Тацьцяна Караткевіч і сантэхнік Джо

Па гэтых пытаньнях вядуць спрэчку галоўны рэдактар часопісу ARCHE Валер Булгакаў і публіцыст Стась Карпаў.

Караткевіч змагаецца з Лукашэнкам ці дапамагае яму?

Дракахруст: Нядаўна ў «Нашай ніве» зьявіліся два тэксты, якія мне падаліся хіба ня самымі канцэптуальнымі з таго, што было напісана пра сёлетнія выбары. Гэта артыкул Валера Булгакава «Караткевіч ідзе на выбары не дзеля таго, каб перамагаць Лукашэнку, а каб памагчы яму» і Стася Карпава «Чаму я буду галасаваць за Таню Караткевіч, ці Хвастцы, хвастцы, хвастцы...»

Як можна зразумець нават з загалоўкаў, аўтары выказваюць супрацьлеглыя погляды. Мы вырашылі працягнуць іх завочную дыскусію за «круглым сталом» Праскага акцэнту.

Стась, вось назва тэксту Валера — «Караткевіч ідзе не перамагчы Лукашэнку, а каб дапамагчы яму». Караткевіч ідзе дапамагчы Лукашэнку, а вы пойдзеце галасаваць за яе, каб дапамагчы ёй у гэтай справе. І як вам ня сорамна?

Карпаў: Ведаеце, быў такі савецкі анэкдот. Мужык зайшоў ў прыбіральню, насьвістваючы гімн СССР. Голас зь іншай кабінкі: і што — мне цяпер устаць?

Калі Валер, сьледам за Бродзкім, напіша: ходзіш у булачную — значыць, супрацоўнічаеш з рэжымам — дык што мне рабіць тады?

Я спрабую рэфлексаваць на падзею, а не на чужую рэфлексію на падзею.
Я не разумею, чаму мне павінна быць сорамна ад таго, што нехта сказаў, што гэта сорамна.

Дракахруст: Я вам патлумачу. Ёсьць думка, што Караткевіч фактычна спрыяе таму, каб гэтая сыстэма была больш моцнай і легітымнай. І вы, зьбіраючыся галасаваць за яе, гэтаму таксама паспрыяеце. Вы з гэтым нязгодны?

Карпаў: Вы кажаце — ёсьць такая думка. Ну і добра, ёсьць шмат думак на сьвеце. Мая думка не такая. Разумееце, як бы вам сказаць...

Дракахруст: Да наўпрост скажыце. Патлумачце, чаму яна змагаецца з Лукашэнкам, чаму не ўмацоўвае яго. Вось і ўсё.

Карпаў: Я не разумею, якім чынам яна яго умацоўвае. Яна — адна з тых людзей, якія спрабуюць па меры сьціплых сілаў забраць у Лукашэнкі ўладу. Ці прынамсі крыху памазоліць вочы выбаршчыкам, якія ўвесь час кажуць, што ня бачаць ніякіх палітыкаў. Лепш нешта зрабіць і шкадаваць, чым не зрабіць і шкадаваць. Я мяркую, што дзеяньне — гэта арганічная для чалавека і для прыроды зьява. Я хацеў бы паглядзець, як нашыя продкі паспрабавалі б ігнараваць ледніковы пэрыяд. Нехта праігнараваў, цяпер іх з біўнямі адкопваюць.

Уявіце сабе, што ёсьць нейкая дама, чыёй рукі дамагаецца шмат кавалераў. І частка лічыць, што калі ім паводле законаў яе паабяцалі — значыць роўна праз тыдзень яны зь ёй пазнаёмяцца. І яна будзе чакаць іх у ложку ў місіянэрскай позе. А калі дама не даецца — яны губляюцца. Бо у іх парадыгме ці заўтра па-місіянэрску ці ніяк. І калі прыходзіць чалавек, які гэтай даме зьлёгку хлусіць, дорыць кветкі, уціраецца ў давер — іншыя кавалеры вінавацяць яго ў неджэнтэльмэнскіх паводзінах. Але сутнасьць у тым, што дама вось такая. Можна ці спрабаваць яе уламаць, можа і беспасьпяхова, ці да пабачэньня. Ну вы можаце зразумець, што па-іншаму ніяк?

Дракахруст: Валер, патлумачце вы вашу пазыцыю Стасю. Я прачытаў ваш артыкул, натхніўся ім, спытаў Стася — як яму ня сорамна? Ён адказаў — зусім ня сорамна. Патлумачце яму, чаму яму павінна быць сорамна.

