Сёньня быў вынесены прысуд у справе журналістаў гарадзенскай газэты “Пагоні”, абвінавачаных у паклёпе на кіраўніка дзяржавы. Справа тычыцца зусім ня толькі гэтых журналістаў, але й незалежнай прэсы ў Беларусі ў цэлым.
Падобная расправа пагражае галоўнаму рэдактару менскай газэты “Рабочий” Віктару Івашкевічу. Разам з прэзыдэнтам Беларускай асацыяцыі журналістаў Жаннай Літвіной Віктар Івашкевіч прымае удзел у гутарцы за круглым сталом у перадачы “Праскі акцэнт”.
(Тарас: ) “Адразу нагадаю, што ў мінулы чацьвер галоўны рэдактар газэты “Рабочий” Віктар Івашкевіч быў выкліканы ў пракуратуру, дзе яму была ўручаная пастанова аб прыцягненьні да адказнасьці ў якасьці абвінавачанага ў паклёпе на прэзыдэнта і ўзятая падпіска аб нявыезьдзе. Гэты артыкул крымінальнага кодэксу Беларусі прадугледжвае пакараньне ў выглядзе ажно да пяці гадоў турэмнага зньяволеньня. Здаецца, падобныя прысуды яшчэ ня мелі прэцэдэнту дагэтуль.
Супраць вас, сп. Івашкевіч, пракуратура высунула падобныя абвінвачаньні, як і ў выпадку з “Пагоняй” – прычым у сувязі з падзеямі больш як паўгадовай даўніны, калі быў канфіскаваны наклад газэты “Рабочий”. Сьледчы пракуратуры нехта Патарайкін лічыць гэта звычайным супадзеньнем.
А як вы лічыце? Можа, проста фэміда ў Беларусі працуе вельмі марудна?”
(Івашкевіч: ) “Справы былі ўзбуджаныя фактычна аначасова. І наклады газэтаў “Пагоня” і “Рабочий” былі канфіскаваныя амаль што адначасова. І ў прынцыпе, амаль адначасовым, атрымліваецца, будзе й разгляд гэтых справаў. Толькі “Пагоня” крыху раней, мы крыху пазьней. А тое, што паўгода гэтае пытаньне разглядалася – гэта можа быць і маруднасьць работы тых органаў. Але хутчэй за ўсё, гэта была пэўная палітычная кан’юнктура, калі Лукашэнка глядзеў, наколькі можна дамагчыся прызнаньня сваіх выбараў, і трымалі, скажам так, нас у якасьці закладнікаў. А калі выявілася, што прымаць і прызнаваць рэжым Лукашэнкі такім, як ён ёсьць, Эўропа ня хоча, дык вырашылі паставіць кропку ў гэтых справах і прадэманстраваць усім астатнім журналістам, каб яны языкі не распускалі, прыцішыць вырашылі крытыку незалежнай прэсы супраць рэжыму”.
(Тарас: ) “А як вы думаеце, сп. Літвіна: мы маем тут зьбег акалічнасьцяў, ці, як кажуць, тэдэнцыя навідавоку?”
(Літвіна:) “Я думаю, адбываецца працэс, які можна назваць пакараньнем за тую пазыцыю, якую займала прэса напярэдадні выбарчай кампаніі. Я магу гэта патлумачыць толькі так”.
(Тарас: ) “Газэта “Пагоня” – рэгіянальнае выданьне, газэта “Рабочий” прафсаюзная, ці як бы раней сказалі, “галіновая”. Гэта зусім не прымяншае значнасьць альбо пэўную папулярнасьць гэтых газэтаў, але яны, так бы мовіць, ня самыя масавыя, і ня самыя фінансава моцныя ў Беларусі. На вашую думку, ці не таму ўлады выбралі аб’ектам перасьледу гэтыя выданьні, што ў іх менш рэзэрваў для супраціву. Ну, скажам, газэта “Свабода” калі была зачыненая, на яе месцы зьявілася “Наша Свабода”. А вось Маркевічу не даюць выпускаць новую газэту ў Горадні. А што будзе з газэтай “Рабочий” , сп. Івашкеіч?”
