У пошце, якую мы атрымліваем у гэтыя верасьнёўскія дні, пераважаюць расповеды пра розныя жыцьцёвыя сытуацыі і праблемы, а таксама меркаваньні наконт пачутага па Свабодзе.
Пачну сёньняшнюю размову зь ліста нашага даўняга слухача і сябра Ігната Гавенскага з Полацку. Спадар Ігнат заклапочаны тым будаўніцтвам, якое вядуць полацкія ўлады ў цэнтры гораду і якое непазьбежна адбіваецца на архітэктурным абліччы гістарычнай забудовы. Слухач піша:
«У самым цэнтры майго найстарэйшага ў Беларусі гораду адбылася сур’ёзная перамога бізнэс-бюракратычнага сындыкату над экалёгіяй, эстэтыкай ды архітэктурай. Палова прывакзальнага сквэру хутка будзе высечаная, і на гэтым месцы пабудуюць чарговы гандлёва-забаўляльны цэнтар. Мне ў сувязі з гэтым успомнілася гісторыя папярэдняга кіраўніка гораду, з прозьвішчам Тачыла. Аднаго разу ён агучыў ідэю пра тое, каб Полацак быў абвешчаны горадам-музэем — з адпаведнай забаронай любых будоўляў і перабудоў у цэнтры гораду. І як доўга пасьля гэтага пабыў Тачыла на высокай пасадзе? Празь некалькі месяцаў яго ня проста зьнялі — але абвінавацілі ў карупцыі ды пасадзілі ў турму.
Такім чынам, у нашым горадзе разам з тымі гора-будаўнікамі, якія не змаглі пабудаваць трывалую плаціну (яе змыла вадой), існуюць і гора-архітэктары, якім не шкада псаваць ня імі створаную архітэктурную кампазыцыю з будынка вакзалу і сквэру перад ім».
Зьява гэтая ўласьцівая ня толькі Полацку. Практычна ва ўсіх буйных беларускіх гарадах (і асабліва ў Менску) вынішчаюцца зялёныя лапікі ў цэнтры дзеля чарговай новабудоўлі. І найчасьцей гэта менавіта так званыя гандлёва-забаўляльныя цэнтры. Прычым пад гандлем гаспадары новага будынка разумеюць чарговую «барахолку» (дзясяткі і сотні закуткоў для індывідуальных гандляроў, дзе цэны — высокія, а асартымэнт — вузкі). А забаўляльны цэнтар — гэта новая заля з гульнявымі аўтаматамі ці казіно. Перанасычанасьць гарадоў такімі аб’ектамі відавочная. Дастаткова прайсьціся па іх, каб пераканацца: наведнікаў — вобмаль, шмат якія крамы збанкрутавалі і зачыніліся. Дый у ніводным казіно чэргаў не назіраецца. Тым ня менш зьяўляюцца ўсё новыя будпляцоўкі, на агароджах якіх — паведамленьні пра новы «комплекс». Хоць сёньняшнім беларускім гарадам востра неабходныя зусім не казіно і не «барахолкі», а дзіцячыя садкі, школы і паліклінікі. Але хто дасьць чыноўніку хабар за дазвол на будоўлю дзіцячага садку ці школы?
Наступны ліст даслаў нам Аляксей Раманаў з Горадні — пасьлядоўны крытык заходняга ладу жыцьця і прынцыпаў вольнага рынку. Слухач піша:
«Чаму гэта ў імпэрыялістычным грамадзтве ўсё пастаўленае з ног на галаву? Прырода бязьлітасна зьнішчаецца дзеля грошай, хоць каню ясна, што гэта робіцца рукамі канкрэтных людзей. Ну, а адмарозкаў кшталту нарвэскага Брэйвіка ім шкада. Вось зараз нават адмысловую лячэбніцу для яго зьбіраюцца будаваць. Пэўна, таму, што ён — прадукт сыстэмы.
Мараль капіталіста не зьмянілася за стагодзьдзі. Галоўнае ў бізнэсе (і мэта, і філязофія, і лад жыцьця) — гэта бабло любой цаной. Дзеля гэтага вынішчаецца ўсё жывое і нежывое на плянэце. Паветра атручваецца ўсімі відамі транспарту, колькасьць якога расьце ў геамэтрычнай прагрэсіі. І самае страшнае: ніхто з гэтай навалай не змагаецца. Гэта і ня дзіўна: усе СМІ належаць капіталістам. Дайшло да абсурду: з тытунём змаганьне вядзецца, а з аўтамабільнымі газамі — не.
