Наш клясычны правапіс (або тарашкевіца) прыкметна розьніцца ад афіцыйнага цяпер правапісу (фактычна ўведзенай у 1933 годзе „наркамаўкі“) большай колькасьцю мяккіх знакаў. У клясычнай традыцыі Браніслава Тарашкевіча на пісьме пазначаецца мяккае вымаўленьне чатырох гукаў – [с, з, ц, дз] – перад наступнымі мяккімі зычнымі гукамі:
сьвет, зьнічка, Зьміцер, зьява, цьвік, дзьверы
Чаму – бо так па-беларуску вымаўляецца. І ў літаратурнай мове, і ў бальшыні гаворак. А па-расейску – не (ці амаль не).
Вось жывы голас Ул. Маякоўскага, які расейскай літаратурнай мовай, натуральна, валодаў (нам важны самы канец запісу, ад 4:35):
“Светить – и никаких гвоздей!“
(4:35—4:44)
Светить. Гвоздей. Гукі [c] і [з] тут цьвёрдыя.
У нас мякка
А так гучаць нашыя асабліва мяккія ва ўзорным вымаўленьні акторкі Тацяны Мархель:
Алег Хаменка гутарыць з Тацянай Мархель
Напрыклад, у слове сьпяваюць.
Гукі [с, з, ц, дз] гучаць мякка перад наступнымі мяккімі ўсюды, нават у прыназоўніках. Зь вялікай ахвотай. Пойдзем бязь іх. Церазь вёску. (Гэта акрамя становішча перад заднеязычнымі гукамі г, к, х. Тады мяккасьці няма: расхістаць; вярнуўся з Кіева. Толькі ў гаворках паўночнага ўсходу Беларусі скажуць „зь Кіева“).
Памякчэньне ў гэтым становішчы беларуская мова ведала вельмі даўно. Дасьледнік старабеларускае мовы Аркадзь Жураўскі вызначыў, што на пісьме адным зь першых пачаў паказваць гэтую рысу выдатны беларускі асьветнік Васіль Цяпінскі ў сваім перакладзе Эвангельля з царкоўнаславянскае мовы на беларускую (каля 1580 г.):
У радзе выпадкаў... ужыванне літары ь можна разглядаць як свядомае імкненне абазначыць асімілятыўную мяккасць зычных:
зьведенье, злосьть, масьть, радосьть, сьветъ, сьвиренъ, сьмерть, сьнегъ, тьвердосьть, часьть, есьли, есьть...
А. Жураўскі.
Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Т. І.
Мінск, 1967. С. 204
Вядома, Тарашкевічаў правапіс, упершыню выдадзены ў 1918 годзе, не замацоўваў мэханічна на пісьме ўсе нюансы вымаўленьня (гэта задача навуковае транскрыпцыі). Але ён перадаваў асноўныя рысы беларускае фанэтыкі, адрозныя ад суседніх моваў – у прыватнасьці, ад расейскай і польскай. Так Тарашкевіч ды іншыя пачынальнікі сучаснага правапісу дадалі ў яго прынцып міжмоўнае дыфэрэнцыяцыі: пазначай на пісьме адметнае.
Ахвяра вайны зь беларускасьцю
Аўтарытэт правапісу Тарашкевіча вынікаў не з фармальнага зацьверджаньня нейкаю дзяржаўнаю ўстановаю, а з грамадзкага ўхваленьня. Прычым і ва ўсходняй (пад савецкай уладай, з цэнтрам у Менску), і ў заходняй (пад польскай уладай, з цэнтрам у Вільні) частках падзеленае Беларусі. У бальшыні эўрапейскіх краінаў вырашаюць моўныя пытаньні не бюракраты, а грамада адказных носьбітаў мовы.
Беларуская мова ў 1920-я гады імкліва разьвівалася па абодва бакі так званае „зялёнае“ мяжы, зьяўляліся новыя словы, пашыралася дыялектная аснова літаратурнае мовы. Пачаліся стыхійныя навацыі ў правапісе і нават у альфабэце. Трэ было дамаўляцца – шырокім колам навукоўцаў і творцаў.
