Якую нацыю будуе Дзень незалежнасьці 3 ліпеня? Якія шанцы іншага нацыянальнага праекту? Чаму Лукашэнка напярэдадні сьвята выступіў па-беларуску?
Гэтыя пытаньні абмяркоўваюць шэф-рэдактар газэты «Наша Ніва» Андрэй Дынько, пісьменьнік і публіцыст Віктар Марціновіч і сацыёляг Лідзія Міхеева.
«Вайна – гэта няшна»
Дракахруст: 3 ліпеня ўжо шмат гадоў – галоўнае дзяржаўнае сьвята Беларусі. Напярэдадні сёлетняга сьвяткаваньня быў урачыста адкрыты адноўлены музэй Вялікай Айчыннай вайны. Музэй, сьвяты, магіла невядомага салдата – усё гэта ня проста сымбалі, гэта інструмэнты фармаваньня нацыі. Якую ж беларускую нацыю фармуюць менавіта гэтыя сымбалі?
Міхеева: Я на гэтым сьвяце зрабіла некалькі фотаздымкаў, якая для мяне зьяўляецца выразам таго, што цяпер уяўляе сабой беларуская нацыя. Гэта такая мілая глямурная дзяўчына, якая фатаграфуецца на фоне ваенных знакаў. Напрыклад, на фоне партызанскай палаткі, там жа побач стаіць драўляны супрацьтанкавы ёж, зьлева ад яе надрываюцца нейкія людзі, якія сьпяваюць пародыі на беларускія нацыянальныя песьні. Гэта ўсё адбываецца на фоне дома Чыжа, непадалёк. Вось гэта людзі, для якіх вайна даўно стала сымулякрам і на якую напыліўся глямур. Усе выдатна. Вайна – гэта ўжо ня страшна. Вайна – гэта няшна. Вайна ўжо засвоеная вось такім вось чынам.
Фотаздымкі, зробленыя на сьвяткаваньні 3 ліпеня Міхеевай
Усё гэта ўяўляе такую постмадэрнісцкую кашу, якую мы назіраем ужо шмат гадоў, але цяпер гэтая каша дасягнула нейкага ідэальнага, як мне здаецца, глянцаванага выразу і збольшага гэта паказвае і сам музэй. У музэі ўсё выдатна, ён паказвае, як класна, цікава было на вайне, нічога страшнага ў гэтым музэі няма. Нават залі, якія прысьвечаныя Галакосту і акупацыі – яны таксама такія ж класныя. Мужчынам хочацца пакратаць зброю, яе муляжы, дзеці радасна ўсюды бегаюць. Мне здаецца, што задача зрабіць нашу вялікую нацыянальную траўму, вайну цікавай і класнай – яна цяпер рэалізаваная.
Дракахруст: Андрэй, уявім сабе, што, скажам, гэта былі б сымбалі ВКЛ, БНР, Аршанскай бітвы. Магчыма, дзяўчаты рабілі б сэлфі на тле і гэтай, у прынцыпе, трагічнай гісторыі. А з другога боку, магчыма, гэта ня нейкае постсавецкае, беларускае, гэта чалавечае. Вось сёньня ЗША сьвяткуюць Дзень Незалежнасьці, ладзяць фэервэркі, смажаць барбэкю, радуюцца. Але гэта ж таксама трагічная падзея, якая каштавала велізарных стратаў і крыві. А людзі сьвяткуюць. Не?
Дынько: Вядома ж, гэтак бы сьвяткавалі і іншы дзень, рабілі б здымкі на фоне іншых упрыгожаньняў сталіцы. Бо гэта сьвята і што зь яго возьмеш? Мяне бянтэжыць іншае: такая канцэпцыя нацыянальнай гісторыі і ідэнтычнасьці – гэта не канцэпцыя гісторыі і ідэнтычнасьці незалежнай эўрапейскай дзяржавы. Гэта канцэпцыя гісторыі і ідэнтычнасьці тэрытарыяльнай аўтаноміі Расеі.
