Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Скарына для сьляпых


Сяргей Дубавец, Вільня

Кажуць, што пачатак кнігадрукаваньня стаў галоўнай паваротнай кропкай для чалавечае цывілізацыі. Нездарма мы гэтак шануем Францішка Скарыну, які выдаў першыя беларускія кнігі ў нашым баку Эўропы. Даўно гэта было, ажно на пачатку 16 стагодзьдзя, сьпярша ў Празе, а пасьля ў Вільні – тагачаснай сталіцы цяперашняе Беларусі. Такім чынам, нашыя продкі атрымалі кнігу на сваёй мове. Прычым, атрымалі нашмат раней за сваіх сёньняшніх суседзяў – латышоў, літоўцаў, расейцаў, украінцаў. Хіба толькі палякі апярэдзілі, але ўсяго на чатыры гады. У цэлым жа такі раньні пачатак беларускага кнігадрукаваньня сьведчыць пра высокі ўзровень нашай краіны ў сярэднявеччы, якое часьцяком называюць Залатым Векам. З тых часоў мы ўжо не былі першымі ані ў якой цывілізацыйнай рэвалюцыі. А сёньняшняе месца краіны ў такіх лёсавызначальных для сьвету дасягненьнях – больш чым сьціплае.

Для параўнаньня я ўзяў тую частку беларускае нацыі, якая ня мае зроку – фізычна сьляпых беларусаў. Для іх Скарынаў прарыў застаўся бескарысным. А беларускія кнігі даступным для іх шрыфтам сталі друкавацца толькі пасьля абвешчаньня сувэрэнітэту краіны, у 1991 годзе. Гэта значыць, што сьляпыя беларусы атрымалі першую беларускую кнігу ўжо нашмат пазьней за ўсіх сваіх суседзяў – латышоў, літоўцаў, палякаў, расейцаў і ўкраінцаў. Можа быць, у маштабе сьвету гэта і несувымерныя падзеі – проста кніга і кніга для сьляпых. Аднак сутнасьць гэтых цывілізацыйных дасягненьняў і іх значэньне для канкрэтнага невідушчага чалавека, напэўна, тыя самыя. Відаць, невыпадкова, што і сьляпыя беларусы атрымалі сваю першую друкаваную кнігу з друкарні ў Вільні, амаль праз паўтысячагодзьдзя пасьля Францішка Скарыны...

Кажуць, больш за 90 адсоткаў інфармацыі чалавек атрымлівае праз вочы. Але з гэтага не вынікае, што невідушчы – менш дасьведчаны, разумны або меншы патрыёт. Амаль на столькі ж адсоткаў сярэднестатыстычны індывід складаецца з вады. Самае галоўнае – кім ён сябе пачувае. Вось чалавек літаральна пальцамі вывучыў беларускую мову і – што з гэтага атрымалася? Ён пачаў на гэтай мове сьпяваць. Зьміцер Бартосік запісаў такую песьню ў Кажан-Гарадку каля Лунінца.

(Песьня: ) “Любуюсь вясною я, Прыпяць, табою
Паўнаводная наша рака.
Цячэш на Палесьсі шырока і вольна
І воды нясеш здаляка”.

(Бартосік: ) “Чалавек сьпявае ўласную песьню. Сьпявае натхнёна. Сьпявае, быццам стаіць на сцэне. Хоць у пакоі нас толькі двое. Я і кажан-гарадоцкі пясьняр Андрэй Вурбановіч. Але аўтар песьні ня бачыць свайго слухача. Справа ў тым, што спадар Андрэй зь дзяцінства сльяпы. І літаратурнай беларускай мовай авалодаў зусім нядаўна. Дзякуючы беларускаму альфабэту ў сыстэме Брайля. Я ўпершыню ў жыцьці меў справу з такім выяўленьнем беларушчыны. І быў настолькі ўражаны, што вырашыў хоць краем вока зазірнуць ў гэты невядомы для сябе сьвет.

Сьвет, дзе немагчыма паехаць у Вільню ці Полацак, каб пабачыць на свае вочы Вострую Браму ці Сафійскі сабор. Сьвет, у якім закрыта для самастойнага чытаньня ледзь ня ўсё, што ствараецца ў галіне прыгожага пісьменства. Сьвет, па-за межамі якога – спэктаклі ды фільмы, новыя архітэктурныя праекты, жывапісныя палотны. Але разам з тым, сьвет, у якім можна заставацца беларусам.