Вынікам дыскусіі стала скліканьне Акадэмічнай канфэрэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі 14—21 лістапада 1926 г.
На дзіва, бальшавіцкая ўлада БССР пагадзілася ня толькі на канфэрэнцыю, але і на яе міжнародны характар: „беларусізацыя“ павінна была прывабіць да Саветаў нацыянальна сьведамых людзей і ў падсавецкай Беларусі, і – асабліва – у Заходняй. Канфэрэнцыя праходзіла на дзяржаўным роўні, на яе запрасілі найлепшых мовазнаўцаў абедзьвюх частак Беларусі, беларускай дыяспары, іншых краінаў. У канфэрэнцыйнай зале нават чырвоны сьцяг спачатку не павесілі.
У працы канфэрэнцыі бралі ўдзел зоркі тагачаснага мовазнаўства Сьцяпан Некрашэвіч, браты Язэп і Антон Лёсікі, Пятро Бузук, Язэп Воўк-Левановіч, Мікола Байкоў, Уладзімер Дубоўка (Менск); Павел Растаргуеў з Масквы, Канстанцін Німчынаў з Харкава, знакаміты этымоляг русіст Макс Фасмэр зь Нямеччыны. З Латвіі былі выбітны паэт Яніс Райніс і мовазнаўца Эрнэстс Блесэ. Зь Літвы – рэктар унівэрсытэту Мікалас Біржышка. 3 Коўна, Рыгі і Прагі прыехалі Вацлаў Ластоўскі, Кастусь Езавітаў, Уладзімер Жылка.
Польскі ўрад ня даў згоды на выезд у Менск віленскіх беларускіх навукоўцаў, таму ані Антон Луцкевіч, ані сам Тарашкевіч у працы форуму ўдзелу ня бралі (Ян Станкевіч, маючы магчымасць паехаць, застаўся „дзеля салідарнасьці пратэсту“).
***
Навукоўцы скарысталі „вакно магчымасьцяў“ і правялі сур'ёзнае абмеркаваньне. Канфэрэнцыя прыняла некалькі правапісных рашэньняў з рознай ступеньню абгрунтаванасьці: скасаваць складанае правіла яканьня ў другім складзе перад націскам (замест нячуваны пісаць нечуваны); пашырыць аканьне ў чужаземных словах (замест рэмонт, поэзія пісаць рамонт, паэзія); не пазначаць яканьне ў не, без. Ухвалілі нават зьмены ў графіцы – асобныя літары для дз і дж.
Закранулі і пытаньне мяккіх знакаў. Некаторым у БССР 1920-х гадоў здавалася, што беларусізацыя адбылася незваротна, іншамоўныя ўплывы скончыліся і вымаўляць свае словы беларусы не развучацца, як бы тыя ні пісаліся. Браты Язэп і Антон Лёсікі прапанавалі зьняць мяккі знак з словаў накшталт сьвята, радасьць дзеля эканоміі месца. Трэба сказаць, што іхны праект рэформы правапісу наагул быў радыкальны, пярэчыў многім Тарашкевічавым пастулятам (напр., скасаваць ненаціскную е і пісаць белянькі, у лесі; не пісаць ў, й у пачатку слова ды інш.
Бальшыня прапановаў Лёсікаў не прайшла. Наконт асыміляцыйных мяккіх знакаў варта прывесьці аргумэнтацыю Сьцяпана Некрашэвіча, на той момант старшыні Аддзелу мовы і літаратуры Інстытуту беларускае культуры:
Напісаньне павінна быць па магчымасьці блізка да жывога вымаўленьня (…) Можна многа павыкідаць значкоў і дайсьці ўрэшце да кітайскай азбукі… Азбука і правапіс тады добрыя, калі яны па магчымасьці азначаюць кожныя гукі, ва ўсякім выпадку характэрныя з іх. А што нашы мяккія зычныя, асабліва сьвісьцячыя, гукі характэрныя, аб гэтым і гаварыць ня прыходзіцца. Зубныя з характэрным сьвістам беларускія гукі і зубныя з характэрным шыпеньнем польскія – наагул зьяўляюцца асаблівымі сярод падобных гукаў іншых славянскіх моваў. (…) Гэтыя-ж гукі часта азначаліся і ў нашых помніках і пры традыцыйнай [старабеларускай. – В.В.] ортографіі: третьтии, сьнегъ, зьверъ і г.д. Іншая рэч, як азначыць гэтыя мяккія зычныя на пісьме, – мяккім знакам, ці якім іншым знакам, але гэта ўжо галіна графікі (…).
