Радыё «Свабода», кінутыя хаты, цудатворная капліца — у Цьвермах і Пашках

Ад часоў кастрычніцкага перавароту да нашых дзён на Лідчыне, паводле адмыслоўцаў, зьнікла 230 паселішчаў. Больш за палову зь іх — у 21 стагодзьдзі, пасьля прыняцьця «лёсаноснага» рашэньня аб стварэньні шляхам зьліцьця некалькіх — лепшых і ня надта — калгасаў у аграгарадкі. Было для «падмурку» адабрана напачатку 70, як лічылася, узорных гаспадарак. 7 год таму мой добры знаёмец, акадэмік АН, намесьнік старшыні Дзяржаграпраму да прыходу Лукашэнкі спадар Іван Нікітчанка, які заўчасна загінуў у так і не расьсьледаванай да канца аўтакатастрофе, пракамэнтаваў мне тое, што адбылося, так:

Нікітчанка: «Схапіліся за тое, што было — у нас мелася аж 119 агракомплексаў і паўтары сотні жывёлагадоўчых. І пасёлкі — жыльлё, сацкультбыт. А потым, калі разбурыўся Саюз, сэрвіс паў, мэдыцына ліквідаваная была, Лукашэнка ўзьняў пытаньне — трэба адрадзіць вёску. Мы ім прапанавалі правесьці зямельную рэформу, аднавіць права ўласнасьці на зямлю. Людзі б маглі атрымаць фінансавую падтрымку, будаваць жыльлё і тое, што ім патрабуецца. Зямля б магла быць закладной маёмасьцю за крэдыты. Ну дык гэта ж не прынялі — у душы Лукашэнка праціўнік прыватнай уласнасьці. Нават калі пабудуюць найцудоўнейшыя дамы, туды людзей не завабіш. Людзям трэба некуды дзіцёнка дзець, навучыць і куды вярнуцца. Дык калі б у бацькі была зямля, ведаў, што не адбяруць, сын і дачка побач пабудаваліся б. І праца б была, і зямля прыгледжаная. А зараз — гэта ня выйсьце…»

Днямі, пасьля паўторнай, праз 7 гадоў, вандроўкі ў Пашкі ды Цьвермы, я яшчэ раз пераканаўся ў слушнасьці гэтых слоў. А памянёныя паселішчы магу дадаць у сумны мартыралёг зьнікаючых вёсак.

…За некалькі кілямэтраў ад аўтабану М-19 Гродна—Менск заўважыў з бальшака, ля ўзьлеску, знаёмую хаціну. Адчынілася вузенькае, нібы шчыліна, акенца, празь якое паказаў «свабодаўскае» пасьведчаньне, якое, як і тады, адчыніла мне дзьверы. Дзякуй богу, гэта была ўсё тая ж наша сталая слухачка, спадарыня Ганна Марцэвіч. Дагэтуль Радыё Свабода праз старэнькі VEF для яе — адзіная крыніца інфармацыі.

Карэспандэнт: «Памятаеце, некалі ўзімку заяжджалі да вас?»

Марцэвіч: «Помню, помню. Прыймач няважны, але слухаю-слухаю кожны раз! „Свабода“ добра бярэ — без памехаў…»

Карэспандэнт: «А верыце таму, што мы гаворым?»

Марцэвіч: «Бывае, што праўду гавораць…» (Сьмяецца.)

Карэспандэнт: «А ацэнка ваша таго ж Лукашэнкі?»

Марцэвіч: «Ён маладзец, што пэнсію старым даў, праўда? А на фэрму ўладкавацца на працу нельга — жах! Як я 36 год адпрацавала за канвэерам — і 120 рублёў хапала. Толькі што цэны. Мне 2 мільёны пэнсія — малако сваё, гародніна, газ прывозяць, убірацца ня трэба. Хапае, а каму і не…»

Карэспандэнт: «Вы дагэтуль адна жывяце — казалі, што гародніну бамжы кралі…»

Марцэвіч: «Адна пры дарозе, было. Трымаю карову і цёлку, саджу і бульбу. А працавала ў Лідзе рабочай на фабрыцы абутковай. Тут жыла маці і сястра, якая хварэла, я даглядала, пакуль не памерла ў 96, бязьдзетная. Вось і я жыву, мусіць, гадоў 20 — ціха, пакуль ніхто не напужаў…»

Карэспандэнт: «Кватэру ў Лідзе маеце?»

