадзяне. Таму абсалютна не разумею рост ксэнафобскіх настрояў і амаль ўсеагульную паніку тут, у Чэхіі. Няма розьніцы якія будуць заведзеныя квоты, альбо як прыязна ставяцца чэхі альбо мадзьяры да мігрантаў. Мігранты не нясуць аніякае пагрозы для нас, а адзінае што па іх тут застанецца — троху сьмецьця на вакзалах.

РС: Шмат чэхаў, у тым ліку вядучыя палітыкі, ня надта прыхільна ставяцца да ідэі прыняць у сябе частку цяперашняга міграцыйнага патоку. Як Вы думаеце — ці ў Беларусі ўцекачы знайшлі б большую гасьціннасьць і спагаду?

АР: Што датычыцца беларусаў — думаю што яны значна большыя ксэнафобы за эўрапейцаў. Так што гасьціннасьць бы залежала хутчэй ад пазыцыі ўлады ;)

РС: Наагул, што важней для будучыні Эўропы — захаваньне традыцыйнага ўкладу жыцьця або вернасьць прынцыпам гуманізму?

АР: Для будучыні Эўропы важней захаваньне традыцыйнага ўкладу жыцьця, пабудаванага на прынцыпах свабоды й гуманізму. Гэта ня ёсьць рэчы, якія можна ад сабе аддзяляць і супрацьстаўляць. Сучасны міграцыйны крызіс ёсьць пагрозай і для традыцыйнага дабрабыту й для гуманізму адначасова. Таму ён павінен вырашацца па-за межамі Эўропы.

Мастацкі кіраўнік Беларускага Свабоднага тэатру Мікалай Халезін падчас хвалі рэпрэсіяў пасьля прэзыдэнцкіх выбараў на пачатку 2011 году разам з жонкай Натальляй Калядой выехаў за мяжу і атрымаў палітычны прытулак у Вялікабрытаніі.

Радыё Свабода: Мікалай, ці Вы адчуваеце сябе часткай велізарнай супольнасьці ўцекачоў — разам зь цяперашнімі масамі, якія хлынулі Ў Эўропу?

Мікалай Халезін: Не, я не адчуваю сябе нейкім элемэнтам патоку ўцекачоў. Але, мяркую, гэта мой суб’ектыўны стан, паколькі на працягу апошняга паўтара дзясятка гадоў я вельмі шмат працую ў розных краінах сьвету на 5 кантынэнтах. Гэта дае адчуваньне цэласнага сьвету, з той толькі розьніцай, што з паездак ты вяртаесься ня ў той дом, у які вяртаўся на працягу большай часткі жыцьця. Плюс, спрацоўвае факт таго, што я атрымліваў статус палітычнага ўцекача паводле поўнай працэдуры канвэнцыі — выконваючы ўсе юрыдычныя нормы.

Яшчэ існуе фактар таго, што мы атрымлівалі статус, быўшы людзьмі вядомымі ў сьвеце, а гэта пазбаўляе ад шматлікіх праблем, зьвязаных з эміграцыяй: знаходжаньня ў лягеры ўцекачоў ці паданьня незьлічонай колькасьці дакумэнтальных доказаў пагроз твайму жыцьцю.

І апошняе. Мы ніводнага дня не існавалі на вэлфэры, або карыстаючыся гуманітарнай дапамогай — у сваёй працы мы не спыніліся ні на адзін дзень. А гэта дазваляе сябе адчуваць па-за патокам людзей, якія праходзяць больш традыцыйны маршрут атрыманьня статусу палітычнага ўцекача.

РС: Нярэдка выказваецца меркаваньне, што паводле стаўленьня да ўцекачоў назіраецца розьніца ў пазыцыях заходніх эўрапейцаў і ўсходніх. Людзі з з Усходняй Эўропы, з краінаў, адкуль ня раз даводзілася ўцякаць, схільныя да больш жорсткай пазыцыі ў дачыненьні да ўцекачоў. Ці Вы згодныя з гэтым?

МХ: Так, гэта заўважаеш практычна адразу. Большасьць тых, хто зьмяніў месца жыхарства з «нашых шырот», становяцца «правейшымі за правых» мясцовых жыхароў. Як толькі яны атрымліваюць статус грамадзяніна іншай краіны, у іх атрафуецца пачуцьцё, што яны яшчэ зусім нядаўна самі былі ў падобнай сытуацыі. Часта менавіта таму з прадстаўнікамі постсавецкай эміграцыі зносін не атрымліваецца — любыя крайнасьці ў цывілізаваным асяродзьдзі адштурхоўваюць.