(Івашкевіч: ) “Я думаю, яна будзе выходзіць усё роўна. Па-першае, справа ўзбуджаная ня супраць газэты, а супраць мяне як грамадзяніна. І газэты непасрэдна ня тычыцца, хаця папярэджаньне Дзяржкамдруку мы атрымалі. Але нават калі забароняць… Газэта “Рабочий” з 1997-га па 99-ы год выдавалася як бюлетэнь Свабоднага прафсаюзу, распаўсюджвалася на заводах тысячным накладам і выконвала сваю нейкую інфармацыйную функцыю. Таму так ці йнакш, усё адно мы будзем працягваць працаваць”.
(Літвіна: ) “У працяг размовы зь Віктарам Івашкевічам. Можа, гэта такая крыху надуманая паралель, але і Мікола Маркевіч, і Віктар Івашкевіч яшчэ і палітыкі. Магчыма, гэта расплата адбываецца за чыста палітычнае. Маркевіч – у мінулым, Івашкевіч сёньня палітык у поўным сэнсе гэтага слова. Магчыма, тут можна пра гэта гаварыць. Але ёсьць яшчэ ў гэтай гісторыі з пакараньнем газэты “Рабочий” факты, якія мы зь цягам часу крыху забыліся.
Перш за ўсё я маю на ўвазе, калі аднаўляць храналёгію падзеяў, – летась 27 жніўня быў прызначаны выканаўцам абавязкаў дырэктара прыватнай друкарні “Мэджык” Уладзімер Глушакоў, па тых часах чыноўнік высокага рангу, з пасады першага намесьніка старшыні дзяржкамдруку. А арышт накладаў, узбуджэньне крымінальнай справы адбываецца літаральна на наступны дзень, 28 жніўня. І яшчэ болей – пасьля, калі газэты пачалі выходзіць зь белымі плямамі з-за яго цэнзарскага ўмяшаньня, БАЖ зьвярталася ў пракуратуру і патрабавала пракурорскага рэагаваньня на гэтыя дзеяньні дзяржаўнага чыноўніка. На жаль, мы атрымалі адказ праз два месяцы. Гэта была адпіска – наш ліст накіравалі ў Міністэрства інфармацыі. Атрымліваецца, што ў Мініістэрства інфармацыі на той час ужо была й функцыя пракурорскага рэагаваньня.
Дарэчы, яшчэ пазьней быў адказ зь Мінінфармацыі, што Ўладзімер Глушакоў больш не працуе ў гэтай структуры, і гэтым міністэрства ў адказе БАЖ абмежавалася. Я думаю, у зьвязку з узбуджэньнем гэтай крымінальнай справы мы павінны як грамадзкая арганізацыя зноў вярнуца да тых падзеяў, зноў зьвярнуцца зь лістамі да пракуратуры з патрабаваньнем адказнасьці за зьдзяйсьненьне цэнзуры, якое йшло абсалютна супраць усіх нормаў, запісаных і ў Канстытуцыі, і ў Законе аб друку”.
(Тарас: ) “Паўстае пытаньне абароны журналістаў, канкрэтных газэтаў і незалежнай прэсы ў цэлым. Гэта пытаньне салідарнасьці – як палітычнай, гэтак і прафэсійнай. Таму першая частка пытаньня вам, сп. Івашкевіч. Натуральна, газэта “Рабочий” ня ёсьць органам БНФ. І ўсё ж, як БНФ зьбіраецца бараніць свайго актывіста і выданьне, якое бароніць інтарэсы рабочых. І дарэчы – а што чытачы гэтай газэты? Ці могуць і хочуць яны чым-небудзь дапамагчы?”