Такім, як Зьміцер Смаляк, пяцідзесяцігадовы моцны мужчына, адзін з шаснаццаці тысячаў невідушчых беларусаў.

Мы сядзім у Зьмітовай хаце, дзе гадзіньнік не паказвае, а гаворыць час. А гаспадар, зварыўшы моцнай кавы, тлумачыць мне хітрасьці чытаньня паводле сыстэмы Брайля.

– У першай клетцы тут шэсьць кропак. Пішам мы, дарэчы, справа налева. А чытаем як трэба, зьлева направа. Таму што мы ліст перакладаем. Дык вось, тут шэсьць кропак. А потым ідзе адна. Першая кропка. Гэта літара “А”. Потым ідзе другая. Гэта “Б”. Потым другая, чацьвёртая, пятая, шостая. Гэта “В” ужо.

– А як хутка можна чытаць тэкст? Вельмі павольна?

– Ведаеш, не. Зноў-такі, прыктыка. Хуткасьць залежыць ад таго, як у нас разьвіта асязаньне ў пальцах. Калі ты чытаеш, ты ахопліваеш цалкам, амаль радок-два. Тры і чатыры. А тут толькі літара за літарай”.

(Бартосік: ) “Зьміцер дэманструе мне чытаньне паводле Брайля. Перапісаны ім пад дыктоўку дачкі верш Янкі Купалы”.

(Смаляк: ) “Прарок

Сярод маны, сярод насьмешкаў,
Знак нейкі тулячы к грудзям,
Ішоў прарок пясчанай сьцежкай,
З навінай новаю к людзям…”

(Дубавец: ) Перапыню на хвіліну расповед Зьмітра Бартосіка, каб зрабіць даведку. Сёньняшні шрыфт для сьляпых, якім карыстаюцца ва ўсім сьвеце мільёны людзей, быў створаны адносна нядаўна – у першай палове 19 стагодзьдзя. Прыдумаў яго француз Луі Брайль, які страціў зрок у раньнім дзяцінстве. Ідэя Брайлевага альфабэту ў тым, што кожная літара – гэта свая камбінацыя шасьці рэльефных кропак, разьмешчаных дзьвюма калёнкамі па тры. Нечым нагадвае даміно. У адным квадраціку можа быць розная колькасьць кропак у розных камбінацыях. Усяго такіх камбінацыяў 63. Чытач праводзіць кончыкамі пальцаў па гэтых кропках і складае знакі ў словы і сказы.

Працягвае Зьміцер Бартосік.

(Бартосік: ) “Зьміцер Смаляк – “падрыўнік”. Так сярод невідушчых называюцца людзі, што страцілі вочы ў дзяцінстве, у выніку знаходак выбуховых рэчываў другой сусьветнай вайны”.

(Смаляк: ) “60-я гады. Ну, я скончыў першую клясу, тут у Менску. Паехаў да бабулі на летнія канікулы. Там знайшоў цацку. Такая бліскучая. Як аловак. Узяў у руку і зашыпела. Я да вуха паднёс. Тут у вачах цёмна. І ўсё. Думаю, ну сон. Я за руку схапіўся. Адчуваю, што пальцаў няма. Ну гэта сон. Я зараз прачнуся і ўсё. Але потым чую, бягуць людзі, крычаць, плачуць. Мяне на машыну, у райцэнтар. А потым на самалёце ў Менск. Таму, што сказалі дзядзьку, каторы мяне вёз, што хутчэй за ўсё я памру. Ну дык, каб пахаваць тут, дзе бацькі. Але выжыў”.

(Бартосік: ) “Выжыў, трэба сказаць, ня толькі ў простым сэнсе. Наш герой ажаніўся, працаваў, у яго нарадзілася дачка”.

(Смаляк: ) “Менск я памятаю яскрава ў дзяцінстве. Тое, што бачыў. Гэта праспэкт Сталіна. Гэтыя дамы высокія, шэрыя. А так, наагул, калі мне расказваюць што-небудзь такое, уяўляю сабе, канечне. Але мой Менск, гэта ўсё ж такі Менск у дзяцінстве. Круглая плошча, Даўгабродзкая...”

(Бартосік: ) “Рэальна ж за вокнамі Зьмітровай кватэры – шэрыя панэльныя каробкі вуліцы Якубоўскага. Ад некаторых пад’ездаў сьцежкі, абмежаваныя жалезнымі парэнчамі, вядуць да заводу элекрапрыбораў. Месца працы. Зьміцер свой раён называе рэзэрвацыяй. І вось чаму”.