Булгакаў: Сорамна яму не павінна быць.

Дракахруст: Я сфармулюю інакш: чаму аб’ектыўна ён, зьбіраючыся галасаваць за Караткевіч, робіць кепскую для Беларусі справу? Нават калі яму ня сорамна.

Булгакаў: Гэта вашае вызначэньне, што ён робіць кепскую для Беларусі справу.

Дракахруст: Валер, калі добрую, то я не зразумеў сэнс вашага артыкулу, прабачце.

Булгакаў: У мяне не было такога закліку. Гэтая назва была дадзеная рэдактарам «Нашай нівы».

У мне ёсьць два ўспрыманьня сытуацыі. Першае — абыватальскае, успрыняцьце простага выбарца. У гэтым сэнсе я нічога ня маю супраць Караткевіч, я падпісаўся за яе, калі адбываўся збор подпісаў, І магчыма, я нават і прагаласую за Караткевіч, калі я пайду на гэтыя выбары.

Але ў мяне прысутнічае і іншая пазыцыя — гэта пазыцыя ўдзельніка нацыянальнага руху і камэнтатара палітычнага жыцьця ў Беларусі за апошнія 10-15 гадоў. І тут я бачу тое, што высакамоўна называецца зьменай парадыгмаў. Пад уплывам шэрагу ўнутраных і зьнешніх фактараў нашае палітычнае поле, ідэалёгія асноўных палітычных гульцоў, радыкальна мяняецца. Калі папярэднія прэзыдэнцкія выбары ішлі пад аднымі лёзунгамі, то у 2015 годзе Тацьцяна Караткевіч і кампанія «Гавары праўду» ня ставяць на мэце зрынаньне лукашэнкаўскага рэжыму і ўвацарэньне ў Беларусі дэмакратыі, прычым тут і цяпер.

Дракахруст: Валер, ну а Ганчарык, Мілінкевіч, Саньнікаў, Някляеў — яны ставілі на мэце перамогу? І наколькі дасягальнай была гэтая мэта, калі нават яна была менавіта такой?

Булгакаў: Я скажу, як шараговы ўдзельнік палітычных падзеяў, як шараговец, які стаяў на Плошчы і ў 2006, і ў 2010 гадах. Тады ў маёй душы цеплілася надзея. Прынамсі, рыторыка была адназначная, што мы прыйшлі, каб перамагчы. Нагадаю, напрыклад, славуты лёзунг Саньнікава, які трансьляваўся праз FM-станцыі: «Час мяняць лысую гуму». Уявіце сабе цяпер такі лёзунг ад Тацьцяны Караткевіч.

У публічнай прасторы патрабаваньне зьмены рэжыму тады прысутнічала. Іншая справа, што арганізацыйна, кадрава беларуская апазыцыя з разу ў раз уяўлялася няздольнай ажыцьцявіць гэтую праграму, што прыводзіла да крызісаў у яе асяродзьдзі і да іншых разбуральных працэсаў.

У 2015 годзе ніхто не гаворыць пра тое, што сыстэма кепская, прынамсі, не настолькі кепская, каб яе цяпер разбурыць і на яе руінах выбудаваць свабодны і справядлівы лад.

Ці важныя ідэалягічныя дактрыны?

Дракахруст: Стась, Валер напісаў. «У такой „новай“ сытуацыі ня вельмі важыць адданасьць маральным прынцыпам, ідэалягічным дактрынам». А можа гэта прыкмета зьмены пакаленьняў у апазыцыі ды і ў грамадзтве, прыход новага, больш прагматычнага пакаленьня? З пэўнага погляду, Лукашэнка ў 1994 годзе абцяжарваў сябе ідэалягічнымі дактрынамі ня больш, чым Караткевіч ў 2015 годзе. Спадабацца максымальнай колькасьці людзей для такіх палітыкаў важней за вернасьць тым самым дактрынам. Дык можа гэта філязофія новага пакаленьня?

Карпаў: Прыгажосьць у вачах таго, хто глядзіць. Я ня бачу тут адступленьня ад маральных прынцыпаў. Валер кажа — сучасная апазыцыя ня мае на мэце зрынаньне ўлады. Але зрынаньне — гэта не абавязкова аднамомантавы акт, гэта можа быць і працэс, прычым дастаткова доўгі.

