У Вільні беларусу і праўда — вольна.
Вольна ўсім зьвілінам, усім вялікім і малым думкам.
У Вільні — Вільня. І што тут яшчэ скажаш.
Па цэнтры Вільні беларус можа спакойна хадзіць з заплюшчанымі вачыма — ён не заблукае. І гэта верная прыкмета таго, што мы ўсе яе ўжо дзесьці бачылі — яшчэ да таго, як нарадзіліся. А можа, проста ў сьне. «У Вільні ўтульна і выдатна сьпіцца...» — як напісаў Адам Глобус, і гэта цяжка аспрэчыць. У Вільні на яе валтузьлівым вакзале гопнікі гавораць беларускай трасянкаю. У Вільні ўсе дарогі — твае. Да Вільні раўнуеш — як да добрай кнігі або музыкі, і так ня хочацца дзяліць яе са сваімі беднымі суайчыньнікамі. Ня хочацца — але даводзіцца. Ды толькі Вільні да гэтага, здаецца, няма справы. Яе заўжды хапала на ўсіх. А яшчэ ў Вільні на слупах расклееныя вось такія напісаныя ад рукі абвесткі: «Ишчу работу. Умею всё».
Цягнік адыходзіць. Людзі, якія ўмеюць усё, застаюцца ў Вільні. А нам час вяртацца. Адны пасажыры (а беларусы ў Вільні ўсе — пасажыры) дзівяцца зьвярынаму выскалу літоўскага капіталізму: гэта ж трэба, чалавек умее ўсё, а вымушаны шукаць сабе работу. Іншыя думаюць пра тое, што яны таксама хацелі б так — умець усё. Хаця б у нейкай адной галіне. Аўтар гэтых радкоў, напрыклад, хацеў бы ведаць усе мовы сьвету. Або хаця б разабрацца з усімі націскамі ў літоўскай мове. Якая, у нейкім сэнсе, і ёсьць моваю Ўсяго, пра-мовай, якая аб’ядноўвае ў сабе сьвет.
Час вяртацца. Але вяртаньне ў тое самае месца немагчымае. З кожнай паездкай беларуса ў Вільню яго краіна няўлоўна зьмяняецца. Пасьля Вільні Менск падаецца агромністым, аглушальным і шматлюдным. Такі сабе поствіленскі сындром — суздром. І дзе дом, невядома. З другога боку, і кожнае новае вяртаньне ў Вільню робіць яе ўсё больш роднай.
Беларус у Вільні — амаль як дома. Да першага літоўца, для якога вялікая і магучая лінгва перастала быць франка. Беларус у Вільні добра ўладкаваўся: ён можа выбіраць, дома ён тут ці ўсё ж у гасьцях. Калі яго разумеюць — ён дома і заяўляе на Вільню свае правы. Калі адмаўляюцца разумець яго расейскую — можна ўспомніць, што ты тут госьць і нікому нічога не абавязаны.
«Ішчу работу, умею ўсё...» Як і гэты яе жыхар, Вільня таксама можа ўсё, што ад яе чакалі і чакаюць беларусы. Быць духоўнай сталіцай — калі ласка. Сымбалем — няма праблемаў. Брамаю ў сьвет — і тут гэты горад нічога ня мае супраць. Вільня для беларусаў нэкропаль, акропаль і «Акропаліс», і няхай па кроплі ўсё беларускае зь яе вымываецца, кропку ставіць рана. Ніякая яна ня наша — але ўсё ж і не да канца іхная. Нічыёй ня быць да канца — у гэтым перавага Вільні, а не яе слабасьць.
Здаецца, такі стан збольшага задавальняе ўсіх. Вільня давала і дае беларусам адчуваньне іх прыналежнасьці да Захаду — няхай не ўсімі прызнанай, няхай часам прывіднай, няхай хісткай, але існай. Нават агрэсіўны ідыёт, які паспрабуе аспрэчыць Беларусь, ня возьмецца аспрэчваць Вільню і тое, што яна для беларусаў значна бліжэйшая за Маскву. Вільня — альтэрнатыва беларускай бізантыі. Вільня — выбар. Масква — хабар.
