Праблема асабліва востра стаіць перад бацькамі, якія хочуць знайсьці нейкую вартую дзіцячую кніжку па-беларуску. Чаму асабліва востра? Тлумачыць Альгерд Бахарэвіч, які адно са сваіх зьедлівых эсэ ў кнізе «Ніякай літасьці Альгерду Б.» прысьвяціў якраз пытаньню беларускай дзіцячай літаратуры («Могілкі кіндэрсюрпрызаў»):
«Літаратура наогул — траўматычны занятак. А дзіцячая — экстрэмальна небясьпечная. Тут адступіўся — і канец: або ў пошласьць, або ў нетры неразуменьня, або проста — у пустату. У забыцьцё. Дзіцячы розум шмат што проста ігнаруе, пакідаючы сабе толькі адно: цуды. (...) Некалі я зрабіў для сябе даволі прыкрае адкрыцьцё. Па Беларусі блукаюць сотні дзіцячых псэўдапісьменьнікаў, якія почасту яшчэ і самі сябе выдаюць: іхны бізнэс — вырабляць для дзетак розную стракатую, кепска зрыфмаваную хрэнь, намазаную фальшывым дыснэем і ўпакаваную ў глянец».
У Беластоку ў свой час я змог здабыць толькі адну вартую рэч па-беларуску — «Браты Львінае Сэрца» Астрыд Ліндгрэн у перакладзе, як здаецца, не з арыгіналу, а з ангельскага перакладу. І гэтую кніжку я пасьпеў пачытаць ня толькі малодшаму сыну, які толькі што пайшоў у школу, але і старэйшаму, які ўжо даўно чытаў самастойна і сам выбіраў сабе чытанкі.
Калі ў Празе мы з жонкай пастанавілі выхаваць нашу дачку ў падляскай гаворцы, пытаньне пра тое, што ёй пачытаць, стала перад намі яшчэ вастрэй. Я не знайшоў іншага вырашэньня, чым сесьці і самому перакласьці Астрыд Ліндгрэн на сваю мову. «Браты Львінае Сэрца» падаліся мне занадта сур’ёзнай кніжкай для сямігадовай дзяўчынкі, таму я пераклаў дачцэ першы том «Дзяцей з Булербю».
У Швэцыі, дзе ўзровень дзіцячай літаратуры вымяраецца паводле плянкі, якую павесіла Астрыд Ліндгрэн, значна цяжэй рабіць «бізнэс», зь якога кпінкуе Альгерд Бахарэвіч у эсэ «Могілкі кіндэрсюрпрызаў». Ці хто-небудзь наогул можа напісаць для дзяцей нешта лепшае за тое, што напісала Астрыд Ліндгрэн? Ня ведаю, ці можна напісаць лепшае, але ведаю, што ёсьць у Швэцыі пісьменьнікі, якім удалося напісаць ня горшае.
Сёньня хачу парэкамэндаваць дзіцячую кніжку Хенінга Манкеля «Кот, які любіў дождж» (Henning Mankell, «Katten som älskade regn», 1992). Паколькі я не спадзяюся, што беларускія бацькі масава чытаюць па-швэдзку, дык зьвяртаюся тут у першую чаргу да ўсіх нашых маладых перакладчыц у Менску, якія вывучылі або вывучаюць швэдзкую мову — дзяўчаты, папрасіце спадара амбасадара Эрыксана, каб ён дапамог вам здабыць права на беларускі пераклад гэтай кніжкі за пад’ёмную суму, і зрабіце такі пераклад! «Кот, які любіў дождж» — ня меншы шэдэўр, чым «Браты Львінае Сэрца».
Хенінг Манкель — бадай што самы вядомы ў сьвеце сучасны швэдзкі пісьменьнік. Ён вядомы перш за ўсё як аўтар крутых жахавікоў (напрыклад: «Вяртаньне настаўніка танцаў», «Кітаец») ды знакамітай сэрыі раманаў-дэтэктываў з камісарам Куртам Валандэрам у галоўнай ролі.
Аднак мала хто ведае, што ён напісаў і некалькі цікавых кніжак для моладзі ды абсалютна магутную кніжку для дзяцей пра шасьцігадовага хлопчыка Лукаша і коціка Цемрыка, «які любіў дождж».
