Аўтар сабраў матэрыял у тэматычныя разьдзелы: артаэпія, будова фразы, будова слова, формы слова, націск, выбар слова, выразы, фраземы, прыказкі.
Сёньня мы друкуем тры прыклады з розных разьдзелаў.
Заяўку на кнігу можна прысылаць ужо зараз — паведамце ў ёй паштовы адрас, на які можна даслаць кнігу. Прысылайце заяўку на адрас паштовая скрынка 111 Менск 5, індэкс 220005 электронны адрас — svaboda@rferl.org.
Выканаўца абавязкаў
Як называем па-беларуску чалавека, які што-небудзь выконвае? Часта ў нас у гэтым выпадку проста ідуць ад расійскае формы на -ющ (исполняющий), капіююць яе і ўжываюць слова выконваючы. Прыкладам, гавораць, што нехта — выконваючы абавязкі старшыні або дырэктара. Пры такім ужываньні слова выконваючы выступае ў функцыі назоўніка. Адсюль заканамернае пытаньне: ці ня варта нам у функцыі назоўніка выкарыстаць уласна назоўнік, а ня форму дзеяслоўнай будовы?
У нашай мове ёсьць цэлы шэраг самых звычайных, традыцыйных, з тыповай структураю, назоўнікаў, якія якраз і адпавядаюць формам дзеепрыметнікавай будовы ў іншых мовах, скажам, у расійскай. Напрыклад, той, хто верыць, — вернік, хто нападае, — нападнік, хто чакае, — чакальнік. Нарматыўныя слоўнікі чалавека, які выступае, рэкамэндуюць называць выступоўцам, не выступаючым, а якраз-такі выступоўцам. Паралельна з выступоўцам ужываюцца й іншыя вытворныя ад дзеяслова выступаць назоўнікі — скажам, выступанец або выступальнік.
Гэта вельмі сымпатычная тэндэнцыя — на месцы кáлек, аманімічных дзеепрыслоўям, мы скарыстоўваем адназначныя назоўнікі, рацыянальна аддаем тым самым перавагу сродкам, словаўтваральным мадэлям, якія ў большай ступені характэрныя для нашае мовы. Вось жа, тое самае трэба рабіць і ў выпадку, калі называем чалавека, які нешта выконвае. Такі чалавек — выканаўца. Напрыклад, выканаўца абавязкаў або выканаўца жаданьняў. Трэба проста не завужаць ужываньня слова выканаўца. Нашто нам калька там, дзе спраўляецца добра ўсім знаёмае, блізкае ўсім слова?
Дасі, дамо / дадзім, дасьц(е/ё); ясі, ямо / ядзім, ясьц(е/ё)
Даць і есьці — да цяперашняга часу гэтыя два дзеясловы ў асноўным захавалі свае старажытныя формы: я дам, ты дасі, ён есьць, мы ямо, вы ясьце.
Нарматыўнасьці формаў другой асобы дасі, ясьце або ясьцё пад сумнеў ня ставілі і ня ставяць — як вынік, гэтыя формы адносна стабільна ўжываюцца ў сучасным маўленьні. А вось формы першай асобы множнага ліку ямо і дамо ў савецкую пару выціскаліся на пэрыфэрыю літаратурнае мовы. Акадэмічныя граматыкі зводзілі іх да рэгіянальных.
Вядома, у ХХ стагодзьдзі формы ямо і дамо ўжо не былі характэрныя для ўсёй прасторы беларускай народна-дыялектнай мовы, арэал іх ужываньня звузіўся да паўднёва-заходняга дыялектнага масіву, а таксама — фрагмэнтарна — сярэднебеларускіх гаворак. Тым ня менш у нашай маладой на пачатку мінулага стагодзьдзя новай літаратурнай мове такія формы сталі рэгулярнаю зьяваю. Згадаю хаця б добра знаёмую Цётчыну «Прысягу над крывавымі разорамі». «Мы — дамо! Мы — сіла! Мы — права!» — гучыць сыноўскае прысяганьне старому Мацею. Ёсьць форма дамо ў Коласа і Купалы, у Брыля і Быкава, у Адамчыка і Гілевіча... Хіба ж можна пасьля гэтага залічаць форму да дыялектных, ігнараваць яе ў нарматыўных слоўніках?