(Смаляк: ) “На Захадзе больш зьвяртаюць увагу на індывідуальнасьць, асобу. А ў нас, мусіць таму, што заўсёды было мала грошай, я так лічу, таму нас пасялялі ў адно месца. Тут трэба меньш камунікацыяў розных. І лягчэй арыентавацца. А на Захадзе там усё ж патрабуюць ад цябе больш раскрыць твае індывідуальныя здольнасьці. Напрыклад, там вельмі шмат працуюць невідушчыя юрысты, апэратары, праграмісты кампутураў, на тэлефонных станцыях працуюць людзі. Рэзэрвацыі такой няма, як у нас”.

(Бартосік: ) “Але выйсьце з гэтага гета Зьміцер, і ня толькі ён адзін, знайшоў у беларушчыне і музыцы. З хорам “Кантус” таварыства інвалідаў зроку наш герой аб’езьдзіў ледзь ня ўсю Эўропу. Быў у Галяндыі, Італіі, Францыі. Я шчыра ня мог даўмецца, чым гэтыя краіны адрозьніваюцца для невідушчага”.

(Смаляк: ) “Канечне, для недасьведчанага чалавека можа падацца, што ў Італіі цёпла, у Галяндыі халадней. Але не. Напрыклад, у Італіі адчуваецца адразу… Там народ намнога больш эмацыйны. Ён з табой размаўляе, а ад жэстаў яго ажно вецер гуляе. А вось у Галяндыі – там больш павольныя.

(Дубавец: ) Зьміцер Бартосік размаўляў зь невідушчым менчуком Зьмітром Смаляком. Тым часам мы вернемся да непасрэднае тэмы сёньняшняе перадачы – беларускага кнігадрукаваньня для сьляпых. Як я ўжо згадваў напачатку, пачалося яно, таксама як і Скарынаў кніжны праект, у Вільні. Дакладна – у 1991 годзе. Хто быў ініцыятарам беларускага Брайля, чаму па-беларуску друкавалі не ў Беларусі і ўвогуле, ці памятае хто-небудзь тую справу? На гэтыя пытаньні ўзялася адказаць Тацяна Поклад. Вось яе невялічкае расьсьледаваньне.

(Поклад: ) “Сапраўды, беларускі часопіс для сьляпых “Зрок” выдаваўся напачатку 1990-х гадоў у Віленскай друкарні са шрыфтам Брайля.

Валянцінас Вітаўтас Талочка працаваў тады намесьнікам рэдактара друкарні, цяпер ён – галоўны рэдактар выдавецкай групы літоўскай бібліятэкі сьляпых. Сам невідушчы, ён займаўся і навуковай працай, мае ступень доктара сацыяльных навук. Мне спадар Талочка сказаў, што беларуска-літоўскія сувязі таварыстваў сьляпых маюць даўнія традыцыі.

Калі ў Менску у 1897 г. была адкрытая вучэльня для сьляпых, там займаліся і дзеці з тагачаснай Ковенскай губэрні, бо сваёй школы ў іх не было. Там вучылі і рамёствам – пляценьню, вырабу шчотак. Па заканчэньні вучобы літоўская моладзь заставалася працаваць у майстэрнях Менскай вучэльні.

За польскім часам, у міжваенны пэрыяд, школа сьляпых зьявілася ў Вільні. Тут вучыліся дзеці з усяе Заходняе Беларусі. У 1940-м, ужо за літоўскай уладай, гэтая школа была зачыненая і яе вучні пераехалі ў Коўна. Цяпер выпускнікі заставаліся працаваць на прадпрыемствах Літоўскай грамады сьляпых. Прыяжджалі вучыцца ў Літву беларусы і пасьля таго, як ў савецкай Беларусі былі адкрытыя школы сьляпых. Паміж Ковенскім і Гарадзенскім таварыствамі сьляпых былі сталыя кантакты.

Ад 1960-х Вільня робіцца цэнтрам вялікай дзейснай арганізацыі, пра якую старэйшыя супрацоўнікі цяпер узгадваюць як пра моцную і добразабясьпечаную структуру з даволі фанабэрыстай – так яны кажуць – і энэргічнай элітай. І цяпер, у незалежнай Літве захаваліся даўнейшыя здабыткі – прамысловая вытворчасьць, аўдыёзапісы, друкарня, выдавецтва. Часопіс “Наша слова”, які выдаецца ад 1959 г., друкуецца шрыфтам Брайля і звычайным, існуюць і штотыднёвыя інфармацыйныя выданьні. Дзейнічае хор сьляпых, 8 спартовых клюбаў Літоўскай спартовай фэдэрацыі сьляпых. Пабудаваная і новая бібліятэка сьляпых, дзе, як высьветлілася, існуюць асобныя аддзелы пра дзейнасьць сьляпых у Беларусі.