Марцэвіч: «Так, пэнсію ў банк перавяла, тут атрымліваю. Часам яшчэ на ровары ежджу. Зрок страціла — трэба ўцякаць у Ліду. Кароўку — можа забяруць хто. Але моладзь ня хоча…»

Карэспандэнт: «А малака крыху здаяце?»

Марцэвіч: «Яна ў мяне „перадойка“, дык па 10 літраў у суткі…»

Карэспандэнт: «Будзеце слухаць нашу перадачу зь Цьвермаў?»

Марцэвіч: «Цікава было б…»

Яшчэ праз 5 кілямэтраў — вёска Пашкі, якая і 7 год таму лічылася «паміраючай». Пасьля прынятага зьверху рашэньня далучыць яе разам з тэхнікай і жывёлагадоўчай фэрмай ды калгасам Мічурына, у які ўваходзіла, да аграгарадка ў Бердаўцы. Хутка апусьцелі і 15 двароў, бо не было ні працы, ні сацкультбыту.

На падворку ў невядомага мужчыны, які пілаваў гальлё, убачыў вонкава знаёмага мне былога даглядчыка Івана Даўляшэвіча.

Спадарства: «Мы абодва Іваны! Бачыў, вы заходзілі да мяне зараз — я вас пазнаў! У хаце Эвеліна, маці мая, яна сьляпая… А ў мяне лецішча тут — я зь Ліды…»

Карэспандэнт: «А прозьвішча як?»

Спадар: «Вінча — амаль Леанарда, мне казалі пра італьянскія карані…»

Карэспандэнт: «А што вас захапіла ў Пашках?»

Вінча: «Лес, прырода, ціха-спакойна, ніхто ня ўлезе — няма мужыкоў… У дзеда майго ў Кочанаве быў млын. Яго і рэпрэсіравалі, як кулака, у Казахстан, калі рэпрэсіі былі 20–30-х гадоў. Маці з бацькам сустрэліся там, я і нарадзіўся ў Казахстане. Працаваў у калгасе Мічурына, хацеў дзедаў дом пад лецішча, але па закону не паложана. Кампэнсавалі мне за млын і дом, там школа была ў 55 годзе — мізер!»

Карэспандэнт: «Дзяцінства цяжкое было?»

Вінча: «Ой, голад-холад. Пасялілі ў бая, маці мэдсястрой, айцец у арцелі. Жылі ў бараку па 10–12 чалавек, школы няма. Бацьку цягнула ў Кочанава — у дзеда 10 га было, луг, лес. Там выганялі з хаты, таму тут купілі 14 год таму за 1700 даляраў з гумном, падвалам. Сьвіней трымалі, курэй…»

Карэспандэнт: «Наколькі памятаю, у вас сельсавет у адным кірунку, пошта ў другім — жывяце на раздарожжы?»

Даўляшэвіч: «Так! Сельсавет Дубровенскі, пошта ў Дворышчах за 8 км адсюль — я таксама магу па-беларуску. ФАП цяпер праз 9 км узімку паўзь лес у Першамайскім. Тут жа 5 чалавек, менш за 80 няма. Мне толькі 59…»

Карэспандэнт: «Побач з вамі адкрылі фэрму…»

Даўляшэвіч: «Сьвінафэрма была, арандавалі — развалілася, бо ўзімку не даехаць, камбікорму не давезьці — трэба гнаць грэйдэр, чысьціць. Працаўнікі запівалі, а было 300 галоў. Два браты было — аднаго забілі на Расеі, другі не пацягнуў, дом згарэў — зьехаў…»

Карэспандэнт: «Зіму чакаем наймацнейшую за 20 год — што з вамі будзе?»