Вось жа, запомнем: поруч з пазьнейшымі формамі першай асобы множнага ліку ядзім і дадзім ёсьць паўнапраўныя, сьцьверджаныя традыцыяй літаратурнага ўжываньня ямо і дамо. Ня боймася таксама ўжываць старажытныя формы і ў дзеясловах, вытворных ад даць і есьці: мы ямо, даямо, зьямо, пад’ямо, паямо; мы дамо, аддамо, дадамо.
Урэшце, нарэшце, канец канцом, канец канцоў, надосталь, наапошку
У сучасным беларускім маўленьні даволі рэгулярна чуем спалучэньне у рэшце рэшт. Часам, праўда, гэтае спалучэньне крытыкуюць — некаторыя аўтары зьвяртаюць увагу на яго штучнасьць, калькаванасьць, адзначаюць «перапісанасьць» названай беларускай фразэмы з расійскага ўстойлівага спалучэньня в конце концов. Як ставіцца да такіх ацэнак? Ужываць, нягледзячы ні на што, канструкцыю у рэшце рэшт ці, можа, аддаваць перавагу больш характэрным для нашае мовы сродкам?
У слоўніках беларускае дыялектнае мовы мне не ўдалося знайсьці спалучэньня у рэшце рэшт. Мяркуючы з усяго, гэтая фразэма — прадукт першае паловы ХХ ст., прадукт, які ўзьнік у прасторы літаратурнага маўленьня. У жывой народнай мове на месцы кніжнага спалучэньня у рэшце рэшт выступалі й выступаюць як паасобныя словы, так і словазлучэньні.
Пачаць пералік традыцыйных адпаведнікаў трэба з прыслоўяў урэшце ([урэс’ц’э]) й нарэшце ([нарэс’ц’э]) — абодва яны паходзяць ад слова рэшта, вытокі якога ў лацінскай мове, у дзеяслове restare ‘заставацца’. Гаворым, напрыклад: урэшце мы сустрэліся, нарэшце ён прыйшоў. Каб падкрэсьліць, што ў канчатковым выніку мы ўсё ж сустрэліся, а ён прыйшоў, нам даволі словаў урэшце або нарэшце. Вартыя пашырэньня ў літаратурнай мове й роўныя з памянёнымі прыслоўямі паводле сэнсу спалучэньні канец канцом і канец канцоў. «І ты канец канцом паварушы глуздамі», — запісаў на Меншчыне мовазнаўца Фёдар Янкоўскі. У сваёй кнізе «Беларуская фразеалогія» (Мн., 1968) Янкоўскі падаў таксама ілюстрацыі ўжываньня названых выразаў, выбраныя з запісаў фальклярыста, этнографа Міхала Федароўскага: «Дык ён круціў, муціў, але такі канец канцом мусіў прызнацца. Усё ж канец канцоў дадумаліся».
І яшчэ на два словы хацеў бы зьвярнуць увагу — каб наш сынанімічны рад быў паўнейшы. Маю на думцы прыслоўі надосталь (надосталі) і наапошку — ясная рэч, на сёньня яны сярод рэзэрваў літаратурнае мовы. Формы надосталь і надосталі зафіксаваў у знакамітым слоўніку беларускае мовы Іван Насовіч (да прыкладу, надосталь прызнаўся — значыць, урэшце, канец канцом прызнаўся). У сваю чаргу зусім празрыстае слова наапошку — з эміграцыйнае моўнае практыкі: знаходзім яго ў творах паасобных беларускіх літаратараў-эмігрантаў. «Спачатку прабаваў Бурак кпіць з кабеты, пасьля дакараць, а наапошку й зусім узлаваўся. Наапошку не было ўжо чым плакаць: перасохлі сьлёзы», — гэтыя два сказы я выпісаў з трылёгіі Кастуся Акулы «Гараватка».
Такім чынам, поруч з кніжна-калькаваным у рэшце рэшт маем цэлы шэраг роўных значэньнем словаў і словазлучэньняў — прапанаваны тут пералік, натуральна ж, не прэтэндуе на вычарпальнасьць. Найперш не забываймася ў нашым выпадку на прыслоўі ўрэшце й нарэшце — аддавайма ім перавагу. Пры гэтым шанец у літаратурным ужытку можна, думаю, даваць і рэзэрвовым пакуль адпаведнікам: канец канцом, канец канцоў, надосталь, наапошку.
