Эпіцэнтрам сотых угодкаў Першай усясьветнай вайны стане Смаргонь, дзе 810 дзён доўжылася германа-расейская пазыцыйная вайна. На грошы так званай саюзнай дзяржавы тут узводзіцца пампэзны мэмарыял, які ў суправаджальных дакумэнтах адпачатку значыўся як Парк перамогі. Але калі фінансавыя крыніцы паступова абмялелі і да справы мусілі падключыцца мясцовыя ўлады, спрэчная «перамога» з папераў нібыта зьнікла. Па тлумачэньні я зьвярнуўся да дырэктара Інстытуту гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Віктара Даніловіча:
«Такой інфармацыі ў мяне няма, не магу на гэты конт нічога пацьвердзіць. Тое, што ў нас цяпер абмяркоўваецца, — гэта мэмарыял памяці ахвяраў Першай усясьветнай вайны. Іншых зьвестак наконт агучанай вамі назвы ў мяне пакуль няма».
Карэспандэнт: «Калі такая назва ўрэшце ўзьнікне, ці яна ўвогуле карэктная?»
«Вядома, з навуковага пункту гледжаньня гэта не адпавядае рэчаіснасьці. Таму што бальшавікі заключылі сэпаратны мір зь Нямеччынай і потым, па выніках Першай усясьветнай вайны, Расея ў геапалітычным падзеле фактычна ня ўдзельнічала. Тым больш што тычыцца Беларусі, то на той час яна не была прызнанай дзяржаўнай тэрыторыяй Эўропы. Таму я таксама зьдзіўляюся, бо там ня парк, а нармальная скульптурная кампазыцыя, вельмі добра прадуманая мастацкая ідэя і яе вырашэньне. І тое, што я кажу адносна назвы, якая ў нас фігуруе ў розных паперах, то гэта мэмарыял, прысьвечаны ахвярам Першай усясьветнай вайны».
Мітынг-рэквіем на смаргонскім мэмарыяле прызначаны на 1 жніўня. Да гэтай даты плянавалася здаць комплекс цалкам, але маштабнасьць праекту ўнесла свае карэктывы — цяпер урачыстае адкрыцьцё адносіцца ажно на 2018 год, калі будзе адзначацца 100-годзьдзе заканчэньня Першай усясьветнай вайны.
Тым часам экспэрты зьвяртаюць увагу на тое, што мэмарыял мае выразна расейскае аблічча і мала спрыяе пасьляваеннаму замірэньню. Помнік расейскім салдатам, праваслаўная капліца, пералік загінулых расейцаў. І фактычна нічога пра іншых удзельнікаў кровапралітных змаганьняў. Спадар Даніловіч з такім падыходам ня згодны:
«Я б так не казаў. Так увогуле разважаць нельга. Так, будзе капліца, але што, беларусаў праваслаўных няма? Калегі, вы мяне зьдзіўляеце. Чаму беларусы павінны ствараць агульны мэмарыял для ўсіх краінаў сьвету, якія ў нас ваявалі? Гэта павінна быць агульная справа. Мы зрабілі тое, на што здольныя ўласнымі сіламі — увекавечылі памяць ахвяраў Першай усясьветнай вайны. А сярод гэтых ахвяраў у тым ліку і беларусы. Бо беларусы ваявалі і ў расейскай арміі, прысутнічалі таксама ў яе шэрагах, гінулі. Тады, дарэчы, Расейская імпэрыя была айчынай і для тых людзей, якія насялялі тэрыторыю Беларусі, і гэта ўспрымалася як айчынная вайна. Такія таксама сьведчаньні ёсьць. Таму мэмарыял, які рыхтуецца ў Смаргоні, — гэта мэмарыял агульнай памяці, вы правільна на гэты конт кажаце. Але не адна Беларусь яго павінна ствараць. На нашай беларускай зямлі мы зрабілі ўсё, што маглі. На мой погляд, там удала паказана і тое, што тычыцца гісторыі Беларусі, і надпісы там будуць і на беларускай, і на расейскай мове. Таму гаварыць, што ствараецца чыста расейскі помнік, не выпадае. Калі б Расея цалкам, канчаткова фінансавала гэты мэмарыял, то — так, ён бы ствараўся на расейскія грошы. Але гэта ініцыятыва мясцовая. Яшчэ ў 2006 годзе мясцовыя ўлады выйшлі з прапановай, мы ў 2007-м на канфэрэнцыі ідэю стварэньня мэмарыялу падтрымалі, і яна цяпер рэалізуецца. І я як гісторык перакананы: інтарэсы Беларусі ніякім чынам у гэтым мэмарыяле ня ўшчэмленыя».