Трэба прызнаць, што зараз і адразу не атрымаецца, і пачаць дзейнічаць па-іншаму. Трэба проста часьцей зьяўляцца на вачах у людзей, трэба паспрабаваць некага правесьці ў парлямэнт, часьцей зьяўляцца на БТ. Хай гэта будзе ня надта моцны палітык, але хай ён будзе.

Тым людзям, якія ўвесь час ныюць, што яны ня бачаць альтэрнатывы Лукашэнку, мы можам паказаць, што вось нехта ёсьць.

Я сам такі зацяты, махровы нацыяналіст. Але я разумею, што калі мы, такія, якія ёсьць, аблітыя дзярмом уладай, прыйдзем да людзей, якія па сутнасьці яшчэ тутэйшыя, яны на нас паглядзяць праз прызму БТ. Таму мы павінныя прыйсьці іншымі — лагоднымі, спакойнымі, не нэрваваць іх, укараніцца сярод іх.

Дык вось калі беларусы скарыстаюць насельніцтва, якое жыве побач з намі, і зробіць зь іх беларусаў, то будзе нам шчасьце. Трэба ўсьвядоміць, што па-іншаму не атрымалася. І паспрабаваць зрабіць інакш.

Дракахруст: Стась, вы пішаце, што ня хочаце галасаваць за «кандыдата-байкот», што нашы «простыя і някніжныя» суайчыньнікі ўсё роўна прыйдуць і прагаласуюць. А ўлада скажа пра «байкотную» апазыцыю: баязьліўцы, ніякай падтрымкі ў народзе ня маюць, зьбеглі з рынгу.

Але можа часам мараль, прынцыпы патрабуюць заставацца ў меншасьці? Гэта вам, таксама на старонках «Нашай нівы», закідаў Вадзім Пракопчык. Дакладная жорсткая маральная пазыцыя, якая ідзе насуперак большасьці, можа «падцягнуць» большасьць да сябе. Вось вы кажаце: «Мы зробім іх беларусамі». А можа яны вас пераробяць на небеларусаў? Урэшце перамагае ня колькасьць, а дух.

Карпаў: Урэшце перамагае — так. Але вы ведаеце, што трэба зрабіць, каб дух перамог? І як захаваць дух і памножыць? Я не упэўнены, што дух — гэта яйка, якое выседжваецца. Выседжваюць звычайна гемарой у простым і пераносным сэнсах.

Я вас разумею. Я кажу пра тое, што хачу зрабіць, а вы кажаце пра тое, як вы хочаце выглядаць у сваіх уласных вачах. У гэтым нашае з вамі (ну, можа ня з вамі, а з Вадзімам Пракопчыкам) прынцыповае адрозьненьне. Ён хоча сябе закансэрваваць, выглядаць увесь час непахісным сымбалем. Акамянець і парасьці мохам.

Я хачу дамагчыся нечага. І калі я пры гэтым крыху запылюся і нават крыху забруджуся, то я з гэтым неяк зьміруся.

Дракахруст: А некаторыя прыводзяць такую аналёгію: ці шмат людзей у Беларусі ў канцы 80-х хацелі незалежнасьці? А быў Пазьняк, быў БНФ, якія патрабавалі незалежнасьці і змагаліся за яе. Нехта тады казаў — нашто ён гэта робіць і кажа, народ-жа гэтага ня хоча, трэба да народу прыстасоўвацца. А незалежнасьць атрымалася.

Карпаў: Няўжо вы думаеце, што калі б зараз прыйшоў умоўны Пазьняк, я б сказаў — не, я буду шукаць шляхоў у абыход? Калі прыйдзе супэрмоцны лідэр зь неверагоднымі ідэямі, які аб’яднае вялікую частку людзей вакол гэтай ідэі — тады памяняецца ўсё. І «Гавары праўду», і Лябедзька, і Калякін — усе стануць іншымі. Але пакуль такой асобы няма, я лічу, што трэба дзейнічаць, а не бязьдзейнічаць.

Дракахруст: Валер, і ваш погляд на тое, што сказаў Стась — трэба дзейнічаць, а зараз гэта азначае адаптавацца да ўяўленьняў і нават забабонаў большасьці. Раней гэта казалі зусім іншыя людзі, як вы памятаеце — цяпер гэта кажа Стась Карпаў.

Булгакаў: Тацьцяна Караткевіч, як кандыдат на пасаду прэзыдэнта — гэта цалкам паліттэхналягічны праект, які ніяк не ўкарэнены ў беларускім грамадзтве. Яшчэ паўгода таму яно нічога пра Караткевіч ня ведала. І я баюся, што яшчэ праз паўгода яна вернецца ў той самы статус.