Дракахруст: Віктар, які ваш адказ на пытаньне, якую ж беларускую нацыю фармуюць гэтыя сымбалі? Так, як сказаў Андрэй? Вы згодны зь ім?
Марціновіч: Я вельмі ўважліва ўчора глядзеў парад і магу сказаць, што ён пакінуў даволі стракатае ўражаньне: фізкультурнікі, нейкія дзяўчыны, зацягнутыя ў ласіны, пайшлі МАЗы, якія зь нейкіх невядомых прычынаў дыктар называў «беспрэцэдэнтнай, не маючай аналягаў у сьвеце машынай», калі пайшлі БЕЛазы, якія таксама ў адзін шэраг з вайсковай тэхнікай былі пастаўленыя, калі потым пайшлі калёны абласьцей і Віцебскую вобласьць узначальваў чалавек, які быў апрануты ў плашч з іскрай. Я так разумею, што ён увасабляў Марка Шагала, карціна якога ішла за гэтым чалавекам у плашчы з іскрай. У мяне такое адчуваньне засталося, што гэта быццам бы такі цырк Дзю Солей. Імпрэза цырку скончылася і трупа ў дыме і копаці танкаў вяртаюцца дамоў стомленыя, аднак здольныя яшчэ ўсьміхацца.
Можна асобна разабраць вайсковы парад на Дзень беларускай незалежнасьці, які праходзіць пад расейскімі сьцягамі і з расейскай вайсковай тэхнікай. Гэта шызафрэнія. Людзі, якія танчаць на асфальце ў лыжах – гэта шызафрэнія. І ўрэшце мы маем такую стракатую карцінку беларускай ідэнтычнасьці, якая складаецца з кітайскіх хамэраў, якія, відавочна, капіруюць амэрыканскія машыны часоў вайны, і з аскепкаў сталінскіх парадаў. І вось з усяго гэтага складаецца беларускі праект. Я пагадзіўся б з Андрэем у тым сэнсе, што ў гэтым ёсьць значная доля каляніялізму, я пагадзіўся б зь Лідзіяй у тым, што ў гэтым ёсьць адвечная гарадзкая правінцыйная прага людзей да глямуру. Што ўрэшце мы маем у якасьці нацыі? Відавочна, што савецкі ці постсавецкі праект.
Культурная шызафрэнія
Дракахруст: Віктар, я наконт канцэпту Андрэя, які сфармуляваў гэта ляпідарна, але дакладна. На ваш погляд, гэты трэш, які мы з вамі бачым – гэта вынік таго, што, як сказаў Андрэй, гэта сьвята – сымболіка расейскай правінцыі, ці гэта проста такі ўзровень уяўленьня людзей пра прыгожае? І калі б яны сьвяткавалі, умоўна кажучы, гадавіну ВКЛ, гэта быў такі ж трэш? Ці не?
Марціновіч: Уладзімір Набокаў казаў, што кіч – гэта прага людзей да штучнай прыгажосьці. Вось тут мы дакладна маем прагу людзей, якіх ня трэба было падпускаць да арганізацыі сьвята, да штучнай прыгажосьці. І я баюся, што калі б яны ладзілі сьвята, прысьвечанае ВКЛ, то мне б таксама не хацелася б там прысутнічаць. І мне здаецца, што гэта добра, што гэтыя людзі ладзяць савецкае сьвята, а людзі, якія сьвяткуюць ВКЛ, сьвяткуюць яго недзе на прыродзе.
Дракахруст: Лідзія, як вы лічыце, ці мае Андрэй рацыю ў тым, што ўся справа ў посткаляніяльнай прыродзе, на яго погляд, таму яно так выглядае, як выглядае. Калі б сьвяткавалі ўгодкі ВКЛ, БНР, то гэта было б зусім інакш? Ці справа ў тым, што проста «мы чужыя на гэтым сьвяце жыцьця», як казаў Астап Бэндар?