Ці яшчэ адна цікавая зьява. Як вядома, у нас у Беларусі катуюць у турмах ні ў чым не вінаватых людзей (часам нават забіваюць). А ў цывілізаваным сьвеце для нелюдзяў лячэбніцы будуюць. Пэўна, яшчэ і помнік гэтаму Брэйвіку калі-небудзь паставяць: ва ўвесь рост і з ружжом наперавес. А калі марку стрэльбы адмыслова выдзеліць, то збройны фабрыкант і прафінансуе ўвесь праект. Ну, а што тут дзіўнага: у сьвеце бабла і чыстагану, дзе няма агульначалавечай маралі, усё магчыма — усё купляецца і прадаецца. Стаяць жа ў так званым свабодным сьвеце помнікі піратам — марскім бандытам. Чаму б не паставіць помнік і нарвэскаму стралку-адмарозку?».
Спадар Раманаў ня першы раз дасылае нам рэзкія выкрывальніцкія і абвінаваўчыя лісты на адрас імпэрыялізму і заходняга грамадзкага ўладкаваньня. Так, спадар Раманаў, многае ў вашых развагах — слушнае. І капіталізм, і дэмакратыя — далёка не ідэальныя. Але, як казаў Уінстан Чэрчыль, нічога лепшага чалавецтва пакуль што не прыдумала. Каму як ня нам, сьведкам камуністычнага экспэрымэнту ў былым СССР, пра гэта ведаць. Будавалі нібыта справядлівае грамадзтва, без заганаў капіталізму, на ідэалах поўнай сацыяльнай роўнасьці і справядлівасьці, а атрымалі жорсткую аўтарытарную сыстэму з ГУЛАГам, бяспраўем і прыніжэньнем чалавека.
Мы працягваем атрымліваць адказы на моўную анкету Свабоды, на пытаньне: «Чаму я размаўляю па-беларуску?» Вось як адказвае на яго наша слухачка Людміла Сіняўская зь Менску. У сваім лісьце яна піша:
«У маім пасьведчаньні аб нараджэньні, выдадзеным у 1939 годзе, пазначана: маці — украінка; бацька — латыш». Бацька быў савецкім афіцэрам-памежнікам. У 1935-м яго перавялі на заставу Негарэлае — Заслаўе, а жытло для сям’і далі ў Менску.
Калі атрымлівала пашпарт, на пытаньне, што ўказаць у графе «нацыянальнасьць», я адказала: «беларуска».
Мне ў адказ:
— Не паложана!
А я не атрымлівала пашпарт, пакуль не запісалі так, як настойвала!
Навучалася ў рускай школе. Беларускую мову ў нас вяла жонка расейскага афіцэра. Яна адразу папярэдзіла: зь беларускай мовы ведае толькі тое, што ў падручніку. Але да мовы і да нас ставілася паважліва.
Памятаю, на бацькоўскім сходзе прапанавалі дзецям афіцэраў падаць заяву аб вызваленьні ад беларускай мовы. Я адмовілася. Спыталі: «Чаму?» Я адказала: «Бо мне цікава!» Мне сапраўды было цікава.
Потым былі перабудова, Пазьняк, БНФ, мітынгі, цікавыя сустрэчы зь пісьменьнікамі і сьпевакамі ў Доме літаратара, у Чырвоным касьцёле.
Выпісвала «ЛіМ» — да таго часу, пакуль рэдактарам там быў Мікола Гіль. Потым была «Наша Ніва»..., — піша ў сваім лісьце на Свабоду Людміла Сіняўская зь Менску. — Асабліва прыгожыя словы («цукерка», «парасон» ды іншыя) запамінала і выкарыстоўвала іх, пашыраючы свой лексыкон.
Праз БНФ прыйшла да ўніяцкай царквы. Першае прычасьце прыняла з рук айца Андрэя (Абламейкі).
Усе афіцыйныя заявы пішу выключна па-беларуску. Праз гэта нават пацярпела. Аформіла заяву ў банк на атрыманьне пэнсіі. Натуральна, пісала па-беларуску. Падаю заяву і ў адказ чую: «У нас всё на русском языке».
Адказваю:
— А ў нас беларуская мова — дзяржаўная, і мая родная.
Прыйшла атрымліваць грошы, а мне кажуць: «Грошай няма».
І яшчэ быў выпадак — 12 гадоў таму. Паехалі мы з экскурсіяй у Мірскі замак. Падышлі да касы, пытаемся: «Колькі каштуе адзін квіток?». Касірка так узрадавалася, пачала клікаць напарніцу: «Скорей иди сюда, тут иностранцы приехали...» Аказваецца, квіткі для замежнікаў значна даражэйшыя: вось чаму яна ўзрадавалася. Давялося яе расчараваць«.
