Чэслаў Мілаш напісаў пра гэтую кнігу: «Мне хапіла адной старонкі, каб я паддаўся ўплыву гэтага наркотыку і прачытаў адным духам 577 старонак вялікага фармату». Прызнаюся: ну адным не адным, але і мне ад гэтай кнігі было цяжка адарвацца. Уявіце сабе трылягіста Генрыка Сянкевіча і новазямельнага Якуба Коласа ў адной асобе, які апісвае падзеі (усяго толькі) стогадовай даўнасьці, якія адбываюцца ў глыбіннай Беларусі, ня так далёка ад караткевіцкага Рагачова. Пры гэтым тэма, падзеі, людзі, іх штодзённае жыцьцё, мары і памкненьні — абсалютна нечаканыя і невядомыя, непрысутныя ў нашым уяўленьні пра Беларусь пачатку ХХ стагодзьдзя.
Для мяне гэта было адкрыцьцё новага сьвету. Сьвет гэты — архіпэляг засьценкаў дробнай шляхты на глыбокім усходзе Беларусі, у міжрэччы Дняпра і Бярэзіны, ад Барысава да Бабруйску. Сьвет, які ціха існаваў і амаль незаўважна памёр у віхурах войнаў, рэвалюцыяў і тэрораў ХХ стагодзьдзя. Апошні фарпост польскасьці на Ўсходзе, прычым польскасьці безь ніякіх знакаў «краёвасьці» — цяжка ўявіць сабе ў вуснах герояў гэтай кнігі Міцкевічава «Litwo, Ojczyzno moja!». Усе іх спадзяваньні і мары зьвязаныя з далёкай у прасторы і часе Рэччу Паспалітай, яны - асколак паўмітычнай, дападзельнай, "сармацкай" Польшчы.
Усё гэта апісваецца так яскрава, маляўніча і фатаграфічна дакладна, што цяжка паверыць: гэтая «біблія крэсаў», «энцыкляпэдыя засьцянковага жыцьця» была створаная аўтарам праз дзесяцігодзьдзі пасьля падзеяў і за многія тысячы кілямэтраў ад ягоных родных мясьцінаў.
Літаратурай Чарнышэвіч займаўся вечарамі, нацягаўшыся за дзень каровіных тушаў. Раман «Надбярэзынцы» — ягоны літаратурны дэбют, кніга выйшла ў 1942 у польскім выдавецтве ў Буэнас Айрэсе і доўгі час заставалася незаўважанай. У 50-я гады яе «адкрыла» польская эміграцыя, кнігу параўноўвалі і з «Панам Тадэвушам», і з «Вайной і мірам», і зь «Ціхім Донам». Напісаная квяцістай крэсовай мовай, якую месцамі беларусам будзе лягчэй зразумець, чым «каронным» палякам, кніга гэтая заставалася фактычна невядомая ў сацыялістычнай Польшчы — з прычыны яе выразнага антысаветызму. Аўтар памёр у 1964 годзе, так і не дачакаўшыся шырокага прызнаньня. Першае польскае выданьне выйшла ў 1990 годзе — і таксама засталося амаль незаўважаным. Другое — у 2011-м, гэтым разам яго суправаджала адпаведная рэкляма і прамоцыя, таму цяпер гэтая кніга нарэшце заняла сваё належнае месца.
Асобная тэма — беларусы ў «Надбярэзынцах». У Чарнышэвіча гэта — дзікаватая неадукаваная маса, чужая аўтару рэлігіяй, мовай і — галоўнае — яе патрыятычным выбарам за «веру, цара і ацечэства». Незалежная Беларусь у аўтаравай пэрспэктыве яшчэ схаваная ў імгле. Але мяне не пакідае думка, што будучыя беларускія незалежнікі вырасталі хутчэй зь недабітых Стахаў Балашэвічаў, чым з бальшавізаваных сялянаў з суседняй вёскі.