Міхеева: Я крыху па-іншаму гляджу на ўсю гэтую сытуацыю. Мне здаецца, што посткаляніяльнасьць – збольшага гэта так, але ключавыя рэчы – тое, пра што казаў Віктар – гэтая культурная шызафрэнія, у якой мы жывем. Мы, і як гледачы гэтага параду, і як гледачы палітыкі, якую бачым у тэлебачаньні, не нараджаемся як нацыя. Таму што там, у тэлевізары, у нашай палітыцы такі ж хаос. Велізарная колькасьць абсалютна разнастайных знакаў, усе гэтыя георгіеўскія стужкі, якія то здымаюць, то апранаюць: то Лукашэнка іх негалосна забараняе на 9 траўня, а потым сам апранае гальштук, колеры якога нагадваюць георгіеўскую стужку. Цякучасьць усіх гэтых знакаў, якія могуць у любым выглядзе камбінавацца, сыходзіць, прыходзіць і тыя палітычныя заявы, якія робіць Лукашэнка, сёньня ў яго так, заўтра роўна наадварот ці ўвогуле ў адной прамове могуць гучаць два процілеглыя выказваньні – вось гэта ўсё наша палітыка. І нас вучаць, што гэта нармальна, і мы да гэтага ўжо прызвычаіліся.
Яшчэ адзін важны момант, гэта тое, што сёлетні парад праходзіў ня раніцай, а ўвечары. Чаму ён праходзіў ня раніцай? Таму што стала відавочна, што беларускаму народу спадабалася велізарнымі натоўпамі гуляць па начным горадзе, што паказаў ЧС па хакеі. Беларускі народ вельмі хоча карнавалу, у якім яму вельмі добра. Бо раней было крыху інакш. Парады былі такімі больш стэрыльнымі. То бок, у іх была пампэзнасьць. А зараз сумясьцілі гуляньне з парадам. Гэта значыць, народ пачынае атрымліваць задавальненьне ад уласнай масавасьці, ад уласнай крыклівасьці, ад уласнага «варэньня» ў хаосе і карнавале, і адчуваць сябе пры гэтым пераможцам. З хакеем гэта было складаней, але Другая сусьветная – гэта такі «хакей», у які мы перамаглі. Прычым мы перамаглі ня самі па сабе, а з рускімі братамі. Гэта такое яднаньне беларускага і рускага народаў у карнавальнай форме.
Дракахруст: Андрэй, альтэрнатыўныя каштоўнасьці – яны больш пасьлядоўныя і цэласныя. Але ёсьць шмат пацьверджаньняў таго, што перамога ў Вялікай Айчыннай вайне зьяўляецца хіба ня самай значнай каштоўнасьцю для беларусаў. На ваш погляд, наколькі было б лёгка перакадзіраваць сьвядомасьць беларусаў на іншыя каштоўнасьці? Зараз паводле апытаньняў НІСЭПД 80% мяркуюць, што галоўная для беларусаў падзея ХХ стагодзьдзя – перамога ў Другой сусьветнай вайне. А зьмянілася б інфармацыйная палітыка – і празь некалькі гадоў лічылі б галоўнай падзеяй, скажам, стварэньне БНР?
Дынько: Грамадзкая сьвядомасьць фармуецца ня толькі сродкамі масавай інфармацыі. Яна фармуецца найбольш сыстэмай адукацыі, таму за некалі гадоў, як вы кажаце, пераарыентацыя адбыцца ня можа. І сыстэма адукацыі, і сыстэма інфармацыі – гэта праца многіх гадоў і нават дзесяцігодзьдзяў. Гэта і праграма, і сыстэма візуальнай інфармацыі, і месцы памяці, і шмат што іншае. Ужо 20 гадоў краіну настройваюць на дух тэрытарыяльнай аўтаноміі Расеі, на дух «рускіх са знакам якасьці». Лукашэнка пабудаваў такую сыстэму, у якой яму патрэбная падтрымка ад Расеі, што зьяўляецца асновай ягонага рэжыму. Безь яе ён упадзе так, як упалі васальныя рэжымы Савецкага Саюзу ў Цэнтральнай Эўропе ў канцы 80-х – напачатку 90-х гадоў ХХ стагодзьдзя. Дзеля таго, каб мець гэтую падтрымку, уся гэтая сыстэма і створаная. Гэта гады, забраныя, скрадзеныя ў нацыі.
Хто фармуе нацыянальную памяць?
Дракахруст: Андрэй, я хацеў бы удакладніць: вы сказалі, што сыстэма адукацыі і адпаведна сыстэма інфармацыйнай палітыкі можа зьмяніць сыстэму ўяўленьняў і каштоўнасьцяў народу. А ў самога народу ніякіх уласных уяўленьняў няма, што начальства на гэтым чыстым аркушы напіша, тое і будзе? Пытаньне толькі ў тым, у каго ў руках аловак?
Дынько: Калі сыходзіць з таго, што ўсё зададзена нам з нашай крывёю, то мы скаціліся б у прымардыялізм, калі казаць па-навуковаму. Гэта не ад слова «морда», а ад слова «першапачатковы», прымардыяльны.
Але ёсьць базавыя каштоўнасьці нацыі, ёсьць нейкі этас, які складаўся стагодзьдзямі і тысячагодзьдзямі. У беларусаў, напрыклад, знаходжаньне ў складзе ВКЛ зь яго высокай перадавой юрыдычнай культурай склала такую нацыянальную рысу, напрыклад, як павага да права, законапаслухмянасьць. Гэты дух статуту ВКЛ адрозьнівае нас ад украінцаў і ад расейцаў. У беларусаў таксама характэрная рыса – гэта працавітасьць, якая была выпрацаваная геаграфічнымі ўмовамі выжываньня.
Але шмат якія рысы ў народаў фармуюцца дзяржавай, сацыяльнымі інстытутамі, сыстэмай адукацыяй. Не лічыце гэта сацыяльнай інжынэрыяй у грубых, вульгарных формах. Мы зараз гэта назіраем у такіх аўтарытарных дзяржавах, як Расея, Беларусь, але любая дзяржава фармуе. Канцэпцыя гісторыі вывучваецца людзьмі зь дзіцячага садочка, праз школу, праз музэй, праз тое, што гаворыцца, што тут чуваць. Калісьці беларусы да пачатку ХХ стагодзьдзя выхоўваліся праваслаўнай царквой, і сыстэмай адукацыі, і дзяржавай у духу захапленьня царызмам, царамі, самадзержцамі, верылі ў цара-бацюшку. Цяпер гэта дзіўна і сьмешна гучыць, калі тут носяцца зь іконамі Мікалая Раманава, то большасьць грамадзтва гэта ўспрымае як нейкае блазенства. А яшчэ 100 гадоў таму сьвята ў гэта верылі.
Пасьля верылі ў Пілсудзкага, быў культ Пілсудзкага. Нават праваслаўныя мелі піетэт да гэтай польскай традыцыі. Пасьля быў Савецкі Саюз, калі недзе зь сярэдзіны 60-х гадоў пачалося стварэньне культу Вялікай Айчыннай вайны. Ад дзяржавы залежыць тое, што акцэнтуецца, і што, наадварот, сыходзіць у цень. Спадарыня Міхеева вельмі добра адзначыла тое, як падаюць вайну ў гэтым новым музэі. І гэта пасьля пэўнага пэрыяду, калі высілкамі вялікіх беларускіх гуманістаў – Васіля Быкава, Алеся Адамовіча – вайна стала ўспрымацца, як вялікі напамін, што гэта ніколі не павінна паўтарыцца, што гэта страшная трагедыя, што ў вайны не жаночае аблічча, як напісала Алексіевіч. Цяпер тое, чаму вучылі нашы вялікія гуманісты, забылася, і нашых людзей ізноў рыхтуюць да таго, што ім трэба будзе ісьці калісьці ваяваць. Магчыма ісьці вызваляць Севастопаль і Данецк.
Новая беларусізацыя як рэакцыя на Крым
Дракахруст: Віктар, які ваш адказ на гэтае пытаньне: у якой ступені можна фармаваць гістарычную сьвядомасьць, прыўносіць сымбалі ў масавую сьвядомасьць і наколькі яны там свае ёсьць? Дарэчы, зараз Андрэй сказаў пра гуманістаў, пра тое, што вайна ніколі не павінна паўтарыцца. Але, здаецца, у любой краіне функцыя інфармацыйнай палітыкі дзяржавы – рыхтаваць народ да вайны, калі спатрэбіцца. Іншая справа, што паводле апошніх апытаньняў ня надта народ і падтрымлівае ідэі Лукашэнкі, што калі вораг да нас прыйдзе, то мы дамо яму жару. У гэтым сэнсе ў якой ступені цяперашняя сыстэма рыхтуе для такога адпору?
Марціновіч: На мой погляд, тая сыстэма сымбаляў, якая стваралася ў 1994-2014 гадох, тры месяцы таму пацярпела паразу ў Крыме. Таму можна чакаць, што зараз стратэгія канструяваньня беларускай ідэнтычнасьці з боку дзяржавы будзе зьмяняцца. Я б нават сказаў, што мы стаім у адным кроку ад пачатку дзяржаўнай беларусізацыі. Спэцыфіка моманту палягае ня толькі ў тым, што Лукашэнка робіць прамовы па-беларуску, а ў тым, што ў ліпені 2014 году ў горадзе зрабілася вельмі шмат беларускамоўнай рэклямы. Лукашэнка праз прамову на беларускай мове падаў прыклад. Сюжэты па БТ пачалі пускаць па-беларуску, частка праграм на тэлебачаньні, якія ніколі не ішлі па-беларуску, пачалі ісьці па-беларуску.
Але заклік «Размаўляйце па-беларуску!» насамрэч пужае насельніцтва. Пытаньне ў тым, якім чынам гэтая беларусізацыя будзе праводзіцца. Мяне пужае і адштурхоўвае пэрспэктыва таго, што пасьля прамовы Лукашэнкі па-беларуску беларусізацыю будуць рабіць гвалтоўна і вельмі хутка, яны ж па-іншаму ня могуць. Будуць імкнуцца хуценька зьмяніць тую сьвядомасьць, якая пацярпела паразу ў Крыме, і ўставіць у галовы беларусаў «альгердава-міндоўгавую» беларускамоўную сьвядомасьць. Я проста баюся, што гэта выкліча адмоўныя наступствы і людзі проста спужаюцца мовы. Гэта ўжо было ў 1991-1994 гадах, калі занадта хуткая беларусізацыя выклікала прыход да ўлады Лукашэнкі. Зараз мы бачым, як сам Лукашэнка вымушаны зьвяртацца да беларускамоўнага праекту, таму што разумее, што беларуска-савецкая гісторыя, рускамоўная, заснаваная на міфе пра Вялікую Айчынную вайну, прывядзе яго ў рукі Пуціна і ў гістарычнай пэрспэктыве пасьля Лукашэнкі мы будзем мець толькі адзіны шлях – шлях да Масквы.
Мая першая тэза ў тым, што мы ў адным кроку ад беларусізацыі з боку дзяржавы. Другая тэза палягае ў тым, што гэтая беларусізацыя можа мець ня тыя наступствы, якія я хацеў пабачыць.
Дракахруст: Лідзія, вы згодны з трактоўкай Віктара аб магчымай беларусізацыі? Пакуль асабліва і прыкметаў няма: ну сказаў Лукашэнка частку прамовы па-беларуску, зьвіўся помнік Альгерду, а Віктар перасьцерагаецца магчымых кепскіх наступстваў беларусізацыі?