Як бачым, Некрашэвіч нават без сучасных інструмэнтаў акустычнага і маторнага аналізу гукаў выдатна адчуваў адметнасьць беларускіх „асабліва мяккіх“.
П. Растаргуеў, прафэсар Маскоўскага ўнівэрсытэту, абараніў таксама напісаньне мяккага знаку ў падоўжаных зычных:
Рашуча выказваюся супроць таго, каб ня пісаць ь пасьля з, с, ц, дз у тым выпадку, калі яны стаяць перад наступным мяккім зычным і ў падвойных злучэньнях літар: з, дз, с, ц, л, н. Напісаньне звер, дзвёх, мядзведзь, свет, цвет, судздзя, жыццё, ралля, чытанне бяз ь будзе мець вынікам усваеньне няправільнага вымаўленьня падобных слоў.
Скасаваньню асыміляцыйных мяккіх знакаў асабліва рашуча запярэчылі пэдагогі-практыкі. Яны пераконвалі, што зьнікненьне мяккага знака абцяжарыць навучанне грамаце.
Сяргей Мялешка, настаўнік Полацкага пэдагагічнага тэхнікуму:
…для дзяцей ніякае няяснасьці і туманнасьці ў гэтым правіле, фактычна кажучы, няма…
Янка Бялькевіч, дырэктар Амсьціслаўскага пэдагагічнага тэхнікуму, дыялектоляг, лексыкограф:
…гукі з, ц, с больш мякка азначаюцца ў псыхіцы дзяцей, чым іншыя гукі. Гэта паказвае, што мяккі знак выкінуць нельга. Дзеці ніколі ня робяць гэтай памылкі – яны ніколі не прапушчаюць мяккага знаку пасьля літар з, ц, с.
Відавочна, Язэп Лёсік не ўлічыў быў гэтага дыдактычнага чыньніку.
Супраць прапановы скасаваць асыміляцыйны мяккі знак выказаліся і Янка Купала, і яшчэ да канфэрэнцыі Б. Тарашкевіч.
Канфэрэнцыя не прыняла рашэньня наконт пазначэньня асыміляцыйнае мяккасьці. Даручылі далей разглядаць нявырашаныя пытаньні Правапіснай камісіі Інстытуту беларускае культуры (потым – Беларускай акадэміі навук). У 1930 годзе камісія выдала брашурай праект рэформы правапісу, куды прапанова зьняць асыміляцыйны мяккі знак была ўстаўленая "самаю нязначнаю большасьцю галасоў" толькі ў карэктуры. Асобную думку выказаў С. Некрашэвіч:
Асаблівасьць адменна мяккага, сьвісьцяча-сычачага вымаўленьня беларускіх сьвісьцячых „з, с, ц, дз“ перад мяккімі зычнымі і ётаванымі галоснымі катэгорычна вымагае, каб гэтыя гукі, як гукі асобныя, знайшлі на пісьме свой адбітак… Зусім-жа не азначаць іх на пісьме — гэта значыць сьцерці адну з характэрных асаблівасьцяй беларускае мовы.
Яго падтрымалі Купала і Ластоўскі, які цяпер прапаноўваў пазначаць мяккасьць рыскай, як у лацінцы. Карацей, ішла нармальная навуковая палеміка, а правапіс Тарашкевіча заставаўся на практыцы.
Прыйшла брыгада
Але палітычная атмасфэра імкліва мянялася. На XVI зьезьдзе ВКП(б) ў 1930 годзе Сталін сказаў дастаткова ясна: „Трэба даць нацыянальным культурам разьвіцца і разгарнуцца, выявіўшы ўсе свае патэнцыі, каб стварыць умовы для зьліцьця іх у агульную культуру з адной агульнай мовай“.