Намесьнік начальніка ўпраўленьня Ўзброеных сілаў па ўшанаваньні памяці абаронцаў Айчыны і ахвяраў вайны Леанід Мяцеліца расказаў, што амаль за 20 гадоў існаваньня 52-га спэцыялізаванага пошукавага батальёну Міністэрства абароны знойдзена і ўшанавана больш за 4 тысячы парэшткаў салдатаў і афіцэраў, якія загінулі ў Першую ўсясьветную вайну ў розных частках Беларусі. Выглядае, што функцыі падразьдзяленьня абмяжоўваюцца выключна раскопамі. Прыкладам, у вёсцы Асаны недалёка ад Крэва, дзе месьціўся нямецкі лазарэт, зь велічнага помніка ахвярам 379 прускага палка вандалы ў пошуку «замураваных скарбаў» адарвалі памятную дошку, якая ўжо 40 гадоў валяецца літаральна за 20 мэтраў збоку — занадта цяжкай аказалася ноша. Але прымацаваць яе назад няма каму:
«Гэтае пытаньне крыху не па адрасе, прынамсі не да Міністэрства абароны. Вы правільна ўзьнялі пытаньне. Але нават з маёй пасады — упраўленьне па ўшанаваньні памяці абаронцаў Айчыны — вынікае, што мы займаемся перадусім пошукам, а ўсё, што ствараецца, мы толькі падтрымліваем, як кажуць, па факце. Помнікі даглядаюцца мясцовымі органамі ўлады. Таму што тычыцца таго, што дзесьці нешта разбурана, — гэта не да нас, а да мясцовых уладаў».
Хібу зь недагледжанымі помнікамі паабяцала ўзяць на заўвагу прадстаўніца галоўнага ўпраўленьня ідэалягічнай працы Гарадзенскага аблвыканкаму Алена Клімовіч:
«Калі ў вас дакладна на сёньняшні дзень ёсьць інфармацыя, што дошка сапраўды дзесьці валяецца, значыць, тады яна ня будзе валяцца. Я сабе адзначыла, і мы разьбяромся... У сувязі з тым, што, як неаднаразова сёньня гаварылася, Першая ўсясьветная вайна яшчэ называлася і „забытая вайна“, — можа, такія вялікія, знакавыя падзеі, як у Смаргоні, безумоўна, яны і на слыху. Бо ладзіліся канфэрэнцыі, круглыя сталы і г.д. А іншыя сапраўды маглі падзабыцца. Але трэба адзначыць, што ў Гарадзенскай вобласьці, і я ўпэўненая, што ў Беларусі наогул увага да пахаваньняў Першай усясьветнай вайны цяпер іншая. Ня толькі сёньня, а праца вялася і ў 2013 годзе, і ў 2012-м, і да 90-годзьдзя вайны. Магчыма, ёсьць яшчэ пахаваньні ў неналежным стане, але абсалютная большасьць пахаваньняў прыведзеныя ў адпаведны стан; шмат якія пахаваньні рэканструяваныя, зьявіліся памятныя знакі. Вось гэта, мне здаецца, таксама вельмі важна».
Могілкі кайзэраўскіх салдатаў і афіцэраў даглядаюць найперш нямецкія дабрачынныя арганізацыі, якія намагаюцца трымаць пахаваньні ва ўзорным стане. Прыкладам гуманнага стаўленьня да гістарычнай памяці могуць быць могілкі ў Барунах на Ашмяншчыне, дзе ўсё ўтрымліваецца ў традыцыйным нямецкім парадку. А вось расейскія пахаваньні да нядаўняга часу насілі хаатычны характар і даглядаліся хіба што энтузіястамі. Адзін зь іх — мастак Барыс Цітовіч, які на пачатку 1970-х зьехаў на Вілейшчыну і фактычна прысьвяціў сваё жыцьцё аднаўленьню памяці расейскіх ахвяраў Першай усясьветнай вайны.