(Івашкевіч: ) “Што да чытачоў – мы будзем у наступныя месяцы рэфармаваць газэту, нейкі новы зьмест надаваць, ну, і потым яны мусяць больш масава падпісвацца і купляць газэту. Што яны больш могуць? А што тычыцца арганізацыяў – скажам, газэта “Рабочий” у першую чаргу супрацоўнічала з прафсаюзамі, і яны будуць па сваёй лініі, і гэта ўжо робіцца, даваць інфармацыю ў Міжнароднай арганізацыі працы, у Канфэдэрацыю свабодных прафсаюзаў, куды ўваходзяць усе прафсаюзы Эўропы і Амэрыкі. У адказ будуць ісьці нейкія ноты Лукашэнку, пратэсты. Магчыма, па лініі МАП газэце будзе аказаная нейкая матэрыяльная дапамога. Пабачым.
Што да Фронту, думаю, будуць падчас суду нейкія пікеты. Гэта мы яшчэ не абмяркоўвалі. Але самая лепшая падтрымка – гэта актывізацыя дзейнасьці. І самая лепшая падтрымка газэце “Пагоня” і газэце “Рабочий”, і ўсім іншым газэтам Беларусі – гэта калі дэмакратычныя сілы Беларусі выйграюць мясцовыя выбары, калі ў гарсавеце Менску і ў гарсавеце Горадні будзе большасьць дэмакратычных дэпутатаў, якія прымуць нейкія пастановы. Якія дазволяць нам лягчэй арганізоўваць распаўсюд і продаж газэт на тэрыторыі гэтых гарадаоў. Гэта будзе самае лепшае. Таму што проста нейкія пікеты, калі будзе разглядацца справа ў дачыненьні мяне, і выйдуць дзесяць чалавек, якіх пасадзяць на 10 сутак – ад гэтага толку няма ніякага. А вось каб усе кінуліся арганізоўваць мясцовыя выбары і выйгралі – вось гэта была б дапамога.
Я, напэўна, у гэтых выбарах удзельнічаць ужо не змагу, таму што не спадзяюся на апраўдальны прысуд, а нават калі гэта будзе ўмоўна, дык па законе нельга ўдзельнічаць. Ну дык вось, усе астатнія павінны пастарацца выйграць”.
(Тарас: ) “Пра падтрымку “Пагоні” – і з боку беларускіх журналістаў, і з боку міжнародных праваабарончых арганізацыяў мы гаварылі ня раз у нашых перадачах. Сп. Літвіна, я прашу вас пракамэнтаваць апошнія падзеі”.
(Літвіна: ) “Па-першае, усё, што адбываецца вакол газэты “Пагоня”, тычыцца тэндэнцыі забароны на прафэсію ў Беларусі. Мне яшчэ раз хацелася б сказаць, што журналістам па сваім прызваньні трэба мець у першую чаргу свабоду на збор інфармацыі. Свабоду доступу да інфармацыі. І нашыя асноўныя патрабаваньні як прафэсійнай арганізацыі зноў у першую чаргу зводзяцца да таго, каб у нас не было такой татальнай забароны на інфармацыю.
І па другое, я хацела б вярнуцца да размовы зь Віктарам Івашкевічам аб ролі палітыкаў і грамадзтва у абароне правоў журналістаў. Мне падаецца, што на сёньняшні дзень гэта павінна быць клопатам усяго грамадзтва – права на інфармацыю. Глядзіце, што адбываецца. Публікацыя ў газэце “Рабочий”, прысьвечаная карупцыі ў атачэньні кіраўніка дзяржавы – тое, што кожны дзень мы чуем і бачым зь дзяржаўнага тэлебачаньня і радыё. Гэта інфармацыя пра тое, колькі людзей апынаецца ў турме – прычым людзей, якія кіруюць вялікімі прадпрыемствамі, вялікімі працоўнымі калектывамі. Гэта ўсё пацьверджаньне таго, што карупцыя ў нашай дзяржаве працьвітае. Але побач ніводнай публікацыі ў дзяржаўнай прэсе, наагул грамадзкасьць ня ведае, за што гэтыя людзі асуджаныя, чаму яны апынаюцца за кратамі.