Патэнцыял часовай „беларусізацыі“ для кадравага і мабілізацыйнага ўмацаваньня бальшавіцкай улады быў скарыстаны, прыйшла пара асадзіць назад – мацаваць расейскую імпэрыю пад савецкай маскай. „Вакно магчымасьцяў“ абярнулася пасткаю.
У Акадэміі навук зьявілася „Брыгада катэдры марксізму-ленінізму“, якая ў брашуры „«Навука» на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі“ (1931) граміла беларускіх мовазнаўцаў – удзельнікаў Правапіснае канфэрэнцыі – за „кулацкія“ ўхілы. Цягам 1930—1931 гадоў НКВД арыштаваў абодвух навуковых апанэнтаў – Сьцяпана Некрашэвіча і Язэпа Лёсіка, а таксама Ластоўскага, Бялькевіча, Байкова, Дубоўку і многіх іншых – бальшыню ўдзельнікаў Канфэрэнцыі.
У такой атмасфэры ў 1933 годзе зьнянацку, без грамадзкага абмеркаваньня (і практычна бяз мовазнаўцаў – Бузуку заставалася некалькі месяцаў да арышту) была праведзеная бальшавіцкая рэформа беларускага правапісу (і граматыкі!). Замест навуковай аргумэнтацыі – татальнае ўвядзеньне правапісных і граматычных нормаў, якія банальна набліжалі беларускую мову да расейскай. У гэтым шэрагу апынулася і скасаваньне асыміляцыйных мяккіх знакаў. Бальшыня пунктаў рэформы ішла насуперак рашэньням і самому духу Правапіснае канфэрэнцыі 1926 году. Запярэчыць гэтаму ў БССР ужо не было каму...
Так была ўпершыню закладзеная завядзёнка рэгуляваць беларускі правапіс пры дапамозе дзяржаўнае дубінкі ды выкарыстоўваць яго як палітычны інструмэнт – для расправы зь няўгоднымі.
Заходнебеларускія навукоўцы, якія не паддаліся спакусьліваму сьпеву бальшавіцкіх сырэнаў і не пераехалі ў БССР, аднадушна асудзілі рэформу 1933 году як русыфікацыйную. Антон Лёсік, які цудам выжыў пасьля сталінскіх жорнаў і здолеў выдаць некалькі правапісных падручнікаў, ніколі не вяртаўся да ідэі скасаваньня асыміляцыйных мяккіх знакаў.
Блізкі родзіч Лёсікаў Якуб Колас, вымушаны, як і іншыя пісьменьнікі, нешта сказаць пра рэформу, зрабіў гэта з прыхаванай іроніяй:
„...асноўных прынцыпаў (рэформы) тры: палітычны прынцып, навуковы і прынцып практычны (...) Палітычнае ўгрунтаванне не патрабуе каментарыяў — яно ясна і проста“.
Аднак бальшыня пісьменьнікаў, якія пакуль заставаліся на свабодзе, выказалася больш пэўна. Адмыслова для іхных прысудаў моўным шкоднікам быў выдадзены зборнік „Класавая барацьба на мовазнаўчым фронце і рэформа правапіса беларускай мовы“ (1934 г.). Чытво для людзей з моцнымі нэрвамі, бо кожнае абвінаваўчае слова там азначала начны "варанок", допыт у падвале і сьмерць. Навука ўжо ня мела значэньня. Бадай, найбольш уражвае выказваньне за подпісам паэта Iзі Харыка:
„...беларускія фашысты таксама „скорбят“ аб лёсе літары „мяккага знака“, прычым вельмі ясна выступае за гэтым плачам і брэхам другі знак, а іменна фашысцкі, і вышчараныя воўчыя зубы гэтых паноў“.
Зрэшты, мо і ня сам Харык пісаў гэтыя словы. У кожным разе яго, як і іншых „аўтараў“ выкрываўчага зборніку, гэта не ўратавала. НКВД расстраляла І. Харыка разам зь іншымі пісьменьнікамі 29 кастрычніка 1937 году.
Яны расстралялі б і Васіля Цяпінскага, але ён пасьпеў адысьці на той сьвет больш як за 400 гадоў да таго.