Даўляшэвіч: «Дроў я нарыхтаваў — бура была, наваліла, дык бяры не хачу. Па 5 бярвеньняў пакладу — і на ровары. Чурак купіў 4 кубы. Бабулю ў горад адпраўлю. Аўталаўка прыяжджае ў Брыдзяняты, дапаўзу да асфальту — выжыву!»

* * *

7 год таму, сышоўшы з аўтобуса, пачуў на ўсе Цьвермы імшу па-польску праз выстаўлены на вуліцу дынамік, што быў падключаны да лямпавай яшчэ радыёлы «Sakte». Голас далёкага сьвятара з Варшавы з заклікамі маліцца за ўсіх ахвяраў катаклізмаў слухалі паўтара дзясятка бабулек і два дзядкі. Усяго ж у савецкія часы тут было да сотні жыхароў і цэнтар сельсавету. Пасьля ўсіх «узмацненьняў» калгасаў, якія прайшлі за гэтыя гады, наша «дзявятка» праехала па пустой вёсцы ўздоўж дамоў з замкамі на дзьвярах. Адзнакі жытла заўважыў, нарэшце, у адным. З ложка цяжка ўзьнялася бабулька ў белай хусьціне. Разам узгадалі:

Спадарыня: «З Варшавы слухалі імшу з нашай хаты — я Ядзя Гольмант. Цяпер спорцілася, з Польшчы не бярэцца. А раней прыходзілі дзяўчаты. Цяпер тры бабы толькі…»

Карэспандэнт: «А куды ж Цьвермы падзеліся?»

Ядзя: «Хто паўміраў, маладыя ўсе ў Лідзе, хаты стаяць. А мне 83, адна жыву. Паехаць і не хачу — старых ня любяць дзеці, толькі дачка прыяжджае. Пяцёра ў мяне было. Пэнсію дачка забірае, прывозіць нешта…»

Карэспандэнт: «А самі сабе смажыце?»

Ядзя: «Во якога супу, няма сілы — хіба схаджу па сваёй патрэбе. А так ляжу, бо ўсё баліць. Нічога не трымаю, сёлета і бульбы не капала. Памерлі Цьвермы…»

Карэспандэнт: «Цётка Ядзя, а чаму ж так адбылося?»

Ядзя: «Сынок, такое права прыйшло, што не было дзе і чаго рабіць. А бульбы шмат засталося някопанай, кукурузы, морквы! Выкапаюць па маразах — карысьці ня будзе з таго. Як мужык жыў, на фэрме рабілі пятнасьце гадоў. Зараз ані радыё, ані тэлевізіі, толькі тэлефон — „хуткая“ прыедзе, як накажаш…»

Назоў Цьвермы паходзіць, кажуць, ад літоўскага «tvermingas» — вытрыманы, сталы. Але вытрымаць сучасныя нястачы ня ў стане і сяброўка суразмоўніцы цётка Маня — таксама Гольмант. Яна моўчкі сядзела на акуратна пасьцеленым ложку — таксама ж адна.

Маня: «Тут цэлая вёска была — Гальманты на Гальмантах! Нам і буракі давалі — усё на сьвеце. А мой чалавечак 18 год на фэрме прарабіў — кароўнікі былі. (Уздыхае.) Ой, пустыя хаты — прыедуць, паглядзяць і ўедуць. Сьляпая, бяз ног, 82 гады. Дзеці хлеба на тыдзень прывязуць, а па дровы сама пайду зь дзьвюма палачкамі. Баюся — у мяне і так быў пажар. Унучак быў 3 годзікі, пліта гарэла, а пайшла за канём да суседзяў, гляджу, чырвонае, і ён стаіць голенькі. Згарэла ўсё на сьвеце, дзякуй богу, людзі памаглі. Ну, але ж прапаліць мушу сама, узімку за вадой не дайду — павалюся і буду ляжаць…»

Карэспандэнт: «У вас жа капліцу пабудавалі…»

Маня: «Гадоў, можа, пяць, міленькі мой. На Сёмуху ў нас прыяжджаюць ксяндзоў дзесяць, а люду — божа-божа! А некалі капліца была бальшая-бальшая, і званы! Але камуністы, Саветы…І зь Вільні прыяжджалі, просяць: бабачка пакажы. У машыну пасодзяць — назад прывязуць. Надта цудоўнае месца — мо пад’едзьце, паглядзіце…»