Патрабаваць права ведаць праўду павінен абсалютна кожны грамадзянін маёй дзяржавы. А карпаратыўная салідарнасьць – тое, што на сёньняшні дзень у нашых сілах, робіцца. Але даводзіцца нам працаваць у разбуранай праўнай прасторы, таму разьлічваць на нейкія трыюмфальныя перамогі ва ўсіх гэтых судовых справах не даводзіцца. Хаця мае калегі, я думаю, абралі сваю прафэсію цалкам сьвядома, і іхная цьвёрдасьць падчас усіх гэтых разьбіральніцтвах заслугоўвае толькі велізарнай павагі”.
(Тарас: ) “Прадстаўнік АБСЭ ў справе свабоды прэсы Фраймут Дувэ назваў заклікі з боку аднаго высокапастаўленага дзеяча Беларусі і адной рэдактаркі не друкаваць “палітычна адсталых пісьменьнікаў” – такіх, як Быкаў, Барадулін, Законьнікаў – “справай нечуванай” у пасьляваеннай Эўропе. Размова ідзе пра пісьменьнікаў, якія складаюць гонар беларускай літаратуры. А што вядомыя, ці менш вядомыя – ці зазнаюць яны ў выдавецтвах, ці дзяржаўных выданьнях праблемы цэнзуры менавіта ідэалягічнага характару?”
(Літвіна: ) “Я думаю, на сёньняшні дзень мы ўжо прызвычаіліся да такой ганебнай зьявы, як самацэнзура. Канечне, пасьля ўсіх гэтых гучных судовых разьбіральніцтваў самацэнзура можа пусьціць карані ў кожным рэдакцыйным калектыве. Людзі будуць проста асьцерагацца пісаць на вострыя тэмы. Але сёньня асаблівасьць беларускай сытуацыі яшчэ і ў тым, што трэба нейкім чынам бараніць наагул нацыянальную прэсу. Размова ўжо можа нават і ня йдзе пра дзяржаўную і недзяржаўную – такога падзелу ўжо, можа, ня варта рабіць. Абсалютна дакладна ведаю: міністэрства інфармацыі разаслала літаральна па ўсіх дзяржаўных газэтах дакумэнт, у якім вельмі настойліва раіць скараціць свае штаты на 20 працэнтаў. Усё тое, што адбывалася вакол літаратурна-мастацкіх часпоісаў, таксама можна ацаніць толькі як поўную зачыстку інфармацыйнай прасторы, разбурэньне таго астраўка, дзе была свабода слова, была магчымасьць выказаць сваё меркаваньне абсалютна свабодна, і ўсё гэта сёньня як бы на мяжы зьнішчэньня.
І яшчэ адна асаблівасьць нашай сытуацыі. Я не саромеюся гэтага слова, я апошнім часам часта яго ўжываю: экспансія СМІ суседняй дзяржавы. Былі надрукаваныя вынікі апытаньняў НІСЭПІ, і тым сярод першых рэйтынгавых газэтаў, у першай пяцёрцы, на жаль, толькі два беларускія выданьні: гэта “Советская Белоруссія” і “БДГ”. А ўсе астатнія – гэта расейскія выданьні: “Комсомольская Правда”, “АиФ”. Пры канцы мінулага тыдня надрукаваны наклад першага выпуску “Московского комсомольца” ў Беларусі, прычым прызначаны рэдактарам зь беларускага боку Ігар Асінскі. Гэта ўсё сьведчыць пра тое, што на наш мэдыя-рынак прыходзяць магнаты з расейскай дзяржавы, будуючы сваю працу на нейкай інфармацыі забаўляльна-пазнавальнай. А тыя выданьні, якія могуць асьвятляць унутрынацыянальныя, унутрыдзяржаўныя праблемы – асдоўваюцца на другі плян, і проста адбываецца працэс выпіхваньня”.