Завязка сюжэту такая: Лукаш на свой шосты дзень нараджэньня атрымлівае ад бацькоў чорнага коціка, якога ён называе Цемрыкам (у швэдзкім арыгінале — Natt (ноч)). Пасьля некалькіх месяцаў, калі Лукасу здаецца, што ягонае жыцьцё зь Цемрыкам дасягнула апагею шчасьця, хлопец аднаго ранку не знаходзіць свайго ката дома (en morgon var Natt försvunnen). Гэта ўсяго чвэрць кніжкі Манкеля. Тры наступныя чвэрці распавядаюць пра тое, як шасьцігадовы Лукаш шукае свайго Цемрыка і паступова звыкаецца з думкай, што кот ня вернецца, а яму ўсё жыцьцё давядзецца жыць з памяцьцю гэтай траўматычнай страты... Вы ўжо зразумелі, што гэтая кніжка — ня толькі для дзяцей, але і для дарослых, праўда?
Каб спакусіць згаданых паліглётак зь Менску, я дазволіў сабе перакласьці дзьве з паловай старонкі з кніжкі Хенінга Манкеля «Кот, які любіў дождж». Гэта сцэна размовы бацькі з Лукашом, на другі дзень пасьля таго, як Лукаш уцёк з дому і вырушыў у сьвет, каб шукаць Цемрыка. Бацька, які працуе кіроўцам вялізнай фуры ў транспартнай фірме, узяў вольны дзень, каб паехаць з сынам у лес і пагаварыць зь ім пра Цемрыка:
Потым яны выйшлі на прасеку. Адразу пасьвятлела. Аксэль зьняў шапку, паклаў яе на пянёк і сеў сам. Лукаш зрабіў тое самае. Вось дзеля чаго патрэбны бацькі, падумаў ён. Каб ведаць, калі ты павінен зьняць шапку і пакласьці яе на пянёк, перад тым як сесьці самому.
— Сапраўдная краіна дажджоў, — азваўся бацька.
Лукаш раптам зразумеў, што бацька хоча яму нешта сказаць. Толькі ня ведае, як пачаць.
— Я ведаю, табе сумна, што твой кот прапаў, — памаўчаўшы, сказаў Аксэль. — І ты, вядома, хочаш, каб ён вярнуўся дахаты. Але ката немагчыма прыручыць. Нават калі ён жыве ў хаце разам зь людзьмі, ён усё роўна застаецца дзікі. Гэта цяжкавата растлумачыць. Разумееш, што я кажу?
— Так, — адказаў Лукаш. Але ён нічагусенькі не зразумеў з таго, што сказаў тата. Як кот можа быць дзікі і прыручаны адначасова? Ці чалавек таксама так можа? Гэта быў дзікі Лукаш, які ўцёк з дому дзень таму? А цяпер, на пяньку ў лесе, сядзеў прыручаны Лукаш?
— Табе трэба ведаць, што Цемрыку падабаецца дзікае жыцьцё, — гаварыў далей Аксэль. — Ён, відаць, быў з тых катоў, якіх немагчыма прыручыць. Калі б мы прымусілі яго застацца дома, гэта было б так, быццам мы замкнулі яго ў клетцы.
Аксэль пачухаў патыліцу і працягваў у задуменьні:
— Мне падумалася, што будзе найлепш, калі мы з табою паразмаўляем пра гэта тут. Мы з мамай крыху непакоімся, што ты ўвесь час ходзіш і думаеш пра Цемрыка.
— Я хачу, каб ён вярнуўся, — адказаў Лукаш і адчуў, што да ягонага горла зноў падкочваецца камяк.
— Яму, мабыць, лепш, калі ён можа блукаць сабе дзе хоча, у той Краіне Дажджоў, — сказаў Аксэль.
— Каты ня любяць дажджу, — адказаў Лукаш.
— Але Цемрык прапаў якраз калі ліло як з цэбра, — сказаў Аксэль. — Магчыма, Цемрык — асаблівы кот, якому падабаецца дажджыстае надвор’е.
Лукаш задумаўся. Можа, тата мае рацыю? Можа, Цемрык — адзіны кот на сьвеце, які любіць дождж? Але дзе ў такім разе ляжыць тая Краіна Дажджоў?
