Госьця Свабоды — выканаўчы прадусар тэлепраекту «Свабоды» і Голасу Амэрыкі «Настоящее время» Шахіда Якуб, якая тройчы за апошнія месяцы працавала зь відэакамэрай у зоне ваенных дзеяньняў на Данбасе з абодвух бакоў — украінскага і кантраляванага сэпаратыстамі. Дакумэнтальны фільм Шахіды Якуб «Мой фальшывы пашпарт» (гісторыя падарожжа па Эўропе па падробленых пашпартах) стаў клясыкай журналісцкага расьсьледаваньня. Шахіда 14 гадоў працавала ў брытанскай карпарацыі Бі-Бі-Сі, прайшла шлях ад радыё — дзе вяшчала на ўзбэцкай і расейскай мовах, стала аўтарам некалькіх радыёдакумэнтальных сэрый аб правах чалавека, пабываўшы ва ўсіх папраўчых установах Грузіі і Азэрбайджану, — да тэлебачаньня. Фільм Шахіды «Як рабіць рэвалюцыю» атрымаў першую прэмію Бэрлінскага кінафэстывалю.
«Забіць могуць і ў мірны час»
Ганна Соўсь: Я ведаю, што вы самі захацелі паехаць на Данбас. Чаму? Не было страшна? Бо там рэальна страляюць... Гэта ж, па вялікім рахунку, ня ваш абавязак. Маглі б у тэлестудыі ў Празе інтэрвію запісваць...
Шахіда Якуб: Я вырашыла, што калі мы асьвятляем гэтую вайну, то чаму ў нас асноўная падача інфармацыі толькі з Украіны, а практычна нікога не было з Данбасу, была мінімальная інфармацыя, не было балянсу. Нават калі гэта сэпаратысты, прарасейскія сілы, то яны таксама маюць слова. Гэта ўлады непрызнаных рэспублік, але яны трымаюць кантроль над рэгіёнам. І там людзі, пра якіх трэба было гаварыць. І таму трэба было ехаць, трэба было паглядзець, што адбываецца і ствараць карэспандэнцкую базу, каб адтуль ішлі рэпартажы. З другога боку, сытуацыя там настолькі складаная, там такія важныя і адчувальныя тэмы, як шахты, вугаль, зьнікненьне людзей, і такія тэмы ня могуць мясцовыя журналісты рабіць, таму што гэта вельмі небясьпечна. Таму даводзілася прыяжджаць і такія сур’ёзныя тэмы рабіць самой. Так, там страляюць. Што зробіш? Гэта ня першая вайна...
Соўсь: Колькі войнаў у вас было?
Якуб: Быў Таджыкістан, грамадзянская вайна. Працавала ў Самалі, там была нашмат горшая сытуацыя, чым у Данецку. Быў Бэслан. Гэта тое, што напрацавана. Трэба, канечне, усе захады бясьпекі прымаць, але забіць могуць і ў мірны час. Гэта як пашанцуе.
Соўсь: Вы рабілі рэпартаж з найбольш небясьпечнага месца на Ўсходзе Ўкраіны — з Данецкага аэрапорту, дзе загінулі сотні чалавек. А як вы трапілі да сэпаратыстаў, ці не ўспрымалі яны вас як прадстаўніка варожага СМІ?
Якуб: Апошнім часам аэрапорт стаў знакавай пазыцыяй для сіл сэпаратыстаў, паколькі яны вельмі ганарацца, што ў іх атрымалася выцесьніць усю ўкраінскую армію адтуль, хаця ёсьць яшчэ некалькі фармаваньняў, якія хаваюцца ў гэтых развалінах. Паколькі на аэрапорт ніколі не распаўсюджвалася ніякае перамір’е, таму там увесь час страляюць. Праехаць туды можна толькі, калі дамовісься з камандзірамі, з Матаролам ці Гіві. У іх ёсьць свае фармаваньні, яны трымаюць пазыцыі. Даводзілася дамаўляцца.
Канечне, яны ня вельмі любяць браць туды замежную прэсу, таму што ў асноўным яны любяць расейскіх журналістаў, усіх. Я так разумею, што паміж імі і расейскімі журналістамі, асабліва з Live news, ёсьць пэўныя фінансавыя дамоўленасьці. Яны туды маюць сталы доступ. У мяне атрымалася дамовіцца праехаць туды бясплатна.