(Тарас: ) “Сп. Івашкевіч – калі ўсё ж вярнуцца на пачатак размовы і паспрабаваць падсумаваць: як гэтыя справы супраць рэдактараў незалежных выданьняў ўпісваюцца ў агульную сытуацыю ў Беларусі? Я маю на ўвазе ня толькі агульную сытуацыю з правамі чалавека, якая сыстэмна пагаршаецца. Я маю на ўвазе сытуацыю палітычную. Ці не пачалі ўлады нейкую гульню, скіраваную на тое, каб спачатку заціснуць усе шрубкі, а потым крышачку адпусьціць, каб паказаць усяму сьвету – глядзіце, мы гатовыя да дыялёгу, да пакрокавай стратэгіі і г.д. Іншымі словамі, ці становяцца беларускія вольныя мэдыі прадметам нейкага гандлю, а значыць і закладнікамі міжнародных стасункаў Беларусі?”
(Івашкевіч: ) “Я думаю, паступова рэжым будзе ўзмацняць рэпрэсіі. Хаця гэта могуць быць прылівы і адлівы – больш прыдушылі, менш прыдушылі. Але мэтанакіравана гэта ўсё будзе прыдушвацца ў сувязі з тым, што ў рэжыму ўсё горш ідуць справы – нават да таго, што і на Захадзе ўжо адвярнуліся, і на Ўсходзе ахалоджаньне. Тое, што тую газавую трубу пусьцілі праз Украіну, нягледзячы на ўсе папярэднія абдымкі – я лічу, гэта красамоўны факт. Але Лукашэнка ж не захоча сыходзіць з улады добраахвотна. Значыць, ён усё больш будзе адчуваць сябе як у абложанай крэпасьці. А ў абложанай крэпасьці парадак заўсёды такі – дыктатура. Трэба ціснуць усіх шпіёнаў, праціўнікаў, бузатэраў, якія могуць не згаджацца з каманадаваньнем. Гэта аб’ектыўна. Доўга гэта не пратрывае, але нас чакаюць яшчэ выпрабаваньні. Хаця нос няма чаго вешаць – вайна ёсьць вайна. Хто ўвязаўся, той увязаўся. Кожны выбірае прафэсію сам. Не падабаецца ісьці ў журналісты – ідзі прадавай сьнікерсы”.
(Тарас: ) “Сп. Літвіна. Ці ёсьць непасрэдная сувязь паміж агульнай палітыкай уладаў і сытуацыяй у прэсе? І што можа зрабіць прэса, як яна можа выжыць у гэтай сытуацыі?”
(Літвіна: ) “На жаль, на цяперашні момант можна гаварыць пра тое, што адна частка нашай беларускай прэсы зьяўляецца сродкам палітычнай барацьбы. Другая частка прэсы, больш гэта тычыцца дзяржаўных СМІ, частка агульнай прапагандысцкай машыны. А вось, на жаль, чыста прафэсійныя моманты, мне падаецца, часам застаюцца на другім пляне. Такія моманты, як прафэсійная фанабэрыстасьць, нам уласьцівая – прэса, можа, у нечым захапіўшыся праблемамі зьнешнепалітычнымі, яшчэ якімі-небудзь, абсалютна кінула на сёньняшні момант настаўнікаў са сваімі праблемамі. Альбо арыштоўваюць дырэктара трактарнага заводу, і прэса абыходзіць тэму, чым жыве гэты шматтысячны калектыў, які застаўся без кіраўніка. Мы часам забываемся пра людзей, пра тое, чым яны жывуць. Каб быць запатрабаванымі, канкурэнтнымі, у нас няма іншага выйсьця, як проста падвышэньне свайго прафэсійнага ўзроўню й звароту да патрэбаў людзей”.
(Тарас: ) “Па-за рамкамі нашай сёньняшняй размовы застаўся яшчэ адзін эпізод. Днямі паводле рашэньня суду ў Менску былі замарожаныя банкаўскія рахункі газэты “Народная воля” – аднаго з найбольш буйных апазыцыйных выданьняў. І хаця фармальна прычыны арышту рахункаў маюць чыста фінансавыя, галоўны рэдактар “Народнай волі” Іосіф Сярэдзіч лічыць, што гэтае рашэньне можа мець заказны характар. На тле агульнай сытіуацыі зь беларускай прэсай гэтае меркаваньне не выглядае безпадстаўным”.