Калі я прыйшла у гэтую бібліятэку, тут якраз рыхтавалі новую выставу – вышыванак, зробленых сьляпымі. Тут маглі б быць і вышыванкі зь Беларусі, але, як распавёў мне спадар Талочка, цяпер ранейшыя сувязі неяк перарваліся.

Сам Валянцінас Талочка адмыслова дасьледаваў гісторыю гэтых сувязяў, калі рыхтаваўся да канфэрэнцыі біліятэкараў, што была ў Менску ў 1998 годзе.

Літоўцаў зьдзіўляла, што беларусы не друкуюць шрыфтам Брайля на сваёй мове. Валянцінас Талочка даўно ведаў гарадзенскую кіраўніцу тамтэйшай арганізацыі сьляпых Ганну Літвінаву, якая ў часы другое сусьветнае вайны выкарыстоўвала шрыфт Брайля для партызанскай патаемнай сувязі. Ён узгадвае”.

(Талочка: ) “Неяк на адпачынку у Друскеніках Ганна Майсееўна Літвінава паскардзілася, што няма кнігаў па-беларуску, і што гэта вельмі кепска. Тады я атрымаў ад яе беларускі альфэбэт шрыфтам Брайля. Я падумаў, што мы тут, маючы сваю друкарню, маглі б і беларускую кнігу якую выдаць, – хаця б для школы, дзецям пачытаць, які зборнік казак, каб было такое выданьне па-беларуску ў школьных бібліятэках. Але кіраўніцтва нашае тады мяне не падтрымала – кажуць, гэта іх справа, няхай самі беларусы клапоцяцца. Так і засталася гэтая ідэя. А цяпер сваім сябрам я неяк ізноў пра гэта гаварыў – яны кажуць, было б добра, гэта б заахвоціла і саміх беларусаў выдаваць кнігі па-беларуску шрыфтам Брайля”.

(Поклад: ) “Мой суразмоўца ня раз са зьдзіўленьнем ўзгадваў, што у савецкія часы ў Беларусі не было беларускамоўнага пэрыёдыка шрыфтам Брайля. “Мы іх пыталіся, чаму, а беларускія кіраўнікі казалі: “А навошта? Нам хапае расейскай “Жізні слепых”. Але ўрэшце і беларусы перасталі задавальняцца рускамоўным часопісам з інваліднай назвай і для іх зьявіўся свой часопіс – “Зрок”.

Валянцінас Талочка распавёў, што на пачатку 90-х, калі зрабілася вальней, тагачасны кіраўнік беларускай арганізацыі сьляпых сябраваў з дырэктарам літоўскай друкарні “Друк Брайля” Габріэлесам Станкявічусам. Вось сябры і дамовіліся. Усе тэксты прыходзілі зь Беларусі, у Менску была свая рэдакцыя, якая рыхтавала часопіс, у Літве рабілі набор і тэхнічную рэдактуру, сшывалі часопіс і ўвесь тыраж адсылалі у Беларусь. У 1991-1992 гадох “Зрок” выдаваўся ў Літве, бо ў Беларусі не было тады сваёй друкарні Брайля”.

(Дубавец: ) Да расповеду Тацяны Поклад дадам, што ў Менску друк паводле сыстэмы Брайля пачаўся ў 1997 годзе ў выдавецтве “Полымя”. Зьявіліся падручнікі беларускай мовы, літаратуры і гісторыі для дзяцей са слабым зрокам, якія наведваюць спэцшколы.

* * *
Відушчаму чалавеку, які стаў сьведамым беларусам, чытаючы вершы Багдановіча і Купалы, прозу Караткевіча і Быкава, напэўна, ніколі не зразумець, якім чынам патрыятычнае пачуцьцё нараджаецца ў сэрцы чалавека, што чытае вобмацкам, пальцамі. Яшчэ сяк-так можна разабрацца з паэзіяй, дзе зачароўвае магія гукаў, але раманы і аповесьці – спрэс патрабуюць зрокавае відзежы. Верагодна, вобразы, што нараджаюцца ва ўяўленьні чалавека, які ніколі ня бачыў сьвету, зусім адрозныя ад тых, што ўяўляе відушчы. Напэўна, яны фантастычныя. Але разважаць пра гэта – справа менш удзячная, чым пагаварыць з тым, хто ведае ўсё на ўласным досьведзе.