Сёньня мы друкуем тры прыклады з розных разьдзелаў.
Заяўку на кнігу можна прысылаць ужо зараз — паведамце ў ёй паштовы адрас, на які можна даслаць кнігу. Прысылайце заяўку на адрас паштовая скрынка 111 Менск 5, індэкс 220005 электронны адрас — svaboda@rferl.org.
БУДОВА СЛОВА
Выканаўца абавязкаў
Як называем па-беларуску чалавека, які што-небудзь выконвае? Часта ў нас у гэтым выпадку проста ідуць ад расійскае формы на -ющ (исполняющий), капіююць яе і ўжываюць слова выконваючы. Прыкладам, гавораць, што нехта — выконваючы абавязкі старшыні або дырэктара. Пры такім ужываньні слова выконваючы выступае ў функцыі назоўніка. Адсюль заканамернае пытаньне: ці ня варта нам у функцыі назоўніка выкарыстаць уласна назоўнік, а ня форму дзеяслоўнай будовы?
У нашай мове ёсьць цэлы шэраг самых звычайных, традыцыйных, з тыповай структураю, назоўнікаў, якія якраз і адпавядаюць формам дзеепрыметнікавай будовы ў іншых мовах, скажам, у расійскай. Напрыклад, той, хто верыць, — вернік, хто нападае, — нападнік, хто чакае, — чакальнік. Нарматыўныя слоўнікі чалавека, які выступае, рэкамэндуюць называць выступоўцам, не выступаючым, а якраз-такі выступоўцам. Паралельна з выступоўцам ужываюцца й іншыя вытворныя ад дзеяслова выступаць назоўнікі — скажам, выступанец або выступальнік.
Гэта вельмі сымпатычная тэндэнцыя — на месцы кáлек, аманімічных дзеепрыслоўям, мы скарыстоўваем адназначныя назоўнікі, рацыянальна аддаем тым самым перавагу сродкам, словаўтваральным мадэлям, якія ў большай ступені характэрныя для нашае мовы. Вось жа, тое самае трэба рабіць і ў выпадку, калі называем чалавека, які нешта выконвае. Такі чалавек — выканаўца. Напрыклад, выканаўца абавязкаў або выканаўца жаданьняў. Трэба проста не завужаць ужываньня слова выканаўца. Нашто нам калька там, дзе спраўляецца добра ўсім знаёмае, блізкае ўсім слова?
ФОРМЫ СЛОВА
Дасі, дамо / дадзім, дасьц(е/ё); ясі, ямо / ядзім, ясьц(е/ё)
Даць і есьці — да цяперашняга часу гэтыя два дзеясловы ў асноўным захавалі свае старажытныя формы: я дам, ты дасі, ён есьць, мы ямо, вы ясьце.
Нарматыўнасьці формаў другой асобы дасі, ясьце або ясьцё пад сумнеў ня ставілі і ня ставяць — як вынік, гэтыя формы адносна стабільна ўжываюцца ў сучасным маўленьні. А вось формы першай асобы множнага ліку ямо і дамо ў савецкую пару выціскаліся на пэрыфэрыю літаратурнае мовы. Акадэмічныя граматыкі зводзілі іх да рэгіянальных.
Вядома, у ХХ стагодзьдзі формы ямо і дамо ўжо не былі характэрныя для ўсёй прасторы беларускай народна-дыялектнай мовы, арэал іх ужываньня звузіўся да паўднёва-заходняга дыялектнага масіву, а таксама — фрагмэнтарна — сярэднебеларускіх гаворак. Тым ня менш у нашай маладой на пачатку мінулага стагодзьдзя новай літаратурнай мове такія формы сталі рэгулярнаю зьяваю. Згадаю хаця б добра знаёмую Цётчыну «Прысягу над крывавымі разорамі». «Мы — дамо! Мы — сіла! Мы — права!» — гучыць сыноўскае прысяганьне старому Мацею. Ёсьць форма дамо ў Коласа і Купалы, у Брыля і Быкава, у Адамчыка і Гілевіча... Хіба ж можна пасьля гэтага залічаць форму да дыялектных, ігнараваць яе ў нарматыўных слоўніках?