Наступствы
Між тым Сьцяпан Некрашэвіч меў рацыю. Функцыі беларускае літаратурнае мовы, яе жывое гучаньне з 1930-х гадоў скарачаліся. Са скасаваньнем асыміляцыйнага мяккага знаку нават тыя, хто вучыў прадмет „беларуская мова“ ў школе на выдатна, часта не ведаюць, як трэба вымаўляць слова „сьвята“, або ведаюць, але забываюцца: на пісьме ж памякчэньня не відаць.
Цяперашняе правіла цяжкое, i на яго спрэс робяць памылкі ня толькі школьнікі, але й салідныя выдавецтвы (пішуць у тэкстах афіцыйным правапісам дзьвюх, разбяр, дзесці). Сапраўды, аўтаматызаваць напісаньне наступных параў: разьбяр — пясняр, ледзьве — абедзве, хтосьці – госці практычна немагчыма.
А беларускія ж гукі [з", с", ц", дз"] мяккія ад самага пачатку артыкуляцыі – адрозна ад іншых мяккіх гукаў, як, напрыклад, [б'] у слове белы, дзе мяккасьць гучыць не адразу. Гэта „памералі“ экспэрымэнтальнымі дасьледзінамі: фанэтыст адцінае другую палову гуку і пытае носьбіта мовы, што той чуе.
Ці мякка чытаць адпаведную зычную літару, школьнік-пачатковец даведваецца, зазірнуўшы на літару наперад: сіні (а не сын), цемра (а ня цэтлік).
Калі ж у слове зьбег зычных, то паводле цяперашняга афіцыйнага правапісу зазіраць давядзецца на дзьве літары наперад: напрыклад, „збег“. А то і на тры-чатыры (!) літары наперад: „дзве“, „сцвердзіць“.
Мэтодыка навучаньня дзяцей беларускай грамаце наагул не прадугледжвае такога складанага, на мяжы дрэсаваньня, вызначэньня якасьці гукаў:
“Вучні павінны ўсвядоміць, што зычную трэба чытаць цвёрда або мякка ў залежнасці ад таго, якая літара ідзе далей: калі пасля зычнай – галосная, то літары а, о, у, э, ы з’яўляюцца паказчыкамі цвёрдасці зычнага гука, а літары я, ё, ю, е, і – паказчыкамі яго мяккасці. Напрыклад:
У Юл←і ябл←ык.
л у зліянні лі чытаецца мякка, таму што далей ідзе і… Зычную літару перад мяккім знакам трэба чытаць мякка (канькі, конь); калі да зліяння З[ычная +]Г[алосная] або Г[алоснай] прымыкаюць адна ці некалькі зычных літар, то яны абазначаюць цвёрдыя зычныя гукі…“
Методыка выкладання беларускай мовы ў пачатковых класах / Яўгенія Івашуціч, Марыя Лукашук і інш. Пад рэд. Анатоля Шанько. – Мн., 1986. С. 80—81
Адсутнасьць мяккага знаку ў словах „цвёрды“ і пад. пярэчыць гэтаму слушнаму прынцыпу. Вынік – дзеці ад пачатку навучаюцца чытаць словы накшталт „цвёрды“ ці „сцвердзіць“ з артыкуляцыйнаю памылкаю.
Аўтарытэтны лінгвіст, пісьменьнік-эсэіст і ўнівэрсытэцкі прафэсар Фёдар Янкоўскі, прымаючы ўступныя іспыты, наслухаўся тысячаў абітурыентаў.
Магчыма, гэта было адным з матываў, якія натхнілі Янкоўскага ўкласьці даведнік „Беларускае літаратурнае вымаўленьне“ (вытрымаў некалькі выданьняў у 1960-я – 70-я гады й зусім не састарэў).
“На ўступных экзаменах у педагагічныя інстытуты была звернута ўвага на няправільнае вымаўленне некаторымі абітурыентамі свісцячых зычных з, с перад наступнымі мяккімі зычнымі. (…) Калі чуеш цвёрдае вымаўленне зычных з, с ў словах тыпу з’ява, з’ехаць, сніць, песня, ствараецца непрыемнае ўражаньне, быццам бы ў таго, хто гаворыць, кончык языка патоўшчаны і ня мае неабходнай рухавасьці.