Па-мойму, ўзьнікненьне гэтай фігуры, гэтага фэномэну інсьпіраванае ня столькі знутры нашай апазыцыйнай супольнасьці, колькі ў выніку геапалітычных траекторый. Заходняя супольнасьць перайшла ад палітыкі канфрантацыі да палітыкі дыялёгу і навязваньня кантактаў з афіцыйным Менскам. Назіраецца тэктанічны зрух у адносінах Беларусі з Захадам, і само зьяўленьне Тацьцяны Караткевіч у якасьці кандыдата, які мае дастатковыя рэсурсы, каб (прынамсі, на ўзроўні дэклярацыяў) сабраць дастаткова подпісаў, каб атрымаць кандыдацкі статус — сьведчаньне таго, што ёсьць сілы, якія ў гэтым зацікаўленыя ня толькі ў Беларусі.

У тым, што адбываецца на нашых вачах, ёсьць вялікая доля маніпуляваньня.

Хто прадстаўляе Сашу Раманаву?

Дракахруст: Валер, вы сказалі, што «Гавары праўду» ў Беларусі ніяк не укарэненая. Але вось нядаўна рэдактарка часопісу КУКУ Саша Раманава апублікавала гнеўны артыкул, сапраўдны маніфэст, выкліканы вядомым выпадкам міліцэйскага свавольства на нудысцкім пляжы. Пры гэтым ніякага сувымернага гневу ў спадарыні Раманавай ня выклікалі, напрыклад, палітвязьні, адсутнасьць свабодных выбараў і прарасейскі курс афіцыйнага Менску. І ці адна яна такая? Дык вось калі спадарыня Караткевіч стане прадстаўніком, рэпрэзэнтантам такіх, як Саша Раманава, ці так гэта будзе кепска?

Булгакаў: Я гавару не пра беларускіх выбарцаў, я кажу пра неўкарэненасьць Караткевіч у беларускай апазыцыі.

Дракахруст: А неўкарэненасьць у апазыцыі — гэта вялікі недахоп?

Булгакаў: Я мяркую, што генэраваньне апазыцыйных лідэраў мусіць адбывацца ў рамках аўтэнтычнай апазыцыйнай супольнасьці. Саша Раманава, пры ўсёй павазе да яе, ня ёсьць апазыцыянэркай, якая 20 гадоў цярпела ад рэжыму.

Дракахруст: Валер, гэта цікавая тэза — што палітычныя лідэры павінны ўкарэненыя ў апазыцыйнай супольнасьці. А можа — ў беларускім грамадзтве?

Булгакаў: Вы фактычна пярэчыце таму, што людзі, якія 10-15 гадоў змагаліся з гэтым рэжымам, якія сядзелі ў турмах, сядзелі на «сутках», мусілі выяжджаць у эміграцыю, могуць прэтэндаваць на вядучыя ролі. Што Саша Раманава са сваім нудысцкім пляжам мусіць вызначаць, хто мусіць быць палітычным лідэрам. Ёсьць гісторыя, ёсьць сымбалічны капітал. Ёсьць людзі, якія на самой справе паказалі, што яны байцы. І гэтая прэзыдэнцкая кампанія, як і усе астатнія, паказвае, што альбо мы існуем у рэжыме імітацыі і прафанацыі, альбо мы рэальна спрабуем неяк змагацца за пэўныя каштоўнасьці.

Калі браць палітыку ў Польшчы, Літве ці ў якой іншай краіне Цэнтральнай Эўропы, на першыя ролі ў палітычным жыцьці ідуць не барацьбіты за нудысцкія пляжы, а людзі, якія засьведчылі, што яны здольныя змагацца, ісьці на ахвяры і перамагаць.

Дракахруст: На прэзыдэнцкіх выбарах у ЗША ў 2008 годзе адным з сюжэтаў кампаніі стаў просты сантэхнік Джо. Ён напісаў ліст, у якім аддаў перавагу Джону Маккейну і патлумачыў чаму. І Маккейн і Барак Абама спрачаліся, тлумачылі ўсёй нацыі, чым прэзыдэнцтва кожнага будзе карыснае гэтаму самаму сантэхніку Джо. Дык вось давайце паглядзім на Сашу Раманаву як на такога беларускага «сантэхніка Джо». Хто ў большай ступені, хто лепш прадставіць яе інтарэсы — Караткевіч ці Статкевіч?