Сапраўды, была за савецкім часам такая практыка: дзяцей вайскоўцаў вызвалялі ад навучаньня беларускай мове. А паколькі армейскія гарнізоны тады былі разьмешчаныя ледзь ня ў кожным райцэнтры — то, здаралася, ад урокаў беларускай мовы былі вызвалены цэлыя школьныя клясы. Прычым незалежна ад таго, хто бацькі вызваленага школьніка — прыежджыя зь іншых савецкіх рэспублік ці свае мясцовыя...
Спадарыня Людміла, відаць, была сярод тых тысяч і тысяч афіцэрскіх дзяцей рэдкім выключэньнем.
І на заканчэньне — яшчэ адзін кароткі ліст з адказамі на моўную анкету Свабоды. Наш слухач Віктар Лісоўскі зь Менску піша:
«Мушу прызнаць, што ў беларускім маўленьні маю пэўныя цяжкасьці, хоць стараюся размаўляць усюды па-беларуску. Размаўляю таксама па-польску, чытаю па-ангельску, па-італьянску і па-француску, трохі па-чэску і па-сэрбахарвацку.
Да беларускасьці прыйшоў падчас дзейнасьці ў БНФ. На жаль, з прычыны ўзросту і стану здароўя мусіў адысьці ад грамадзкіх спраў.
Для Радыё Свабода маю параду цьвёрда трымацца беларускасьці і абавязкова перакладаць расейскамоўных удзельнікаў і суразмоўцаў на беларускую мову. Радыё Свабода ды яшчэ тэлеканал „Белсат“ — два аазісы беларускасьці. Захоўвайма іх у чысьціні!».
Дзякуй за гэтыя добрыя словы вам, спадар Віктар, а таксама ўсім, хто знайшоў час для ліста на Свабоду. З вамі быў Валянцін Жданко. Пішыце нам, адрас ранейшы: Менск-5, паштовая скрынка 111.
Праграма «Паштовая скрынка 111» выходзіць у эфір кожную сераду.
Аўтару можна пісаць на адрас zdankov_rs@tut.by
Пачну сёньняшнюю размову зь ліста нашага даўняга слухача і сябра Ігната Гавенскага з Полацку. Спадар Ігнат заклапочаны тым будаўніцтвам, якое вядуць полацкія ўлады ў цэнтры гораду і якое непазьбежна адбіваецца на архітэктурным абліччы гістарычнай забудовы. Слухач піша:
«У самым цэнтры майго найстарэйшага ў Беларусі гораду адбылася сур’ёзная перамога бізнэс-бюракратычнага сындыкату над экалёгіяй, эстэтыкай ды архітэктурай. Палова прывакзальнага сквэру хутка будзе высечаная, і на гэтым месцы пабудуюць чарговы гандлёва-забаўляльны цэнтар. Мне ў сувязі з гэтым успомнілася гісторыя папярэдняга кіраўніка гораду, з прозьвішчам Тачыла. Аднаго разу ён агучыў ідэю пра тое, каб Полацак быў абвешчаны горадам-музэем — з адпаведнай забаронай любых будоўляў і перабудоў у цэнтры гораду. І як доўга пасьля гэтага пабыў Тачыла на высокай пасадзе? Празь некалькі месяцаў яго ня проста зьнялі — але абвінавацілі ў карупцыі ды пасадзілі ў турму.
Такім чынам, у нашым горадзе разам з тымі гора-будаўнікамі, якія не змаглі пабудаваць трывалую плаціну (яе змыла вадой), існуюць і гора-архітэктары, якім не шкада псаваць ня імі створаную архітэктурную кампазыцыю з будынка вакзалу і сквэру перад ім».
