Навукоўцы сьцьвярджаюць, што творчыя людзі выкарыстоўваюць свой талент усяго на дзесяць адсоткаў. Гэта як знакаміты Ружанскі палац зьдзіўляе і захапляе наведнікаў адной сваёй брамай, якая пасьля рэстаўрацыі сьлепіць белізною і цешыць вока Пагоняй на сапегаўскім гербе. Увесь астатні палац — у занядбаньні, хоць і спрабуе з апошніх сілаў абняць сваімі мураванымі крыламі кожнага, хто апынецца на прасторным дворышчы.
Усе параўнаньні, як вядома, кульгаюць, а гэтае, мабыць, на абедзьве нагі. Палацавая брама відна здалёку, у яе можна зайсьці і выйсьці, а талент... У якіх адзінках яго можна вымераць, у якіх маштабах разгледзець? А калі ён ня вымераны, то адкуль узяліся тыя дзесяць адсоткаў?
Зрэшты, і сярод творцаў гультаяватых хапае. Але не яны пагоду робяць у краіне мастацтва. Робяць яе тыя, хто адчувае сябе адказным за дадзены звыш талент. Каму многае дадзена, з таго шмат і спытаецца.
Хіба ў кагосьці язык павернецца папракнуць у лайдацтве, скажам, Максіма Багдановіча, які за такое кароткае жыцьцё напісаў тры ёмістыя тамы, у тым ліку непераўзыдзены «Вянок»?
А хто адважыцца зьвінаваціць у нядбальстве Максіма Гарэцкага, які сышоў з гэтага сьвету толькі ўвабраўшыся ў сілу — саракапяцігадовым, пакінуўшы нам на духоўны спажытак свой тастамэнтны чатырохтомавік? (На жаль, няпоўны, з пазьней давыдадзеным дадатковым томам; а колькі іх, дадатковых, яшчэ павінна быць і калісьці будзе?).
А хіба на дзесяць адсоткаў выкарыстаў свой талент Уладзімер Караткевіч, чый 25-тамовік акурат цяпер выходзіць у выдавецтве «Мастацкая літаратура»? Ён расплянаваў сваю працу на дзесяцігодзьдзі наперад — пры абавязковай «катаржнай нагрузцы». Вынікам мусілі стаць 78 тамоў — размах бальзакаўскі, але ж і ажыцьцёўлена з задуманага колькі! Не на дзесяць, а на сто дзесяць адсоткаў распарадзіўся сваім талентам Караткевіч!
Чаму я згадаў імёны клясыкаў ды іхнія знакавыя, шмат у чым вызначальныя для айчыннай літаратуры, зборы твораў? Бо хачу расказаць пра падзею таксама знакавую — збор твораў у 23 тамах народнага паэта Беларусі Ніла Гілевіча. Вынік больш як паўвекавой працы. Відаць, прыемна аўтару проста паставіць важкія тамы на паліцу і палюбавацца. Ёсьць жа чым! Як фэльдмаршалу на ратным полі пашыхтаваць свае палкі.
Першы том выйшаў адзінаццаць гадоў таму — у 2003-м, апошні — у пачатку гэтага году. Як на наш кампутарны час, які намнога спрастоўвае шлях твору да варштату Скарыны, то нібыта і даўгавата выходзілі гэтыя тамы. Але тут трэба ўлічыць адну істотную акалічнасьць — свой збор твораў Ніл Гілевіч выдаваў сваім коштам, за сваю разьлічаную хіба на тое, каб не памерці з голаду, пэнсію.
І гэта — як дыягназ. Айчыннаму кнігавыданьню, беларускай дзяржаве, усім нам. Так, усім нам, бо, як на добры розум, пры такім грэблівым стаўленьні дзяржавы (зусім ня беднай, калі меркаваць па лядовых палацах і славянскіх базарах) да народнага паэта павінна была б узьнікнуць грамадзкая ініцыятыва і заапекавацца гэтым кнігавыдавецкім праектам.
Ня ўзьнікла, не заапекавалася... І таму гэтыя 23 тамы — факт беспрэцэдэнтны. За ўсе амаль пяцьсот гадоў беларускага кнігавыданьня, сагрэтага скарынаўскім сонцам маладзіковым. Але нават Скарыну было хіба лягчэй выдаць 22 кнігі Бібліі — спрыяў жа яму «сын радцы места Віленскага» Багдан Онкаў. Сёньня ж магчымыя мэцэнаты над якім-небудзь беларускім праектам сем разоў падумаюць і — ні разу не адрэжуць. Небясьпечна стала «адрэзваць». Вось і даводзіцца вядомым пісьменьнікам разьлічваць толькі на сябе.
Першы том Гілевіча выйшаў накладам 500 асобнікаў, апошні — усяго 70. І каго тут вінаваціць? Хіба пэнсійны фонд — за малую пэнсію... Такім чынам, поўных камплектаў набярэцца ня больш сямі дзясяткаў — для галоўных бібліятэк ня хопіць, ня кажучы пра бібліяфілаў і зусім не ўспамінаючы пра чытачоў.
