Часта на маё пытаньне «Чым адметная ваша вёска?» ці «Чым цікавае вашае мястэчка?» людзі ня ведаюць, што адказаць. У мястэчку Груздаве з адказам людзі доўга ня цягнуць. Варта спыніць любую сустрэчную старую, і яна вам адразу скажа, чым славіцца Груздава. Дакладней, славілася.
— Груздава калісьці славілася сваімі музыкамі. Гэта праўда. Здаўна так павялося. Ва ўсім навакольлі, дзе якое вясельле, груздаўскія гралі. Абслугоўвалі ўсё навакольле.
Варта набраць у пошукавіку Google слова «груздаўская» — дык адразу пасыплюцца адказы. «Груздаўская полька», «груздаўская вясельная», «груздаўская кадрыля». 85-гадовы Антон Альфер, грузны магутны дзед, яшчэ памятае, як усе гэтыя кадрылі выконваліся не ў Дамах культуры і не на сьвятах вёскі. Жывая народная музыка была звыклым музычным фонам штодзённага жыцьця.
— Самыя папулярныя інструмэнты былі гармонік, скрыпка і бубен. Звычайна гэтым камплектам гралі і вясельлі, і вячоркі. Моладзі ў вёсцы было многа. Не было магчымасьці куды-небудзь выехаць, за мяжу ці ў горад. Дый не было патрэбы. Усе заставаліся пры родным бацьку. А пагуляць хацелася. Танцы закладалі толькі на вялікія сьвяты. У Груздаве былі чатыры фэсты. Два ў касьцёле, два ў царкве. Груздаўская моладзь аб’яўляе — у нас закладныя танцы. Прасілі ў гаспадара якога, дзе можна сабрацца. Клюбаў жа не было. Набіралася ў хату, як сялёдак. Закладныя танцы. Дзеўкі, хлопцы. З носа па грошу. Хлопцы па бутэльцы гарэлкі, дзяўчаты — закуску. Выпівалі, закусвалі ў адной хаце, а танчыць ішлі ў іншую. І наймалі гарманіста, скрыпача і бубен.
Вясковая дыскатэка і сёньня ня самае бясьпечнае месца, каб культурна прабавіць вольны час. У крымінальнай хроніцы хапае крывавых інцыдэнтаў з гэтых «ачагоў культуры». Але, як высьвятляецца, п’яныя бойкі адбываліся ня толькі пад «рускі шансон». Біліся і пад кадрылю.
— Пры паляках нават забіваліся на сьмерць. Было. Некаторыя ішлі на танцы са сьвінцоўкамі. Нажы, калы. Было адно вясельле, і там завяліся хлопцы. Груздаўскія і Сакалы. Тады біліся. І шафу разламалі, і шыбы паразьбівалі, і дзьверы выбілі. Білі не разьбіраючы. Лямпу пабілі. У дзьвярах паставілі лаву. Дык валіліся адзін на аднаго. Але бойка не была абавязковай часткай праграмы.
Авяліне Новік 94 гады. Гэта ўдава Язэпа Новіка, самага знакамітага груздаўскага музычнага майстра. Жанчына настолькі жыцьцярадасная і вясёлая, што разумееш: старасьць — гэта паняцьце вельмі індывідуальнае.
— Ён быў 1908 году нараджэньня. Рабіў цымбалы. З малых гадоў. І скрыпкі рабіў, і шафы, і вокны. Усё, і балалайкі, і гітары.
Шмат бы я аддаў, каб набыць сапраўдную майстравую груздаўскую гітару. Але, на жаль, мая мара ня зьдзейсьніцца.
— З усяго багацьця, што ён рабіў, хоць адзін інструмэнт застаўся ці не? Балалайка ці гітара?
— Нічога. Цымбалы былі застаўшыся, дык аддалі ў музэй.
Старым людзям я заўжды задаю адно пытаньне. Якіх людзей на сваім вяку яны сустракалі больш — добрых ці благіх? Пані Авяліне доўга думаць не прыйшлося. І гэта, мяркуючы па яе вачах, не старэчае бяспамяцтва. Гэта адкрытасьць, зь якой Авяліна пражыла ўсе гады. І дажылася ўжо да прапраўнукаў. Яе нашчадкі жывуць ад Германіі да Мурманску і Казахстана.
— Благіх людзей не было. Усе добрыя былі.
— Ня можа быць такога. Вы ж бачылі і вайну, і акупацыю...
— Але благога нічога ня бачылі. Блага не было.
Як правіла, старыя людзі Заходняй Беларусі Польшчу згадваюць добрым словам. Бо была свая зямля, свая гаспадарка. Але ў пана Альфера да міжваеннай Польшчы ёсьць свой рахунак. Ягоную сям’ю маглі выселіць з хаты. І выратаваў іх 39-ты год. Наколькі трагічны, настолькі і разнастайны ў лёсах розных людзей.
— Ніколі Польшчу не ўхваляў і цяпер не ўхваляю. Таму што яны мужыкоў так прыжаўшы былі. Вось пры цяперашняй уладзе. Калі гаспадар страхоўку ня плаціць, прыйдуць, нешта апішуць. Тэлевізар які. А тады што? Нічога ж не было ў мужыкоў. Якая там абстаноўка? Ложак драўляны з клапамі, блох поўна, мух поўна. Дык яны што? Ніякай увагі не было, колькі ў чалавека дзяцей. А даўжок расьце і расьце. І тады з хаты — вон, а хату прадаюць. Цяпер, я чую, з гораду выселяць за горад у закінутую хату. Але на вуліцу не выганяюць. А тады і зямлю б прадалі, і хату. Калі б не 39-ты год, з гэтай хаты б выгналі. І дзявайся, дзе хочаш.
Калі б не 39-ты год, з гэтай хаты б выгналі. І дзявайся, дзе хочаш
Антон Альфер да гэтае пары ня можа спакойна глядзець на нікому не патрэбную зямлю. Само гэтае словазлучэньне — «непатрэбная зямля» — гучыць для сапраўднага гаспадара дзіка. Бо ў часы яго дзяцінства за лапік гэтай зямлі людзі біліся на сьмерць.
— Сям’я вялікая. Зямлі мала. Упрогаладзь жылі, а рабілі як дзікія. Ня гэтак, як цяпер. У калгас трэба пад кулямётам заганяць. А тады за кожны лапік зямлі... Нават на полі мужыкі косамі біліся, калі я закасіў тваю палоску. Туга было. А дзяцей многа.
— Косамі біліся?
— Так. І забіць маглі. Палоску закасіў трошкі. Усё роўна крыўдна станавілася. Ня тое, што цяпер. Куды вока ні кінь — усё зарасло бур’янам. Нікому не патрэбна. Да зямлі ставяцца па-варварску.
Паслухаць груздаўскую польку сёньня можна на Пастаўскім фэстывалі «Гучаць цымбалы і гармонік». Бо многія дзеці і ўнукі груздаўскіх музыкаў перабраліся ў горад, дзе выкладаюць у школе мастацтваў і захоўваюць старыя мэлёдыі. У Груздаве апошнім магіканінам застаўся Язэп Пяткоўскі, малады настаўнік, баяніст-самавук, які сам піша песьні.
— Я граю па слыху. Сам падбіраю. Мне так значна зручней. Можа, і ёсьць хібы якія, але з нотамі я не хачу зьвязвацца.
На разьвітаньне апошні груздаўскі музыка падараваў мне сваю песьню. І мне было вельмі прыемна. І ад таго, што ў песьні ёсьць запамінальная мэлёдыя, і што напісаная яна на роднай мове. Было б каму яе падхапіць.