Зьява гэтая ўласьцівая ня толькі Полацку. Практычна ва ўсіх буйных беларускіх гарадах (і асабліва ў Менску) вынішчаюцца зялёныя лапікі ў цэнтры дзеля чарговай новабудоўлі. І найчасьцей гэта менавіта так званыя гандлёва-забаўляльныя цэнтры. Прычым пад гандлем гаспадары новага будынка разумеюць чарговую «барахолку» (дзясяткі і сотні закуткоў для індывідуальных гандляроў, дзе цэны — высокія, а асартымэнт — вузкі). А забаўляльны цэнтар — гэта новая заля з гульнявымі аўтаматамі ці казіно. Перанасычанасьць гарадоў такімі аб’ектамі відавочная. Дастаткова прайсьціся па іх, каб пераканацца: наведнікаў — вобмаль, шмат якія крамы збанкрутавалі і зачыніліся. Дый у ніводным казіно чэргаў не назіраецца. Тым ня менш зьяўляюцца ўсё новыя будпляцоўкі, на агароджах якіх — паведамленьні пра новы «комплекс». Хоць сёньняшнім беларускім гарадам востра неабходныя зусім не казіно і не «барахолкі», а дзіцячыя садкі, школы і паліклінікі. Але хто дасьць чыноўніку хабар за дазвол на будоўлю дзіцячага садку ці школы?
Наступны ліст даслаў нам Аляксей Раманаў з Горадні — пасьлядоўны крытык заходняга ладу жыцьця і прынцыпаў вольнага рынку. Слухач піша:
«Чаму гэта ў імпэрыялістычным грамадзтве ўсё пастаўленае з ног на галаву? Прырода бязьлітасна зьнішчаецца дзеля грошай, хоць каню ясна, што гэта робіцца рукамі канкрэтных людзей. Ну, а адмарозкаў кшталту нарвэскага Брэйвіка ім шкада. Вось зараз нават адмысловую лячэбніцу для яго зьбіраюцца будаваць. Пэўна, таму, што ён — прадукт сыстэмы.
Мараль капіталіста не зьмянілася за стагодзьдзі. Галоўнае ў бізнэсе (і мэта, і філязофія, і лад жыцьця) — гэта бабло любой цаной. Дзеля гэтага вынішчаецца ўсё жывое і нежывое на плянэце. Паветра атручваецца ўсімі відамі транспарту, колькасьць якога расьце ў геамэтрычнай прагрэсіі. І самае страшнае: ніхто з гэтай навалай не змагаецца. Гэта і ня дзіўна: усе СМІ належаць капіталістам. Дайшло да абсурду: з тытунём змаганьне вядзецца, а з аўтамабільнымі газамі — не.
Ці яшчэ адна цікавая зьява. Як вядома, у нас у Беларусі катуюць у турмах ні ў чым не вінаватых людзей (часам нават забіваюць). А ў цывілізаваным сьвеце для нелюдзяў лячэбніцы будуюць. Пэўна, яшчэ і помнік гэтаму Брэйвіку калі-небудзь паставяць: ва ўвесь рост і з ружжом наперавес. А калі марку стрэльбы адмыслова выдзеліць, то збройны фабрыкант і прафінансуе ўвесь праект. Ну, а што тут дзіўнага: у сьвеце бабла і чыстагану, дзе няма агульначалавечай маралі, усё магчыма — усё купляецца і прадаецца. Стаяць жа ў так званым свабодным сьвеце помнікі піратам — марскім бандытам. Чаму б не паставіць помнік і нарвэскаму стралку-адмарозку?».
Спадар Раманаў ня першы раз дасылае нам рэзкія выкрывальніцкія і абвінаваўчыя лісты на адрас імпэрыялізму і заходняга грамадзкага ўладкаваньня. Так, спадар Раманаў, многае ў вашых развагах — слушнае. І капіталізм, і дэмакратыя — далёка не ідэальныя. Але, як казаў Уінстан Чэрчыль, нічога лепшага чалавецтва пакуль што не прыдумала. Каму як ня нам, сьведкам камуністычнага экспэрымэнту ў былым СССР, пра гэта ведаць. Будавалі нібыта справядлівае грамадзтва, без заганаў капіталізму, на ідэалах поўнай сацыяльнай роўнасьці і справядлівасьці, а атрымалі жорсткую аўтарытарную сыстэму з ГУЛАГам, бяспраўем і прыніжэньнем чалавека.
Мы працягваем атрымліваць адказы на моўную анкету Свабоды, на пытаньне: «Чаму я размаўляю па-беларуску?» Вось як адказвае на яго наша слухачка Людміла Сіняўская зь Менску. У сваім лісьце яна піша:
«У маім пасьведчаньні аб нараджэньні, выдадзеным у 1939 годзе, пазначана: маці — украінка; бацька — латыш». Бацька быў савецкім афіцэрам-памежнікам. У 1935-м яго перавялі на заставу Негарэлае — Заслаўе, а жытло для сям’і далі ў Менску.
Калі атрымлівала пашпарт, на пытаньне, што ўказаць у графе «нацыянальнасьць», я адказала: «беларуска».
Мне ў адказ:
— Не паложана!