Карпаў: Я як раз нядаўна браў у яе інтэрвію, пытаўся і пра Плошчу, і пра шмат што іншае. Яна рэдактар часопісу, для якога расказаць, як пабілі голага чалавека, значна цікавей, чым расказаць, як пабілі апранутага.

Наагул, яна прадстаўляе людзей, якія лічаць, што яны носьбіты сапраўднай беларускай эўрапейскай ідэі, і на нас яны глядзяць з пэўнай пагардай. Яны лічаць, што ўся гэтая нацыянальная вальтузьня перашкаджае займацца рэальнымі справамі.

Тут я з Валерам згодны: ёсьць заслужаныя змагары, якія кладуць свае жыцьці, ахвяруючы сабой дзеля пераменаў, а ёсьць хіпстэры (можа недакладная назва, але трэба ж неяк іх называць), якія думаюць, што яны тым, што езьдзяць за мяжу і пры гэтым не «затарваюцца» ў Акропалісе, тым, што яны модна апранаюцца і смачна ядуць — што вось гэтым яны перамагаюць рэжым.

Іх ніхто не прадстаўляе. Раманава лічыць, што апазыцыя — гэта абсалютна непатрэбная, рудымэнтарная штука.

Дракахруст: Стась, а можа яна мае рацыю? Таму што тая апазыцыя, якая ёсьць, яе не прадстаўляе. Я завёў пра яе гутарку, як пра прыклад. У Беларусі ёсьць не адна яна: ёсьць рабочыя, IT-шнікі, бізнэсоўцы, сяляне. Многіх зь іх вельмі шмат што ў Беларусі не задавальняе. Раманавай ня падабаецца свавольства міліцыі, нейкаму рабочаму, скажам, зьмяншэньне рэальнага заробку. Пры гэтым многія зь іх не ўспрымаюць сытуацыю так, што іх праблемы, прычына іх незадавальненьня — ў тым, што ў Беларусі аўтарытарны рэжым. Дык вось гэтых людзей хто лепш прадстаўляе — Караткевіч ці Статкевіч?

Карпаў: Раманава на Плошчы была. Значыць, кагосьці яна там шукала. Але яна лічыць, што ёй наагул непатрэбны апазыцыйны палітык. Яна мяркуе, што яна сама па сабе ёсьць сіла, якая ўплывае на ўладу, абмінаючы пасярэдніцтва ў выглядзе палітычных партый. Яна лічыць, што іх сеткавая супольнасьць уплывае на ўладу наўпрост і мяняе грамадзтва знутры.

«Канструктыўная апазыцыя» — дабро ці зло?

Дракахруст: Валер, вы пісалі: «Іміджава «Гавары праўду» эвалюцыянуе ў кірунку «канструктыўнай апазыцыі».

Ня выключана, што і ўлада зробіць крокі насустрач, дапусьціўшы такую апазыцыю да публічнай палітыкі. Гэта асабліва імаверна ў рэчышчы пэўнай нармалізацыі стасункаў з Захадам, якая, так выглядае, адбудзецца пасьля вызваленьня палітвязьняў. А гэта так кепска — «канструктыўная апазыцыя» (для некага — «ручная», сэрвільная), прадстаўленая ў органах ўлады?

Булгакаў: Мы можам гаварыць пра гэта ў тым сэнсе, што Андрэй Дзьмітрыеў і Тацьцяна Караткевіч сталі інструмэнтам нармалізацыі адносінаў афіцыйнага Менску з Захадам. Але за імі беларускае грамадзтва ніяк не стаіць. Гэта проста элемэнт глябальнай палітычнай гульні. І калі яны сапраўды зоймуць нейкія пазыцыі, гэта ад пачатку да канца будзе мець кан’юнктурны характар. Цяпер нармалізацыя, а праз тры месяцы, барані Бог, пачнецца нешта супрацьлеглае. У сытуацыі, калі беларускае грамадзтва ня мае аўтэнтычных выбарчых працэдураў, калі пытаньне, быць ці ня быць апазыцыі, вызначае самі ведаеце хто, гэта можна ўспрымаць толькі як элемэнт дыпляматычнага ўзаемадзеяньня.
Магчыма, ёсьць патрэба перавызначыць, што такое быць у апазыцыі. Мы бачылі апазыцыянэраў, якія спрабавалі дамагацца пракладкі інжынэрных сетак, адкрыцьця новых паліклінік, карацей, рэагаваць на звычайныя бытавыя патрэбы людзей. Але ці гэта апазыцыя? Ці азначае цяпер апазыцыя адмову ад лёзунгаў палітычных свабодаў, ад патрабаваньняў беларускага нацыянальнага руху, выбачайце за высакамоўнасьць.
Цяпер адбываецца эрозія самога паняцьця апазыцыі.