Пагалоска пра Цьвермскую цудатворную капліцу ідзе ў навакольлі аж зь першай паловы 18 стагодзьдзя, калі яе паставілі над драўляным крыжам з выявай Хрыста бяз рук ды ног, з глыбокім парэзам ад шыі да сьцягна, побач з адзінокай сасной, якую нельга было кранаць — такія дагэтуль вакол гэтага месца ходзяць легенды. Іх і дакумэнты, што засталіся, ня першы год дасьледуюць лідзкія краязнаўцы Ўладзімір Круцікаў ды Міхась Бурачэўскі. Зараз дарогу да капліцы лёгка знайшлі па ўказальніку, дзе мае спадарожнікі і пачалі апавядаць:

Круцікаў: «Паводле папераў, што знаходзяцца ў Жырмунскім касьцёле, некалі тут праходзіў гасьцінец. Збоку стаяў крыж, на ім фігурка Хрыста. І паламаўся ў буру. Адзін зь сялян занёс яго ў хату, і пакуль там ляжаў, у яго зрок прапаў. Аднойчы яму прысьніўся сон, дзе голас сказаў, што трэба крыж на месца занесьці, бо нельга яму ляжаць у сьвірне. Прозьвішча яго было Валяк. Аднёс яго назад, прымацаваў Хрыста — і стаў бачыць. З таго часу мейсца стала шанавацца, стала цудатворным — у мясцовых лічылася, што крыж дапамагае пры розных хваробах. Сюды прыносілі свае ручнікі, абвязвалі крыж, і потым іх да цела прыкладалі, маліліся доўга. Калі прыйшлі Саветы, нейкі чырвонаармеец пасек крыж шабляй. Палякі прыйшлі — пабудавалі капліцу…»

Бурачэўскі: «Гэта ў 1935-м — сумесь нэаготыкі ды клясыцызму. У 60-х гадах, пры Хрушчову, загадалі зьнесьці — трактарыст наўмысна сапсаваў трактар. Але выклікалі з Дворышча мэханікаў. Мы ведаем, хто „адзначыўся“ — Сьлюсараў і Жамойда. І бачыш, тут сасна, зь якой таксама гісторыя…»

Карэспандэнт: «У яе адзін корань і тры голыя ствалы, на якіх абразы…»

Бурачэўскі: «Дык вось, праводзілі геадэзісты здымку і пачалі яе пілаваць. З сасны пацякла смала чырвоная, як кроў, і яны ў жаху ўсё кінулі, а сасна стаяла, пакуль ня ўпала. Даводзілася размаўляць з чалавекам, які ўкапаў ізноў сасну — спадар Капачэль, фэрмэр, год як 10. Кажа, пасьля так хранова стала, а аналізы ўсе, як у космас. Прысьніў сон, што трэба паставіць крыж — вязем зь сябрам і ўбачылі яміну, як хто выкапаў. Аднавіў за свае грошы, і людзі ў першы панядзелак пасьля Сёмухі прыяжджаюць сюды — у 4 гадзіны імша. Мы з Валодзем былі на асьвячэньні — чалавек 500 прыехалі зь Ліпнішкаўскай, Лідзкай, Жырмунскай парафіяў. І зь Вільні — слава ідзе…»

Круцікаў: «Едуць самотна памаліцца і мо шмат ад якіх хвароб пазбавіцца. А людзі ў Цьвермах не захаваліся — у іх той жа лёс, што ў шматлікіх зьніклых вёсках. І гэта ўжо ня Бога справа, а валадароў…»

У машыне Міхась Бурачэўскі задуменна прамовіў:

Бурачэўскі: «А колькі, Віталь, іх будзе ў 21 стагодзьдзі, ня ведаем — гэта жахліва, жахліва і жахліва… Бачыце, людзей у Цьвермах няма практычна, а назва застанецца, дзякуючы капліцы — будзе жыць і будуць заўсёды прыяжджаць…»