Дваццаць тры тамы — паэзія і проза, драматургія і публіцыстыка, пераклады і дзёньнікі. «І склаўся з кніг тых велічэзны стос — дзівіўся, гледзячы на іх, Хрыстос», — так эпічна ацаніў зробленае паэтам ягоны равесьнік і сам паэт з Божай ласкі Анатоль Вярцінскі ў вершы-прыпавесьці «Здарэньне ў Судны дзень, або Ніл Гілевіч як аргумэнт».
Шмат цікавага можна знайсьці ў гэтым самадзейна выдадзеным зборы твораў. Трэба аддаць належнае Нілу Гілевічу — апошнія гадоў дваццаць ён актыўна працуе ў надзвычай запатрабаваным сёньня жанры палітычнай сатыры, які вымагае ад аўтара ня толькі таленту, але і мужнасьці. «Хрыстапрадаўцы, адшчапенцы, юды, / пярэваратні, выпаўзьні, прыблуды, / фальшыўцы, прайдзісьветы, ашуканцы, / рабаўнікі, зладзюгі, махляры, / манкурты, прыхвасьні, прыстасаванцы, / урвіцелі, хапугі, махляры» — вось яны, антытыгероі Гілевіча, чыю сатыру дасьледчыкі назвалі кінжальнай. Менавіта гэтай яе якасьцю — біць напавал — захапляўся Васіль Быкаў.
Гілевіч, як спрактыкаваны зьмеялоў, выхоплівае са свайго тэрарыюму чарговага сыкаючага гада і пэрсаніфікуе яго: «Сядзіць з карэлай мордай,/ ня мае чым адмыць. / А морда хоча гордай / і незалежнай быць». Пазналі?
Яшчэ больш пазнавальны Васісёр — герой паэмы «Сказ аб незвычайнай эпідэміі ў старажытнай Тутэміі». У гэтай Тутэміі, што на ўсход ад Ляхіі, ініцыятыўная група — Івась, Лявось, Ляксандусь і Віктусь (пры жаданьні — таксама пазнавальныя пэрсанажы) вылічваюць, каго выбраць за цара, «пакуль народ ня выбраў Зеньку». Вылічылі і знайшлі — у стозе сена. Кандыдат на сталец спачатку не на жарты перапужаўся: «Мяне на трон? Ды што за жарты?/ Царом дзяржавы? Мама-ляць! / Ды я і з пугай ніц ня варты, / як людзі ў вёсцы гавараць».
Васісёру і боязна, і хочацца стаць царом. І ўсё ж ён рашаецца, бо здаўна меў слабасьць да жаночага полу, а тут такія пэрспэктывы адкрываюцца:
— Я думаў: эх, каб мець уладу!
Я б кожны дзень ішоў на грэх!
Я б гэх! — і кожнай па акладу!
І па акладу кожнай — гэх!
— Ды будзеш, баця, будзеш гэхаць —
Хутчэй зьбірайся, трэба ехаць. —
Івась, як вопытны шталмайстар,
Прыгнаў аднекуль фаэтон,
І Васісёр ад пугі з кайстрай
Папёр займаць тутэмскі трон.
Імчаў праз вёскі і мястэчкі
Ва ўсіх тутэмцаў на віду
І ўсё шаптаў: «Ну, чалавечкі,
Я вам парадак навяду.
Цяпер я вашу Прасьвятую
Да дна сумею скалануць!
Усё ўзарву! Усё ўзбунтую!
Усё зьмяшаю ў каламуць!
А пікне хто — я ў грызла вехаць!
Па ўсёй дзяржаве, мама-ляць,
На дурні дурань будзе ехаць
І круглым дурнем паганяць...
Будучым камэнтатарам акадэмічных выданьняў Ніла Гілевіча будзе нескладана вызначыць прататыпаў «Сказу...». Усё відавочна. Калі што прызабудзецца — дастаткова пагартаць газэты за 1994 год, пачытаць пра першыя прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі.
Прызнацца, на месцы Васісёра я ўзнагародзіў бы паэта. Месца ў гісторыі дарагога каштуе. Лядовыя палацы рассыплюцца, рэзыдэнцыю нехта іншы на свой густ і лад перабудуе, а бліскуча напісаны «Сказ аб Тутэміі» застанецца.
Тры тамы ў Гілевічавым зборы твораў аддадзеныя пад публіцыстыку. Жанр нібыта газэтны, а газэта — як матылёк, жыве ўсяго некалькі дзён. Так звычайна і бывае, калі на яе старонках пануе «плыткая філязофія на глыбокіх месцах». Калі ж актуальная аналітыка спалучаецца з глыбокім веданьнем тэмы, а публіцыст умее ў надзённае дадаць «трохі пра вечнае», то падаўжаецца і жыцьцё газэты.