РС: Калі б цяперашняя хваля ўцекачоў «зачапіла» Беларусь — якога прыёму можна было б спадзявацца?

МХ: На жаль, сёньня Беларусь — краіна зь яскрава выяўленымі расісцкімі, ксэнафобнымі і гамафобнымі поглядамі, таму разьлічваць у ёй уцекачам на нармальны прыём наўрад ці варта. Ёсьць і фактар беднасьці і нестабільнасьці нашай краіны, і гэта ніяк ня робіць яе прывабнай для ўцекачоў.

Дарэчы, калі паглядзець на цяперашні працэс перамяшчэньня патокаў уцекачоў па Эўропе, становіцца відавочным факт таго, што гэта працэс кімсьці кіруецца. Паводле Жэнэўскай канвэнцыі, уцякач мусіць заяўляць аб атрыманьні статусу ў першай дэмакратычнай краіне, але ўжо ніяк не штурмаваць межы з Вугоршчыны ў Аўстрыю ці з Францыі ў Вялікабрытанію. Не зьдзіўлюся, калі мы ў бліжэйшым часе даведаемся пра тое, што за ўсёй гэтай гісторыяй стаіць кіраўніцтва «Ісламскай дзяржавы» або Крамля, зацікаўленых у эўрапейскай дэстабілізацыі. А мо і абедзьве гэтыя групы ў альянсе.

РС: Наагул, што важней для будучыні Эўропы — захаваньне традыцыйнага ўкладу жыцьця або вернасьць прынцыпам гуманізму?

МХ: Для Эўропы важней за ўсё — мець адказнасьць у прыняцьці рашэньняў і прытрымлівацца лёгікі ня толькі гуманізму, але і калектыўнай бясьпекі.

У кароткатэрміновай пэрспэктыве, гэта прыняцьце апэратыўных рашэньняў для таго, каб працэс прыняцьця ўцекачоў стаў лягічным і празрыстым. Для гэтага неабходна выконваць тыя законы, якія існуюць на сёньняшні дзень. Пры гэтым, важна ўсьведамляць, што Эўропа — гэта альянс сувэрэнных краін, які аднак зьяўляецца адзіным эканамічным арганізмам. Дарэчным быў бы ўдзел усіх краін у вырашэньні праблемы ўцекачоў: калі краіна мацнейшая і багацейшая, яна можа прыняць больш уцекачоў, калі слабейшая — менш. Але сёньня адгарадзіцца ад гэтага працэсу нельга, дый не атрымаецца.

А для доўгатэрміновай пэрспэктывы неабходны перагляд заканадаўства аб уцекачах з улікам сучасных рэалій — сёньня гэта стала відавочным. Жэнэўская канвэнцыя працягвае працаваць як намер, але перастала працаваць як мэханізм. Нядаўна мы вярнуліся з Аўстраліі, дзе былі ў экспэдыцыі, і вывучалі там болевыя кропкі краіны для новага праекту. Адна з дамінуючых праблем — уцекачы. Прагучала цікавая лічба — з усіх мігрантаў, якія дабіраюцца да Аўстраліі, згодна з Жэнэўскай канвэнцыяй, на атрыманьне статусу ўцекача мае права 85%. Гэта значыць, амаль усе. Аўстралія ў стане прыняць досыць вялікую колькасьць уцекачоў, і прымае, але аб’ёмы на шмат сотняў тысяч чалавек яна проста ня ў стане пераварыць — аплачваць дапамогу, навучаньне, жытло, перападрыхтоўку, аказваць бясплатныя сацыяльныя паслугі. Такім чынам, патрэбны новы падыход, які пакуль ня выпрацаваны як мэханізм.

Але я перакананы, што цяперашняя праблема ўкаранілася нават не ў пытаньні дзейснасьці Жэнэўскай канвэнцыі — яна знаходзіцца значна глыбей — у здольнасьці цывілізаванага сьвету супрацьстаяць станаўленьню дыктатур, якія спараджаюць гвалт і, як наступства, патокі ўцекачоў. І гэта — самы галоўны выклік не ў кароткатэрміновай або доўгатэрміновай пэрспэктывах, а на ўсе часы.