З украінскага боку я спрабавала дабрацца ў той жа аэрапорт, але нічога не атрымалася. Максымум таго, што можна было зрабіць, гэта дамовіцца з «Правым сэктарам», які трымае пазыцыі ў пасёлку Пескі. Яны ўзялі мяне з сабой. Цяпер аэрапорт, у прынцыпе, увесь захоплены сіламі сэпаратыстаў, але там засталіся целы ў развалінах. Гэтыя целы трэба адтуль выцягваць. Кантактная група з расейцаў, украінцаў і так званых дэнээраўцаў спрабуюць гэтыя разваліны раскапаць, і тады Мінабароны так званай ДНР арганізоўвае прэс-туры, падчас якіх яны паказваць,як выцягваюць целы. Колькі целаў засталося? Кажуць, што каля 30. Я думаю, што болей. Але як іх выцягваць, калі ўвесь час там страляніна.
«Было вельмі шмат п’яных людзей на блёк-пастах, і насамрэч нам было страшна»
Соўсь: Тое, што вы жанчына, журналістка, гэта дапамагае ці перашкаджае?
Якуб: Мне падаецца, што жанчыне заўсёды лягчэй працаваць у такіх месцах з адной прычыны — цябе ніхто не ўспрымае ўсур’ёз. Там сабраліся сур’ёзныя мужыкі, яны ваююць, бразгаюць аўтаматамі, і нейкая дзяўчына прыйшла, ну і ладна зь ёй. І выяжджаць на пазыцыі прасіць цяжка, бо яны думаюць, што я буду перашкаджаць, і трэба будзе за мной прыглядаць. Але потым яны ўсьведамляюць, што я — сур’ёзны чалавек, і ня трэба мяне даглядаць, бо я сама сабе дам рады. Небясьпека для жанчынаў у такіх месцах у тым, што ты абсалютна не абароненая, як і мужчыны, у прынцыпе. І верагоднасьць таго, што цябе п’яны салдат спыніць на блёк-пасту і будзе цябе дамагацца, вельмі вялікая. Гэтым разам маім кіроўцам была жанчына, і мы зь ёй езьдзілі ў Дэбальцава, у Луганскую вобласьць. Было вельмі шмат п’яных людзей на блёк-пастах, і насамрэч нам было страшна. Гэта вялікая небясьпека заўсёды.
А так — лягчэй размаўляць з прадстаўніком мінабароны, з усялякімі міністрамі, таму што яны на жанчыну рэагуюць лепей. А калі пачынаеш усьміхацца, у іх ідзе плынь сьвядомасьці, можа, чаго і скажуць цікавага.
Соўсь: Вы там адна з камэрай ці апэратара маеце?
Якуб: Я сама здымаю, сама сабе рэжысэр, сама потым пішу рэпартажы. Я насамрэч адзіночка. Калі я працую з апэратарам, то гэта будзе апэратар, які ўжо працаваў у такіх месцах, а такіх толькі два было за ўсю маю даўгую тэлевізійную кар’еру, каму магу давяраць. А так лепей я сама, таму што мне ня трэба ні за каго турбавацца. Я сама ўсё зраблю.
«Калі мех зь целам перацягвалі з аднаго рэфрыжэратара ў іншы, я хацела рыдаць, таму што для некага гэта быў сын»
Соўсь: У вашых рэпартажах вы найчасьцей засяроджваецеся на чалавечых гісторыях — кінутыя старыя, якія жывуць у падвале, дзеці-сіроты, жанчыны па абодва бакі. Першыя загінулыя на Майдане — гэта быў шок і неверагодная трагедыя. Падчас вайны сьмерці людзей ужо статыстыка (паводле ААН больш за 5 тысяч чалавек). І ў мяне адчуваньне, што вы спрабуеце ачалавечыць гэтую статыстыку...
Якуб: Таму што я жанчына, я гляджу на гэты канфлікт зусім інакш, чым мужчыны. Мужчыны глядзяць на гэта як на статыстыку, яны знайшлі цела, для іх гэта проста цела. А я бачыла, як з Данецкага моргу 23 целы перадавалі ў Днепрапятроўскі морг.
Прыехалі два рэфрыжэратары, і калі яны мех зь целам перацягвалі з аднаго рэфрыжэратара ў іншы, я проста хацела рыдаць, таму што для некага гэта быў сын. Яны нават ня ведаюць імёнаў людзей, не маглі ідэнтыфікаваць целы. Толькі адзін з 23 быў вядомы. І ў той момант я разумею, наколькі ў жанчын сьвядомасьць працуе інакш. Я ўяўляла, што нейкая маці чакае свайго дзіця, свайго сына. І яна нават ня ведае, што зь ім здарылася, а ён у меху, гэтыя чорныя мяхі проста перакладваюць з аднаго грузавіка ў іншы, і целы адзін на адно кладуць. Гэта жахлівае адчуваньне.