А я не атрымлівала пашпарт, пакуль не запісалі так, як настойвала!
Навучалася ў рускай школе. Беларускую мову ў нас вяла жонка расейскага афіцэра. Яна адразу папярэдзіла: зь беларускай мовы ведае толькі тое, што ў падручніку. Але да мовы і да нас ставілася паважліва.
Памятаю, на бацькоўскім сходзе прапанавалі дзецям афіцэраў падаць заяву аб вызваленьні ад беларускай мовы. Я адмовілася. Спыталі: «Чаму?» Я адказала: «Бо мне цікава!» Мне сапраўды было цікава.
Потым былі перабудова, Пазьняк, БНФ, мітынгі, цікавыя сустрэчы зь пісьменьнікамі і сьпевакамі ў Доме літаратара, у Чырвоным касьцёле.
Выпісвала «ЛіМ» — да таго часу, пакуль рэдактарам там быў Мікола Гіль. Потым была «Наша Ніва»..., — піша ў сваім лісьце на Свабоду Людміла Сіняўская зь Менску. — Асабліва прыгожыя словы («цукерка», «парасон» ды іншыя) запамінала і выкарыстоўвала іх, пашыраючы свой лексыкон.
Праз БНФ прыйшла да ўніяцкай царквы. Першае прычасьце прыняла з рук айца Андрэя (Абламейкі).
Усе афіцыйныя заявы пішу выключна па-беларуску. Праз гэта нават пацярпела. Аформіла заяву ў банк на атрыманьне пэнсіі. Натуральна, пісала па-беларуску. Падаю заяву і ў адказ чую: «У нас всё на русском языке».
Падышлі да касы, пытаемся: «Колькі каштуе адзін квіток?». Касірка так узрадавалася, пачала клікаць напарніцу: «Скорей иди сюда, тут иностранцы приехали...»
— А ў нас беларуская мова — дзяржаўная, і мая родная.
Прыйшла атрымліваць грошы, а мне кажуць: «Грошай няма».
І яшчэ быў выпадак — 12 гадоў таму. Паехалі мы з экскурсіяй у Мірскі замак. Падышлі да касы, пытаемся: «Колькі каштуе адзін квіток?». Касірка так узрадавалася, пачала клікаць напарніцу: «Скорей иди сюда, тут иностранцы приехали...» Аказваецца, квіткі для замежнікаў значна даражэйшыя: вось чаму яна ўзрадавалася. Давялося яе расчараваць«.
Сапраўды, была за савецкім часам такая практыка: дзяцей вайскоўцаў вызвалялі ад навучаньня беларускай мове. А паколькі армейскія гарнізоны тады былі разьмешчаныя ледзь ня ў кожным райцэнтры — то, здаралася, ад урокаў беларускай мовы былі вызвалены цэлыя школьныя клясы. Прычым незалежна ад таго, хто бацькі вызваленага школьніка — прыежджыя зь іншых савецкіх рэспублік ці свае мясцовыя...
Спадарыня Людміла, відаць, была сярод тых тысяч і тысяч афіцэрскіх дзяцей рэдкім выключэньнем.
І на заканчэньне — яшчэ адзін кароткі ліст з адказамі на моўную анкету Свабоды. Наш слухач Віктар Лісоўскі зь Менску піша:
«Мушу прызнаць, што ў беларускім маўленьні маю пэўныя цяжкасьці, хоць стараюся размаўляць усюды па-беларуску. Размаўляю таксама па-польску, чытаю па-ангельску, па-італьянску і па-француску, трохі па-чэску і па-сэрбахарвацку.
Да беларускасьці прыйшоў падчас дзейнасьці ў БНФ. На жаль, з прычыны ўзросту і стану здароўя мусіў адысьці ад грамадзкіх спраў.
Для Радыё Свабода маю параду цьвёрда трымацца беларускасьці і абавязкова перакладаць расейскамоўных удзельнікаў і суразмоўцаў на беларускую мову. Радыё Свабода ды яшчэ тэлеканал „Белсат“ — два аазісы беларускасьці. Захоўвайма іх у чысьціні!».
Дзякуй за гэтыя добрыя словы вам, спадар Віктар, а таксама ўсім, хто знайшоў час для ліста на Свабоду. З вамі быў Валянцін Жданко. Пішыце нам, адрас ранейшы: Менск-5, паштовая скрынка 111.
Праграма «Паштовая скрынка 111» выходзіць у эфір кожную сераду.
Аўтару можна пісаць на адрас zdankov_rs@tut.by