Зусім нядаўна віленская Бібліятэка Ўрублеўскіх разьмясьціла ў сеціве камплекты беларускай пэрыёдыкі 20–30 гадоў — 210 выданьняў! Большасьць зь іх мелі кароткі век — выходзілі год ці паўгоду, нямала і аднадзёнак. Але вось адгарнуў я «Беларускія ведамасьці» Максіма Гарэцкага — чытаюцца! Так, прыкладам, і «Народная воля» праз сто гадоў будзе чытацца дзякуючы аднаму са сваіх актыўных аўтараў — Нілу Гілевічу.
А цяпер адкажыце мне на дзіўнаватае пытаньне — хто зь беларускіх пісьменьнікаў самы блізкі да айчыннага тэатру? Не трывожце імёнаў Уладыслава Галубка і Францішка Аляхновіча — яны з кагорты пачынальнікаў. А самы блізкі — Ніл Гілевіч. Ад ягонага дому да Купалаўскага тэатру — мэтраў з паўсотні, адно скрыжаваньне перайсьці... Гэта, вядома, жарт, а калі сур’ёзна, то мне незразумела, чаму ніводная з п’есаў Гілевіча (іх у яго 15, сем у зборы твораў апублікаваныя ўпершыню) не была пастаўленая на сцэне. Ніводная! Я не тэатральны рэжысэр, але, на маю думку, гэта відавочная несправядлівасьць. Вось я перачытаў п’есу «Начлег на бусьлянцы» (яна нават уваходзіла ў драматургічную анталёгію) — жывыя характары, трапныя рэплікі, дынаміка, якой ва ўсе часы вымагае сцэна. Дарэчы, гэтыю п’есу цаніла Зоська Верас, а ўжо яна ў тэатральным мастацтве разьбіралася — сама ўдзельнічала ў пастаноўках, з карыфэямі сцэны сябравала. І тым ня менш — зьбітая кімсьці з панталыку беларуская Мэльпамэна засталася безуважнай да Гілевіча-драматурга.
Не магу не сказаць колькі словаў і пра факталягічную каштоўнасьць Гілевічавага дзёньніка. Знаходзячыся шмат гадоў у гушчыні падзеяў (першы сакратар Саюзу пісьменьнікаў, сябра Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету), ён шмат што бачыў і чуў, а часам і сам станавіўся эпіцэнтрам тае ці іншае падзеі. Таму чытацкая ўвага ягонаму жыцьцяпісу (у будучых перавыданьнях) забясьпечаная — найперш з боку гісторыкаў. А мне, прыкладам, было цікава спраўдзіць афіцыйнае стаўленьне СП да той жа Ларысы Геніюш. І яно адшукалася ў запісах ад 7 і 8 красавіка 1983 году: «Вечарам стала вядома, што памерла Ларыса Геніюш. Пазваніў Мальдзіс, яму Пяткевіч... Цэлы дзень у клопатах пра пахаваньне Л. Г. Толькі з Гародняй — чатыры тэлефонныя размовы. Галоўны клопат ЦК у тым, каб неяк прыбраць, захапіць архіў...». Вакол архіву паэткі тады сапраўды распачалася цэлая эпапея, урэшце «захопнікі» мусілі адступіць, і рукапісы паэткі шчасьліва апынуліся ў Акадэмічнай бібліятэцы.
А ці шмат у нас вершаваных кніг, якія можна назваць бэстсэлерамі? Ну «Тарас на Парнасе, ну «Новая зямля», якія сапраўды шырока разышліся ў народзе. А яшчэ? Як на маю думку, бясспрэчны бэстсэлер у гісторыі новай беларускай літаратуры — «Сказ пра Лысую гару». Па маіх падліках ягоны сумарны наклад — звыш 200 000 асобнікаў (без уліку чытачоў у сеціве).
Магчыма, хтосьці запярэчыць: колькасьць чытачоў — сумнеўны паказчык якасьці літаратуры. І насамрэч, яшчэ Арыстоцель зазначаў: «Я сваіх чытачоў не падлічваю, я іх узважваю». Узважу і я. Сярод тых дзьвюх соцень безыменных чытачоў я назаву толькі два імя — Ларысы Геніюш і Зоські Верас. Дзьве пісьменьніцы, дзьве самаахвярныя патрыёткі, абедзьве — рáдныя БНР.
Узрушаная кнігай Гілевіча «Перазовы», Зоська Верас са свайго Панарскага лесу напісала яшчэ адной «правінцыялцы» — у Зэльву і атрымала адказ: «О, Ніл Гілевіч — гэта жывіцель пустыні». Думаецца, Ніл Сымонавіч можа і цяпер ганарыцца гэтымі дзьвюма чытачкамі і прыхільніцамі.
Дзьве сугучныя ў беларускай прасторы душы, дзьве Антонаўны несумненна парадаваліся б збору твораў Ніла Гілевіча, ягонаму Дваццацітрохкніжжу. Давайце парадуемся і мы і выкажам аўтару ўдзячнасьць — за веліч зробленага.