Таму для мяне вайна — гэта найперш людзі. І тут ня мае значэньня, на чыім яны баку, таму што людзі гінуць. Гэта ганебна. Няхай яны будуць салдатамі так званай ДНР, ці украінскія салдаты, ці тыя старыя, якія жывуць у падвалах у Дэбальцава, дзе няма сьвятла, і газу ў іх ніколі не было. Я паглядзела на гэта ўсё і згадала сцэны з Другой сусьветнай, як мне бабуля і дзядуля расказвалі, як мы ў фільмах бачылі разбурэньні ад бамбардзіровак. І калі я другі раз трапіла ў Дэбальцава, я была проста ў шоку. Я не магла зразумець, як гэты горад можна было да такой ступені разбурыць. Там няма ніводнага нармальнага даху. Узімку. І выходзяць з падвалаў бабулі з мяхамі — недзе яны знайшлі дровы, каб тапіць свае буржуйкі. Я думаю: «Божа мой, наш народ, як тараканы, нічым ня возьмеш, яны паўсюль выжывуць». Там яшчэ і дзеці жывуць. Вось пра іх трэба казаць, бо пра іх ніхто не гаворыць, таму што мужчыны ваююць, і ім трэба пастраляць.
Цяпер перамір’е. І шмат салдатаў п’яныя з абодвух бакоў. Сьмешна атрымліваецца — 8 сакавіка з раніцы п’яныя салдаты, радасныя. Я ніводнай п’янай жанчыны на вуліцы не пабачыла. Усе мужыкі п’яныя адзначалі 8 сакавіка...
Соўсь: З усіх ваенных канфліктаў, дзе вы працавалі, дзе было найбольш страшна?
Якуб: Страшна было ў Самалі, таму што гэта краіна, дзе няма ніякага ўраду і ўлады. Мы прыехалі ў Магадзіша, які падзелены на розныя часткі, якія кантралююць розныя групоўкі, зь імі асобна трэба дамаўляцца. Там было страшна. Знаходзячыся там, пачуцьцё страху крыху падаўляеш, таму што ты ў прынцыпе залежыш ад міласьці Божай і тых, хто цябе ахоўвае за грошы. Яны ўсе з аўтаматамі, а калі заўтра ім заплацяць больш, каб узяць у закладнікі заходніх журналістаў, яны з задавальненьнем гэта зробяць. Другая здымачная група была ў тым жа самым гатэлі, іх ахоўвалі тыя самыя людзі, і празь месяц пасьля нас іх забілі.
«Дзеці ведаюць Запарожжа, Краматорск і Данецк, бо я магніты адтуль прыводжу»
Соўсь: У вас двое дзетак. Як яны на вашыя паездкі на вайну глядзяць?
Якуб: У мяне маленькія дзеці, аднаму 6, другому 4 гады. Яны ведаюць, што ва Ўкраіне ідзе вайна, яны ведаюць, дзе знаходзіцца Данецк. Я ня думаю, што яны ўяўляюць, што такое Кіеў, бо я мала ім расказваю пра Кіеў. Яны ведаюць Запарожжа, Краматорск і Данецк, таму што я магніты адтуль прыводжу. Я зь ім размаўляю праз скайп. Яны ведаюць, што там ідзе вайна. Старэйшы пытаецца, чаму я туды еду. Я кажу, што там таксама ёсьць дзеці, ёсьць людзі, пра якіх трэба гаварыць, трэба рабіць гэтыя гісторыі. Канечне, яны вельмі сумуюць.
З другога боку, дзеці ўсё роўна вырастаюць і яны бачаць, што калі іх бацькам неабыякавы лёс іншых людзей, значыць, яны такімі ж вырастуць. Мае бацькі — лекары, мой дзед быў лекарам, і яны ўвесь час займаліся з пацыентамі, і напэўна з-за таго, што ў іх было такое спачуваньне да болю іншых людзей, гэта паўплывала на тое, што я таксама вось такім чынам спачуваю. Я хачу, каб мае дзеці былі такімі ж, каб яны адчувалі боль іншых людзей.
«Я бачыла расейскіх афіцэраў у Мінабароны так званай ДНР»
Соўсь: Мой калега, беларускі фатограф AP Сяргей Грыц расказваў, як месяц працаваў ў Іраку падчас ваеннай апэрацыі. Паводле яго, галоўнае было — не рабіць рэзкіх рухаў, каб яго выпадкова не застрэлілі, у тым ліку амэрыканскія вайскоўцы. Якія правілы для журналістаў падчас вайны на Ўсходзе Ўкраіны сфармулявалі б вы? Што не рабіць?