Ён запытаўся бацькі.
— Ніхто дакладна ня ведае, дзе яна ляжыць, — сказаў Аксэль.
— Наколькі мне вядома, усе каты, якія жывуць у той краіне, сядзяць пад парасонамі ў сваіх садках, калі сьвеціць сонца, і раскашуюць на вольніцы, калі ідзе дождж. Кроплі таго дажджу вельмі цёплыя, і чалавек загарае, калі яны патрапляюць на яго цела. Часам ідуць такія цёплыя дажджы, што конча трэба шукаць месца, дзе сьвеціць сонца, каб знайсьці цень і прахалоду.
— Дзіўная краіна, — сказаў Лукаш. — Яна ёсьць на мапе?
— Не, — сказаў бацька. — Толькі найлепшыя і найзнакамітыя каты знаходзяць туды дарогу. Яны не патрабуюць ніякіх мапаў. Яны ідуць за дажджавымі хмарамі і напрыканцы свайго шляху выходзяць у тую краіну.
— А ці ў той краіне ёсьць ежа? — пацікавіўся Лукаш.
— Там ёсьць усё, чаго каты патрабуюць, — адказаў Аксэль сыну. — Нідзе больш каты не адчуваюць сябе так добра, як у Краіне Дажджоў.
Лукаш ня ведаў, чаму верыць, а чаму — не. Безумоўна, бацька расказаў яму казку. Але гэта была добрая казка. Яму будзе лягчэй думаць пра Цемрыка, калі ён пачуў татаў расповед пра дзіўную і далёкую краіну, у якой увесь час ідуць дажджы.
— Я якраз дзеля гэтага ўзяў вольны дзень, — сказаў Аксэль. — Каб мы маглі прыйсьці сюды ў лес і пагаварыць пра Цемрыка.
— Цемрык ніколі ня вернецца? — спытаўся Лукаш.
— Магчыма, што і не, — адказаў Аксэль. — Але я ўпэўнены, што ён думае пра цябе ня менш, чым ты думаеш пра яго.
— А ці мы не маглі б паехаць і пабачыцца зь ім? — спытаўся Лукаш.
— Куды?
— У Краіну Дажджоў.
— Туды нельга ні дайсьці пешшу, ні даехаць на машыне.
— Дык як удалося дайсьці туды Цемрыку?
Аксэль думаў добрую хвіліну, пакуль адказаць. Лукаш меў адчуваньне, што бацька насамрэч гэтага ня ведае.
— У катоў адмысловыя вочы, — урэшце прамовіў бацька. — Яны бачаць у цемры значна лепш за нас. Здараецца, калі дождж ідзе ўначы, на зямлю падаюць такія вялізныя кроплі, як пляжныя мячы. Каты, якія хочуць вырушыць у Краіну Дажджоў, уваходзяць у такія вялізныя кроплі. А потым коцяцца зь вялікай хуткасьцю, пакуль ня выкацяцца адсюль. А калі выкацяцца, то яны ўжо там, на месцы.
Калі я быў дачытаў да гэтага месца, у пакой увайшла мая дванаццацігадовая дачка і, глянуўшы на мяне, запытала, чаго гэта я сабраўся плакаць. Я распавёў ёй збольшага сюжэт кніжкі. Дачка, якая сёлета страціла свайго ката, слухала «ня дыхаючы», а потым папрасіла мяне, каб я пераклаў ёй кніжку па-свойму. Калі я сказаў, што ў мяне няма часу, яна папрасіла мяне купіць ёй ангельскі пераклад гэтай гісторыі пра Лукаша і Цемрыка. Я сказаў, што па-ангельску купляць ня буду, а папрашу перакладчыц з Менску, няхай перакладуць па-беларуску. Тады мы прачытаем такі пераклад разам, а потым я перавярну кірылічны тэкст на лацінку, і яна сама зможа чытаць яго столькі разоў, колькі захоча...
На гэтым мы і разышліся. І вось, па сьлядах размовы з дачкою, я напісаў гэты тэкст. Што будзе далей — ня ведаю. Дзіцячы розум чакае цудаў. Дарослы розум — ужо не. Але пачытаць файную гісторыю пра цуд — нават пра такі, які ня здарыцца — варта часам і дзецям, і дарослым.