Наступная суразмоўца Зьмітра Бартосіка – студэнтка другога курсу Менскага лінгвістычнага ўнівэрсытэту Ганна Крывашэй.

(Бартосік: ) “Ганна Крывашэй – дзяўчына абаяльная, разумная, прыемная субяседніца. Праз хвіліну размовы мне ўжо не замінаў яе адсутны позірк”.

(Крывашэй: ) “На беларускай мове большасьць літаратуры выпускаецца ў агучаным варыянце. Гэта “Гукатэкст”. Прадпрыемства беларускае. Запісваюцца такія творы клясыкаў, як Купалы, Коласа, вершы Багдановіча. Казько, Караткевіч, ну і многія іншыя… Мы не маглі чытаць па Брайлю. Але слухаць мы маглі даўным-даўно. Калі хочацца адчуць, заўсёды можна.

Я зараз прыходжу да меркаваньня, што бачыць чалавека, бачыць яго вочы, бачыць яго твар – гэта не заўсёды патрэбна. Я зараз больш зьвяртаю ўвагу на нейкія жэсты, на голас, на нейкія свае адчуваньні. І маё ўспрыманьне людзей, яно заўсёды вернае. І яно не залежыць ад таго, убачыла я, што ў яго ў вачах адлюстравалася, ці не.

– Заўжды лічылася, што вочы – люстэрка душы.

– Калі ты іх ня можаш бачыць, табе ня важна – люстэрка яно ці не. Прыходзіцца дзейнічаць па-іншаму.

– Вы бывалі ў іншых краінах?

– Мне не даводзілася бываць у іншых краінах. Я хачу пабываць у ЗША, у Вялікабрытаніі. Але я ня ўпэўненая, што я там хачу застацца. Як многія сучасныя маладыя людзі. Я мяркую, што жыць далёка ад Беларусі я проста не змагу. Нават пагаварыць па-беларуску ня будзе з кім.

– Што такое для чалавека відушчага любіць Беларусь, я магу гэта зразумець. Любіць канкрэтныя мясьціны, зьвязаныя з тваім дзяцінствам, з тваім жыцьцём і гэтак далей...

– Гэта тое самае, што і для невідушчага. Тое самае. Ты імкнесься да нейкіх сваіх знаёмых гукаў, пахаў. Ну гэта ж і відушчы ўспрымае. Проста зрок займае большую частку нашай сьвядомасьці з пункту гледжаньня навукі. А ўжо другія аналізатары, яны займаюць меншую частку ў відушчага. А ў невідушчага яны проста абвастраюцца. Знаёмы гук, і ты ўжо адчуваеш сябе камфортна, добра.

– Ці ёсьць характэрныя гукі ў Беларусі?

– Ну, напрыклад, мне падабаецца цішыня ў бабулінай вёсцы. Я люблю прачынацца ад таго, што пяюць пеўнікі, ад таго, як шуміць рабінка пад вакном”.

(Бартосік: ) “Размаўляючы з гэтымі людзьмі, я лавіў сябе на думцы, што бачыць – гэта зусім ня значыць адчуваць і разумець. Бо сваю краіну яны чуюць і разумеюць вельмі глыбока. Краіну з “Пагоняю” Багдановіча, “Прарокам” Купалы і “Знакам Бяды” Быкава. Разумеюць нашмат лепш за многіх сваіх “нармальных” суседзяў”.

(Дубавец: ) Пасьля гэтых словаў Зьмітра Бартосіка, мне застаецца зьвярнуцца да парадоксу – да клясычнага вобразу сьляпога народу ў айчыннай літаратуры, які мае дачыненьне якраз да фізычна відушчых нашых супляменьнікаў у першую чаргу. Што да ўласна сьляпых, дык яны становяцца сьвядомымі патрыётамі нават у такіх умовах, калі іхны Скарына забясьпечвае іх роднай літаратурай нашмат горш за іншых. Што да ўласна сьляпых, дык яны ў беларускай літаратуры выступаюць часьцяком больш відушчымі за астатніх. Мне згадваецца пасаж у адным з эсэ Ўладзімера Караткевіча пра тое, што ў нашых продкаў былі часіны, калі перад войскам ехалі сьляпыя дудары і лірнікі. Яны былі сьляпыя, – піша Караткевіч, – але відушчыя сэрцам і добра разумелі адзін аднаго.
Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG