Якая памяць засталася ад салдат кайзэраўскага войска часоў І сусьветнай вайны? Як сяляне рабавалі ў 39-м маёнткі багатай шляхты? І што прымушала савецкіх калгасьнікаў парушаць страшны закон пра тры каласкі? Пра гэта ў чарговай перадачы «Падарожжы Свабоды». Мы едзем у Бянюны, што на Ашмяншчыне.
Калі вы хочаце апынуцца ў атмасфэры І сусьветнай вайны, дык трэба абавязкова паехаць у вёску Бянюны, што паблізу ад мястэчка Баруны.
Тут захаваліся ня толькі нямецкія доты, але і жылыя бункеры. Па якіх можна зь дзіцячым захапленьнем палазіць.
Якасьць бэтону такая, што гэтыя ўмацаваньні прастаяць да канца сьвету.
Але калі будзеце ўяжджаць у Бянюны, зьвярніце ўвагу на драўляную альтанку, што стаіць на пачатку вясковай вуліцы. Пад альтанкай вы ўбачыце жалезную трубу, зь якой б’е крыніца. Як патлумачыў мне мясцовы старажыл Вацлаў Скляповіч, гэтая крыніца — таксама памятка першых немцаў.
— Тут калодзеж. Як загналі трубу ў зямлю, па сёньняшні дзень клясная вада. Усе, хто прыяжджаюць, ідуць з бутэлькамі па гэтую ваду. Гэта столькі гадоў прайшоўшы — і не засорыцца ні храна. І гэта ж не ў 45-м годзе, а тыя немцы.
— Першыя немцы?
— Так. Першыя. Вільгельм, здаецца.
Нямецкія ўмацаваньні месьцяцца, вядома, на самым высокім пункце. Каля былой сядзібы шляхціцаў Карчэўскіх. Навакольны краявід напоўніцу дае адчуць, якая гэта калісьці была багатая сядзіба. Вялікая сажалка. Ля самай вады — магутная руіна млына. І надзвычай добра захаваўся сам панскі дом.
— Каля става ільнозавод быў. Тры вялікія гумны. Вяндлярня. Рыбу трымаў. Усё капітальна.
Калі вясковую цішу раптам разарве гук старадаўняй дуды, не палохайцеся. У Бянюны гадоў пяць таму перабраўся жыць майстар і музыка, вядомы дудар Юрась Панкевіч. І зусім не шкадуе пра кінутую сталіцу.
— У мяне была майстэрня, дуды рабіў. Жыву за кошт музыкі. І зрабілі закон, што майстры павінны аплачваць свае майстэрні, як бізнэсмэны. Раней жа былі льготы. Іх зьнялі. А якая розьніца, дзе мне жыць? Галоўнае, каб была майстэрня свая і зручна было. Пайшоў на вёску. Жыву я ў Беларусі. Чалавек павінен адэкватна ўспрымаць рэальнасьць. Калі ты дурань у горадзе, якая розьніца, дзе ты дурань? Тут ты, хутчэй за ўсё, сканаеш. Бо ў горадзе ты будзеш у цяпле ляжаць увесь год, пакуль цябе не прымусяць працаваць. То тут у цябе ня будзе шанцаў год паляжаць. Трэба падняцца і паліць у печы. Бо замерзьнеш. Я апрыёры не разглядаў, каб перасяліцца на Ўсходнюю Беларусь. Там дэбілізаванае Расейскай імпэрыяй насельніцтва настолькі, што жыць там... Я ня ведаю. Тут любы алкаш да цябе можа зьвярнуцца «пан». Там ты такога ніколі не пачуеш. А магчымасьці паўсюль аднолькавыя. Чалавек можа знайсьці сябе дзе заўгодна.
Тое, што сярод бянюнцаў амаль усе — паны і пані, я пераканаўся, чакаючы аўталаўкі ў вельмі шляхетнай кампаніі трох бянюнак, чыё імёны гучаць як старасьвецкі тэстамэнт. Станіслава Рудзінская, Генавэфа Каванская і Эва Мацэвіч. Усе тры пані ўсьмешлівыя, у добрым гуморы і багатыя на ўспаміны. Слова пані Станіславе.
— Мой сьвёкар, парабак, вазіў пана коньмі аж у Вільню. Пан зброю даваў яму. Расказваў, бандыты былі ўночы. Але, расказваў, паганю шыбка коней, дык і пад коні трапляюць. Я сама не парабчанка. Я з багатай сям’і. Але пайшла за парабка. Была брычка, конь добры, малатарня. Усё забралі. Змарнавалі. Гумно разабралі. Засталіся голыя. Я ў аднаасобніцтве не рабіла. Ужо ў калгасе. Дарма рабілі. У канцы году сто грам жыта атрымаеш і дзесяць капеек. А так, хто мог красьці, дык пойдзе снапоў нейкіх... Ці сена якога скрадуць. Я ўначы баюся хадзіць. Мужу кажу: «Пойдзем скрадзем што-небудзь». А ён мне — ты мяне ў турму хочаш пасадзіць?
— А я так любіла красьці! Каб вы толькі зналі.
— А ня скрадзеш, дык жыць ня будзеш. Бо такое бядноцтва было.
Красьці любіла пані Эва. З вуснаў старой дабрадушнай кабеты гэтая фраза гучыць вельмі дзіўна, але трэба разумець, што кралі з калгасных палёў дзеля таго, каб выжыць. Мяне ўразіў расповед Эвы Мацэвіч пра самы першы крадзеж. Які здарыўся ў верасьні 39-га году. Калі рабавалі сядзібу Карчэўскіх.
— Днём нажнем, а ўвечары ўсё пад мятлу.
— Пана раскулачвалі, забіралі ўсё. І пан кажа. «Рудзінскі, бяры. Ты ж мяне вазіў». Але ня меў сумленьня браць.
— Ці многа людзей сабралася ў сядзібе разьбіраць гэтае дабро?
— Разьбіралі. Тата цялушку прывёў. Зарэзаў і раздаў людзям усім.
— А што бралі? Адзеньне?
— Цэлыя вазы грузілі. І крупы, і мука. Усё. Есьці сабе. Мама кажа: «Я стаю. Нічога сабе з адзеньня не ўзяла. Адчынілі склеп, а там поўна сыроў. Як рынулі людзі. Хто ляжаў, па гэтых ляжачых ляцелі. Ніхто не глядзеў, што там ляжаць людзі. А я дзесяць сыроў, кажа, узяла. Яны сьлізкія. Пад яблыню схавала, другі раз схавала. Во як разьбіралі. Усё пад мятлу мялі. Там страшна што рабілася. Са Смаргоншчыны пасьля віно вазамі вазілі. Белая кафля была. Усё паразьбіралі. Нашы людзі. Але не бянюнскія. Зь іншых вёсак прыяжджалі.
— А што ў гэты час рабіў Карчэўскі?
— Мама кажа, ніхто на яго не зважаў. Сядзеў, за галаву ўзяўшыся. Ніхто на яго не глядзіць. Лятуць, хапаюць. Лёгка хіба было перажыць? Разграмілі ўсё, што чалавек быў нажыўшы.
Якія яскравыя дэталі самага першага дня новага шчасьлівага жыцьця! Хоць кіно здымай. Слова пані Генавэфе.
— Гэта такая любоў да пана была? Ці «Ура! Халява»?
— Халява. Хто меў сумленьне, не ішоў. Як гэта? Чалавека разьбіраць?
— Мой бацька сыры толькі браў. Адзежу ня браў. Бо сыроў было шмат.
— Маю бабулю раскулачылі. Бо зямлі мела. Вывезьлі ў Казахстан. Страх божы. Зямля, казала, гарачая. Нагой ня стаць. Але як пана павезьлі, можна было браць. Бо не было каму пільнаваць.
— А як вы ўспрымалі савецкую прапаганду? Таварыша Сталіна?
— Мы на яго злыя былі. Бо ў нас адпраўляліся маі, зьбіраліся хлапцы, дзяўчаты, танцы пасьля малітваў. А пасьля Сталін забараніў. Ніхто гэтай улады не любіў. Хто ж любіць? Адабралі зямлю, адабралі ўсё на сьвеце. А цяпер зьмірыліся. Цяпер ужо і няблага.
Карчэўскія славіліся сваёй бібліятэкай і калекцыяй карцін. Сядзібе вельмі пашанцавала, што яе не спалілі ў вайну, а пасьля тут была школа. Дзякуючы майму гумарному суразмоўцу Вацлаву Скляповічу халодныя муры і мёртвыя вокны палаца ажываюць шэксьпіраўскімі жарсьцямі, якія кіпелі тут зусім нядаўна.
— Адзін унук павесіўся. Гэнусь. Тут жанчына швачкай рабіла. Ён закахаўся і хацеў ажаніцца. А бацька на дыбы, гэта старога Карчэўскага сын. Ён рабіў у Гальшанах войтам. На матацыкле нават езьдзіў. Ён не дазволіў. А сын пайшоў і павесіўся. А Чэрнічкі, гэтай дзяўчыны браты, прыйшлі і забілі. Бацьку яго. Таго вісельніка бацьку. Браты гэтай дзяўчыны.
— А чаму не дазволіў?
— Ну чаму. Яны паны, а тут батрачку ўзяць.
Сына старога гаспадара Генрыха Карчэўскага Гідэона, які сапраўды быў войтам, забілі ў ашмянскай турме НКВД 22 чэрвеня 1941-га году. Калі Нямеччына напала на СССР. І забілі, хутчэй за ўсё, ня помсьлівыя абражаныя родзічы зьняважанай дзяўчыны. Але гісторыя пра няшчаснае каханьне паніча і батрачкі жыве дагэтуль. І крыніца зь нямецкага калодзежа яшчэ доўга будзе спатольваць смагу падарожнікаў.