Міхеева: Вы ведаеце, Юры, я не баюся беларусізацыі з той прычыны, што яна носіць зьнешні і імітацыйны характар. Усе гэтыя жэсты – яны такія пэрфарматыўныя, і яны не прывядуць да глыбіннага пранікненьня ў гістарычны дыскурс нашай культуры. Я думаю, што гэта вельмі часовае і вельмі вонкавае. Магу прывесьці прыклад таго, як спрабуюць прысабечыць каштоўнасьці і постаці, якія сталі ўжо фігурамі нацыянальнага адраджэньня. Мяне ўразіла калёнка Вадзіма Гігіна, прысьвечаная Быкаву. Яна называлася «Наш Быкаў». Я зь незразумелых мне прычынаў яе прачытала. Аўтар гэтай калёнкі вельмі засмучаны тым, што фігура Быкава прысабечаная выключна нацыяналістычнымі сіламі, што цяпер ён кананізуецца, што цяпер шмат гавораць пра тое, якую палітычную пазыцыю ён займаў апошнія дзесяцігодзьдзі свайго жыцьця.
Гігіну здаецца гэта несправядлівым і ён прыводзіць факты, якім быў «іх Быкаў», як ён мяняў сваю палітычную пазыцыю на працягу ўсяго свайго жыцьця, як ён «прагінаўся» пад любую палітычную кан'юнктуру. Ідзе па сутнасьці такое ледзь не ачарненьне фігуры Быкава. І навошта? Проста прысабечыць як мага больш, адабраць як мага больш у сваіх апанэнтаў. Тое ж самае адбываецца і з мовай. У нас ёсьць трактар «Беларусь», у нас ёсьць валошкі. Ну вось ёсьць яшчэ і мова. Каб проста нагадаць, што мы чымсьці адрозьніваемся ад расейцаў, адрозьніваемся ўзорам на вышыванцы і мовай. Я мяркую, што такая беларусізацыя нікуды не прывядзе.
Дракахруст: Андрэй, нашы калегі выказалі свае меркаваньні. Я памятаю некалі Віталь Цыганкоў напісаў блог, дзе правеў аналёгію беларускай улады і мітычнага цара Мідаса, які да чаго б ні дакранаўся – ўсё пераўтваралася ў золата. Так і беларуская ўлада: да чаго б ні дакранецца – ўсё пераўтвараецца, скажам так, ня ў золата. А ў нейкую іншую субстанцыю. Ці не атрымоўваецца так з беларускай гісторыяй, беларускай мовай?
Дынько: Па-першае, меркаваньне Цыганкова – яно публіцыстычнае і павярхоўнае. Насамрэч беларуская дзяржава досыць эфэктыўна рэалізуе многія задуманыя праекты. Ня ўсе, але многія, і гэта трэба зьвязваць, відаць, у тым ліку і з нацыянальнымі рысамі беларусаў, з той самай законапаслухмянасьцю, рацыянальнасьцю, працавітасьцю. Скажам, была задуманая рэформа бюракратычных мэханізмаў у краіне і яна была праведзеная пасьпяхова. Цяпер, каб атрымаць даведку, ня трэба губляць час. Тут мы выгадна адрозьніваемся ад суседзяў зь іншых краін. Але я тут крыху адышоў убок ад тэмы.
Што да мовы і ведаў пра гісторыю, пра нашы нацыянальныя адметнасьці – тут безь дзяржавы нікуды. Немагчыма без удзелу дзяржавы правесьці беларусізацыю. Сіламі самога грамадзтва гэта немагчыма зрабіць. Мусяць быць пэўныя дзяржаўныя мэханізмы спрыяньня гэтаму. Самы яскравы прыклад таго, як пасьпяхова была адроджаная нацыянальная мова, нацыянальная культура, дае нам сёньняшняя Каталёнія – рэгіён Гішпаніі. Здарылася гэта, калі памёр Франка і краіна перайшла да дэмакратыі. Гэта была частка дэмакратычнага працэсу. Лічу, што ў нас магчымае толькі тое самае. Перамены могуць адбыцца. Беларусізацыі цяпер ня будзе, гэта будзе хутчэй фармальнасьць, чым рэальны працэс, будзе выкарыстаньне беларускай мовы ў якасьці рытуальнага сродку. А рэальныя зьмены могуць пачацца толькі пасьля глыбінных зьменаў у эканамічных адносінах, супастаўных з тымі, якія адбыліся ў канцы 80-х гадоў ХХ стагодзьдзя.