Выбар — але чаго? Томас Венцлава ў сваёй кнізе «Вільня. Горад у Эўропе» піша пра тое, што яшчэ ў першай трэці дваццатага стагодзьдзя шмат якія віленчукі ставіліся да сваёй нацыянальнай прыналежнасьці досыць спакойна: яны «зь лёгкасьцю іх зьмянялі, належалі адначасова да некалькіх нацыяў або наогул пра гэта ня думалі».
Здаецца, такі «віленскі» падыход больш за ўсё нагадвае беларускую сытуацыю. Якая, праўда, за апошнія гады ўсё больш выразна мяняецца — людзі, у якіх, як піша той самы Венцлава, «было ў пачатку дваццатага стагодзьдзя ўсяго гадоў дзесяць-дванаццаць на спакойнае разьвіцьцё ўласнай культуры», якое затрымаў «гістарычны цыклён», цяпер пачалі нарэшце пераймацца тым, хто яны. Беларусу цяпер нідзе так ня хочацца выглядаць беларусам, як за мяжой. А Вільня з усяго замежжа самая блізкая і да таго ж самая свая. Тое месца, дзе беларусамі быць можна, дзе за гэта нічога ня будзе — і дзе ведаюць, хто гэта такія.
Беларусы ўцякаюць у Вільню. Тыя, хто можа, вядома. Уцякаюць ад аброслага салютамі неба і абрыдлых сылюэтаў улады, ад нуды, ныцьця і нястачы шчасьця. Трэцяга ліпеня, аўтобус «Ашмяны-Вільня», раніца, дзяржаўная мяжа. «У вас же сегодня пра-а-азднік — чего вы к нам все едете?» — зь вясёлым неўразуменьнем пытаецца ў пасажыраў літоўскі памежнік. Ён ставіцца да беларусаў зь відавочнай сымпатыяй. Яны ня робяць Вільні нічога благога. Яны ціхія і спраўныя, яны вернуцца назад. Ён ведае, гэты памежнік, чаго мы да іх едзем. А вось ці ведаем гэта мы самі?
«Куды ты йдзеш, чаго шукаеш? Які ты ў сэрцы смутак маеш?» — гэта якубколасаў дзядзька ў Вільні так пытаецца ў мінакоў, але тое самае можна было б адрасаваць беларусам у Вільні. А далей — ужо дакладна пра нас: «Куды вядзе твая дарога? Чаму задума і трывога пячаць на твар твой палажыла? Чаго глядзіш ты так няміла?..» Нічога, дзядзька. Проста гэта беларуская інтэлігенцыя прыехала ў Вільню на шопінг. І ня надта хоча сустракацца вачыма. Як на мяне, дык нічога ганебнага. Беларус для Вільні — гэта яшчэ і грошы. Якім будзе тваё першае слова на літоўскай мове? Ікея! — адказвае беларус. У Вільні яго лёгка пазнаць па «клумках» — але затое ў Менску ён будзе вылучацца стылёвым эўрапейскім выглядам.
«І не спынілася машына,
А ўжо пайшла мітусяніна:
Хватаюць клумкі пасажыры,
Пад рукі б’юць „зайцы“-праныры,
Паны складаюць чамаданы,
Лубкі-каробкі, дзе схаваны
Паненак розныя прыпасы
Для завіваньня, для падкрасы...»
Колькі гадоў мінула — а гэта ўсё тая самая Вільня. «Многаязыкі горад», як называе яе дзядзька Антось. Крывіцкая, выбачайце за выраз, Мэка (а рэчка Вільня тады — крывіцкі Мэконг). «Як хітра, мудра збудавана! Як чыста, хораша прыбрана! А колькі вулачак і ходаў, палітурованых усходаў!..» Ну, чыста і хораша — гэта ўсё ж не зусім пра сучасную Вільню, у якой чым далей ад старога гораду, тым больш адчувальны ачмуральны дух заняпаду. У Вільні іншая чысьціня. Чысьціня ўспамінаў тых, хто быў тут хаця б раз, хто будаваў тут жыцьцё, хто хадзіў гэтымі вуліцамі дамоў — усіх, хто быў тут шчасьлівы. І тых, хто будзе — бо Вільня нікуды не дзяецца, а Менск вось-вось зьнікне за паваротам. Пасьпець бы запомніць. Пасьпець бы на цягнік да Вільні. Паміж гэтымі позіркамі на гадзіньнік і жыве яна — наша эпоха. Гэтым разам і праўда наша, без аглядак на іншых.