Вось жа, запомнем: поруч з пазьнейшымі формамі першай асобы множнага ліку ядзім і дадзім ёсьць паўнапраўныя, сьцьверджаныя традыцыяй літаратурнага ўжываньня ямо і дамо. Ня боймася таксама ўжываць старажытныя формы і ў дзеясловах, вытворных ад даць і есьці: мы ямо, даямо, зьямо, пад’ямо, паямо; мы дамо, аддамо, дадамо.
ВЫБАР СЛОВА
Урэшце, нарэшце, канец канцом, канец канцоў, надосталь, наапошку
У сучасным беларускім маўленьні даволі рэгулярна чуем спалучэньне у рэшце рэшт. Часам, праўда, гэтае спалучэньне крытыкуюць — некаторыя аўтары зьвяртаюць увагу на яго штучнасьць, калькаванасьць, адзначаюць «перапісанасьць» названай беларускай фразэмы з расійскага ўстойлівага спалучэньня в конце концов. Як ставіцца да такіх ацэнак? Ужываць, нягледзячы ні на што, канструкцыю у рэшце рэшт ці, можа, аддаваць перавагу больш характэрным для нашае мовы сродкам?
У слоўніках беларускае дыялектнае мовы мне не ўдалося знайсьці спалучэньня у рэшце рэшт. Мяркуючы з усяго, гэтая фразэма — прадукт першае паловы ХХ ст., прадукт, які ўзьнік у прасторы літаратурнага маўленьня. У жывой народнай мове на месцы кніжнага спалучэньня у рэшце рэшт выступалі й выступаюць як паасобныя словы, так і словазлучэньні.
Пачаць пералік традыцыйных адпаведнікаў трэба з прыслоўяў урэшце ([урэс’ц’э]) й нарэшце ([нарэс’ц’э]) — абодва яны паходзяць ад слова рэшта, вытокі якога ў лацінскай мове, у дзеяслове restare ‘заставацца’. Гаворым, напрыклад: урэшце мы сустрэліся, нарэшце ён прыйшоў. Каб падкрэсьліць, што ў канчатковым выніку мы ўсё ж сустрэліся, а ён прыйшоў, нам даволі словаў урэшце або нарэшце. Вартыя пашырэньня ў літаратурнай мове й роўныя з памянёнымі прыслоўямі паводле сэнсу спалучэньні канец канцом і канец канцоў. «І ты канец канцом паварушы глуздамі», — запісаў на Меншчыне мовазнаўца Фёдар Янкоўскі. У сваёй кнізе «Беларуская фразеалогія» (Мн., 1968) Янкоўскі падаў таксама ілюстрацыі ўжываньня названых выразаў, выбраныя з запісаў фальклярыста, этнографа Міхала Федароўскага: «Дык ён круціў, муціў, але такі канец канцом мусіў прызнацца. Усё ж канец канцоў дадумаліся».
І яшчэ на два словы хацеў бы зьвярнуць увагу — каб наш сынанімічны рад быў паўнейшы. Маю на думцы прыслоўі надосталь (надосталі) і наапошку — ясная рэч, на сёньня яны сярод рэзэрваў літаратурнае мовы. Формы надосталь і надосталі зафіксаваў у знакамітым слоўніку беларускае мовы Іван Насовіч (да прыкладу, надосталь прызнаўся — значыць, урэшце, канец канцом прызнаўся). У сваю чаргу зусім празрыстае слова наапошку — з эміграцыйнае моўнае практыкі: знаходзім яго ў творах паасобных беларускіх літаратараў-эмігрантаў. «Спачатку прабаваў Бурак кпіць з кабеты, пасьля дакараць, а наапошку й зусім узлаваўся. Наапошку не было ўжо чым плакаць: перасохлі сьлёзы», — гэтыя два сказы я выпісаў з трылёгіі Кастуся Акулы «Гараватка».
Такім чынам, поруч з кніжна-калькаваным у рэшце рэшт маем цэлы шэраг роўных значэньнем словаў і словазлучэньняў — прапанаваны тут пералік, натуральна ж, не прэтэндуе на вычарпальнасьць. Найперш не забываймася ў нашым выпадку на прыслоўі ўрэшце й нарэшце — аддавайма ім перавагу. Пры гэтым шанец у літаратурным ужытку можна, думаю, даваць і рэзэрвовым пакуль адпаведнікам: канец канцом, канец канцоў, надосталь, наапошку.