Якуб: Мець страхоўку. Нават сваю ўласную. Гэта важна. Пастаянна насіць бронекамізэльку і каску. Да таго, як ехаць на пазыцыі, трэба вельмі добра вывучыць мясцовасьць. Трэба працаваць як выведнік, усё трэба браць ад людзей, якія з табой. Нюх трэба мець. Трэба заўсёды слухаць сваю інтуіцыю Калі ты ведаеш, што ўсё, трэба ўцякаць, бо там страляюць, усё ўзрываецца, трэба ўцякаць, таму што ніякая гісторыя ня вартая чалавечага жыцьця. І увесь час глядзець назад, мець умоўнае бакавое люстэрка, таму што ты так ніколі не даведаесься, што ззаду цябе. Канешне, важна хутка думаць. Едзеш у машыне, снарады вакол, трэба вылазіць і ісьці пешкі...
Соўсь: Вы працавалі на тэрыторыі, якую кантралююць сэпаратысты. Ці даводзілася кантактаваць з расейскімі вайскоўцамі? Якія доказы прысутнасьці расейскага войска вы, як журналіст, змаглі сабраць?
Якуб: Як ва ўсіх журналістаў, якія там працуюць, наўпроставых доказаў няма. Ніхто мне не паказваў сваё пасьведчаньне, але расейскія салдаты там ёсьць. Я хадзіла падчас перамір’я па барах разьведваць сытуацыю і бачыла расейскіх салдатаў, яны казалі, што яны салдаты тэрміновай службы. Дакумэнты яны не паказваюць. Народ у барах нецьвярозы, таму гаворыць шмат, але трэба час, каб яны паказалі пасьведчаньне. Яны былі дакладна расейцы, у форме расейскага войска, але наяўнасьць расейкай формы таксама ня доказ, таму што яна прадаецца. Я бачыла расейскіх афіцэраў у Мінабароны так званай ДНР. Гэта былі кадравыя вайскоўцы.
З чачэнцамі я кантактавала, яны таксама ходзяць у сваёй форме. Яны сумленна сказалі, што іх прывезьлі ў Растоў з Чачні, там далі экіпіроўку і з гуманітарным канвоем яны прыбылі, як яны кажуць, змагацца супраць фашыстаў. А я кажу, змагацца за грошы, бо ім плацяць за гэта грошы. Расейскія паліттэхнолягі вельмі разумныя людзі, разьлічылі ўсё. Усе ведаюць, што там ёсьць прывіды, але даказаць, што гэтыя прывіды — гэта расейскае войска, ніхто пакуль ня змог. Хаця ўсе спрабуюць гэта зрабіць. Знайшлі расейскіх добраахвотнікаў, чачэнскіх, асэтынскіх, абхаскіх, а вось кантрактнікаў і «срочников» не знайшлі.
Данецкі аэрапорт як сымбаль гэтай вайны.
Соўсь: Вы мне нагадваеце Марту Гэлхарн, амэрыканскую пісьменьніцу і журналістку, жонку Хэмінгуэя. Гэта ваенны карэспандэнт, якая не прапусьціла ніводную вайну за сваё жыцьцё — ад вайны ў Гішпаніі да вайны ў Панаме і Босьніі, яна фактычна заснавала цэлую школу ваеннай журналістыкі. Яна спаборнічала з Хэмінгуэем у ваеннай журналістыцы. Ці вы плянуеце, што гэтыя вашы падарожжы могуць стаць фільмам?
Якуб: Я хачу зрабіць фільм пра Данецкі аэрапорт. Для мяне гэта сымбаль гэтай вайны. Гэта ўсё. Вайна заключаная ў гэтым аэрапорце. Чалавечыя трагедыі, калі ўкраінскія «кібаргі» сядзяць у гэтых паўразбураных будынках без падмацаваньня з боку свайго камандаваньня, без артылерыі, без БТР, апошнія дні іх проста кінулі. На тым баку хлопцы таксама ведалі гэта. Я буду задаваць і тым, і іншым аднолькавыя пытаньні, але не палітычныя, а пра тое, што яны адчувалі. Мне важна ведаць іх пачуцьці, іх эмоцыі, калі хлопцы сядзелі і ведалі, што ўсё роўна іх заб’юць, а тыя ведалі, што ім трэба іх забіць. Некаторая частка здалася ў палон, і тыя, хто здаліся, чулі галасы сяброў, якія клікалі на дапамогу з-пад развалаў. І гэта жахлівая трагедыя. І гэты аэрапорт, пабудаваны два гады таму, ператварыўся ў фільм жахаў. Вось яна, гэтая вайна. Я вельмі хачу зрабіць гэты фільм.