У савецкі час крытыкаваць сталінскі правапіс не было дазволена. Таму Янкоўскі перавёў стрэлкі вінаватасьці на настаўнікаў: „Зразумела, у свой час у школе вучылі называць гукі няправільна; зычныя з, с і з’, с’ чыталіся аднолькава і ў словах збудаваць, …спаць, …і ў словах разбіць, развітацца, разліваць, часцінка, пасля“.
А згаданы Янкоўскім „кончык языка“ за дзесяцігодзьдзі сапраўды страціў рухавасьць у многіх, у тым ліку тых, чыё вымаўленьне мае быць узорным.
Сьпявае Анатоль Ярмоленка. Вядомы гіт, музыка В. Іванова, верш У. Някляева.
0:35—0:50
Сёння ў нашай хаце с(ь?)вята,
Калі ласка ў нашу хату,
Гэй, рады спаткаць,
Гуляць дык гуляць!
На жаль – чуем свята.
У 1983 годзе пад грыфам Інстытуту мовазнаўства выйшла наватарская на той час калектыўная праца „Фанэтыка слова ў беларускай мове“. Аналізавалі вымаўленьне носьбітаў беларускай літаратурнай мовы – пісьменьнікаў, фальклярыстаў, дыктараў радыё. Дасьледзіны паказалі, што ў публічных выступах людзі не памякчаюць с, з у словах кшталту „свята“ часьцей у параўнаньні з прыватнымі размовамі. Значыць, ёсьць падсьвядомае ўяўленьне, што памякчаць – прыкмета ледзьве не прастамоўя. Заўважаная таксама тэндэнцыя зьнікненьня памякчэньня са зьменай пакаленьняў. Так, народжаныя пасьля вайны памякчалі адпаведныя зычныя на 8–12% радзей, чым старэйшыя людзі.
Асабліва ж пацярпелі ў выніку русыфікацыі вымаўленьня сутыкі словаў накшталт зь Міхасём. У дыктараў радыё і тэлебачаньня ў 61% выпадкаў на сутыках словаў гук [з] цьвёрды (і ў 36% выпадкаў, што таксама нямала, такія гукі цьвёрдыя ў сярэдзіне слова).
***
Сяржук Сокалаў-Воюш напісаў алегарычную паэму пра зьнішчэньне русыфікатарамі беларускае мовы. Паэма называецца „Мяккі Знак“.
Самых цьвёрдых бралi сьпярша:
Гэта цьвёрдыя чыняць шкодy,
Гэта ў iх не балiць дyша
Пра патрэбы свайго народy.
…Бралi ж лёгка i без разваг,
Пазбаўлялi падсyдных лавы,
Бо кароткае слова „враг!“
Баранiцца зьнiшчала права.
…I тады, быццам цень, няўзнак,
Безгалосы слyга граматык,
Раптам выстyпiў Мяккi Знак
Hа арэнy сьмяротных схватак.
Самы мяккi пайшоў y бой,
Браў, як цьвёрды, сьцены крyтыя,
Каб цьвярдзейшых прыкрыць сабой,
Каб пасьпелi ачyцца тыя.
…Высьпяваў спакваля закон,
Як мярцьвяк ажываў пад сьнегам:
Мяккi Знак асyдзiць на скон,
Як бyржyйскага здрайцy-шпега.
…Хто згадае той гук і зык,
Хто паўторыць яго нанова?
Калі змейны ва ўсіх язык,
Калі ён двайны да паловы...
Уцякаю, бягу - куды?
Дзе ні ткніся, паўсюдна „змеі“:
Як жахліва „сіпяць“ гарады,
Як пачварна вёскі нямеюць!
Быццам хто апрануў аброць
Ды кіруе сьвет зацугляны,
І ніхто ні слова супроць,
Толькі продкаў крывяняць раны.
Мо таму і маўчым цяпер,
Што на гэтай крыві паўсталі,
Што, як ікламі ў цела зьвер,
Нам у гены уеўся Сталін