Дракахруст: Эрозія ці трансфармацыя?

Булгакаў: Мне здаецца, што гэта вынік палітычнай інжынэрыі. Ёсьць рэчы, якія маюць значэньне. Ёсьць паняцьце генацыду, ёсьць паняцьце вайны і іх немагчыма перавызначыць у постмадэрнісцкім духу. У мяне ўражаньне, што ў Беларусі працуе вялікая машына дэзарыентацыі.

Дракахруст: Валер, вы сказалі — беларускае грамадства не стаіць за «Гавары праўду». А за кім стаіць?

Булгакаў: Яно наагул пазбаўленае права палітычнага голасу. Апошнія свабодныя выбары адбыліся больш за 20 гадоў таму. Каб даведацца, за каго стаіць беларускае грамадзтва, трэба правесьці свабодныя выбары.

Дракахруст: Хіба гэта адзіны шлях? Дэмакратыя — адносна маладыя форма кіраваньня. Але чалавецтва тысячы гадоў свайго існаваньня ведала, што такое палітыка, лідэрства, народная падтрымка. Кастусь Каліноўскі стаў лідэрам паўстаньня не шляхам усеагульнага галасаваньня, але падтрымку прынамсі часткі народу ён відавочна меў. Прычым тут выбары?

Булгакаў: Па-мойму, гэта дэмагогія. Адзін спасылаецца на сацыялягічныя апытаньні, іншы — на артыкулы палітычных аналітыкаў. Але сытуацыя ў краіне трагікамічная. Свабодных выбараў няма, свабоднага волевыяўленьня няма. У сьвеце не прыдумана лепшага інструмэнту для вымярэньня палітычных настрояў.

Посьпех «Гавары праўду» ў значнай ступені тлумачыцца стаўкай на новыя тэхналёгіі камунікацыі. Ёсьць старонка Тацьцяны Караткевіч у Фэйсбуку, ў яе па 3 тысячы лайкаў, ідзе ўвесь час экспансія і гэта ўспрымаецца як паказьнік. Ну а ў Лукашэнкі наагул няма старонкі ў Фэйсбуку. Ці вынікае з гэтага, што Караткевіч у 3 тысячы разоў папулярнейшая, чым ён?

Дракахруст: Валер, я мадэратар вашай дыскусіі. Вы спрачайцеся паміж сабой, калі хочаце. Стась, вам два пытаньні. «Канструктыўная апазыцыя» — гэта добра ці кепска? Скажам, Дзьмітрыеў і Караткевіч — дэпутаты палаты прадстаўнікоў: гэта добра, кепска ці ніяк? І наконт прадстаўніцтва — хто каго прадстаўляе?

Карпаў: Кожны беларус вымярае вопыт з мінулага году па сёньняшні дзень. На гэтай падставе робяцца высновы — ў Беларусі ніколі не змагаліся супраць улады ці што беларусы ніколі не адстойвалі свае правы. Такі ж прыём ужываецца, калі гаворыцца — за «Гавары праўду» ніхто не стаіць. Сёньня не стаіць, а заўтра можа ўстане. Гэта ж някепска, што яны ёсьць.

Што да першага пытаньня, я ня ведаю, як умоўныя Таня і Андрэй будуць паводзіць сябе ў парлямэнце. Я іх абаіх ведаю асабіста. Я лічу, што дзяўчына, якая езьдзіць на машыне з «Пагоняй» і налепкай з бел-чырвона-белым сьцягам — гэта наш чалавек. Яна так рабіла тады, калі яе яшчэ ніхто ня ведаў. Чаму яна зараз павінна адмовіцца ад сваіх ідэалаў і чаму на яе трэба вешаць гэтае таўро «сыстэмнай апазыцыі». І што такое «сыстэмнасьць»? Што яна бомбу ня будзе падкладаць у будынак?

Ці што будзе спрабаваць праціснуць тое, што важна для мяне — тую ж мову, сымболіку?

І ня трэба ўспрымаць досьвед, як нешта такое, што будзе такім жа заўсёды. Трэба нешта рабіць і сачыць за зрухамі. Калі дзейнасьць прыносіць плён, будзем ведаць, што рабіць далей.