Я жыла сярод інуітаў і індзейцаў

ПАДЛЯСКАЯ БАБУЛЯ І КАНАДЗКІЯ ЎНУЧКІ

Ян Максімюк: Пачнем з пытаньня, пра якое, як мяркую, раней ці пазьней даводзіцца думаць кожнаму, хто пакінуў краіну свайго дзяцінства і пераехаў жыць у іншую. Вам не шкада, што ваша жыцьцё склалася так, што вы, народжаная і выхаваная бацькамі-беларусамі на Падляшшы, сваю ўласную сям’ю заснавалі ў Канадзе? І пры нагодзе: якую нацыянальную прыналежнасьць вы далі б сваёй сям’і — канадзкую, канадзка-беларускую, яшчэ нейкую іншую?

Ася Яніна Кандрацюк: Ян, гэта вельмі цяжкое і складанае пытаньне. Мне здаецца, адказ тут залежыць шмат у чым ад таго, як глядзяць на нас людзі. Калі я нарадзілася і расла ў Польшчы, для нас было ясна, што мы — не палякі. Калі я паехала ў Менск вучыцца ва ўнівэрсытэце, там на нас глядзелі як на палякаў, а не беларусаў. Да такой катэгорыі — палякаў — у Менску нас залічвалі. А Канада зьяўляецца такім выгодным месцам, дзе ад цябе наогул не патрабуюць самаакрэсьленьня. Усім і так зразумела, што ты адкульсьці прыехаў, і факт, што ў цябе ёсьць свая мова, зьяўляецца нечым банальным. І ніхто не патрабуе ад цябе, каб ты гэта пакінуў і стаў некім іншым. У гэтым сэнсе я не шкадую, што пакінула краіну, дзе нарадзілася. Але калі думаю пра сваіх дзяцей, дык мне хацелася б, каб яны больш ведалі пра месца, у якім я правяла сваё дзяцінства.

Ды вы самі, напэўна, ведаеце, што месца нашага дзяцінства зьмянілася, што яно не засталося такім, якім было гадоў 30 таму. Калі мы летам з дочкамі прыяжджаем да бабці на Падляшша, дык я бачу, што дзеці ў іхным узросьце гавораць ужо больш па-польску, чым па-нашаму.

Максімюк: А ці вашы дочкі могуць пагаварыць з бабцяй па-падляску?

Кандрацюк: Са сваёй старэйшай дачкой да яе двух гадоў я гаварыла выключна па-нашаму, па-падляску. А потым яна натуральным чынам выбрала францускую мову — проста таму, што ўвесь час і ўсюды яе чула. Але калі мы прыяжджаем на Падляшша, дык яна вельмі добра дамаўляецца з бабцяй па-нашаму і вельмі добра бабцю разумее. А малодшай дачцэ ўсяго чатыры гады, так што пакуль цяжка сказаць, якую мову яна выбера. Я бачу, што яна наогул гаворыць па-француску, як і тыя дзеці, зь якімі мае дзяўчаткі найчасьцей сутыкаюцца. Але ў маіх дочак ёсьць моцная эмацыянальная сувязь з нашай мовай — калі яны хочуць зрабіць мне прыемнасьць, калі нечага хочуць дамагчыся ад мяне, або калі мне сумна і яны хочуць мяне павесяліць, дык адзываюцца да мяне па-падляску.

ФРАНЦУСКАЯ МОВА Ў МЕНСКУ

Максімюк: Калі мы ўжо гаворым пра сямейныя справы, дык ці не сказалі б вы некалькі словаў пра свайго мужа? Як вы зь ім пазнаёміліся? Чым ён займаецца?

Кандрацюк: Гэта даволі доўгая гісторыя. Пачну з таго, што правінцыя Квэбэк у Канадзе, адкуль мой муж Ян (Yann), і Францыя маюць шмат праграмаў абмену для моладзі. Ён у маладосьці штогод езьдзіў у Францыю, летам там працаваў і выпадкова сустрэў людзей з Латвіі. Яму было вельмі цікава пазнаёміцца зь людзьмі, у якіх была свая незалежная, новая дзяржава. Я думаю, яму было асабліва цікава і таму, што гэта было больш-менш тады, калі ў Квэбэку моцна думалі пра незалежнасьць. Ён паехаў на год у Рыгу, дзе працаваў настаўнікам францускай мовы, і там вывучыў латыскую мову. Яму таксама былі цікавыя славянскія мовы і Ўсходняя Эўропа наогул. Ён вывучаў паліталёгію, і яму трэба было веданьне расейскай мовы. Таму ён трапіў у Менск, каб вывучыць гэтую мову на моўных курсах. У Менску, ва ўнівэрсытэце, мы і сустрэліся...

Максімюк: А што рабілі ў Менску вы?

Кандрацюк: Я тады вывучала ангельскую мову з пэдагагічным ухілам у Лінгвістычным унівэрсытэце. Але гэта было таксама зьвязанае з вывучэньнем беларускай мовы і літаратуры. Я нават ня ведаю, як дакладна назваць той мой факультэт ці спэцыяльнасьць. Гэта было нешта міждысцыплінарнае, калі можна так сказаць...

Максімюк: А францускую мову, як разумею, вы сталі вывучаць пад уплывам свайго мужа, калі ўжо пераехалі ў Канаду...

Кандрацюк: Не, гэта было раней, тут атрымалася сьмешная гісторыя. Ва ўнівэрсытэце ў мяне была магчымасьць вывучаць францускую мову, але я сама не схацела і адмовілася. Мяне больш цікавілі германскія мовы, ангельская, нямецкая, скандынаўскія. І вось некалькі тыдняў пасьля таго, як я адмовілася ад францускай мовы і выпісалася з заняткаў, я сустрэла майго будучага мужа. Ну і цікавасьць да францускай мовы зьявілася сама сабою. Я купіла падручнік з касэтамі і пачала вывучаць яе самастойна.



АНГЕЛЬСКАЯ МОВА Ў МАНРЭАЛІ

Максімюк: А што вы робіце ў Канадзе? У вас ёсьць нейкая сталая пасада, ці вы займаецеся выключна домам і сям’ёй?

Кандрацюк: Так, у мяне ёсьць тут сталая праца. Я думаю, усім тым, хто закончыў Лінгвістычны ўнівэрсытэт ў Менску, будзе цікава даведацца, што дыплёмы гэтага ўнівэрсытэту з пэдагагічнай спэцыяльнасьцю прызнаюцца ўладамі ў Канадзе, то бок у правінцыі Квэбэк. У іншых правінцыях можа быць іначай, таму што ў кожнай правінцыі свае адукацыйныя правілы. У нас, каб вучыць дзяцей ангельскай мове, чым якраз займаюся я, трэба яшчэ ведаць францускую мову і здаць адпаведны экзамэн з гэтай мовы. Ну і ёсьць яшчэ некаторыя іншыя патрабаваньні. Напрыклад, каб атрымаць дазвол на сталую працу, мне трэба было запісацца на курсы і здаць экзамэн зь веданьня адукацыйнай сыстэмы ў Квэбэку. Дарэчы, ангельская мова ў Квэбэку навучаецца як замежная. Мяне гэта вельмі зьдзівіла, як і факт, што дзеці ў Квэбэку ведаюць ангельскую мову ня лепей за тых, якіх я вучыла ангельскай мове ў Польшчы.

Максімюк: А колькі часу занялі вам усе гэтыя экзамэны і курсы, перш чым вы атрымалі пасаду настаўніцы ангельскай мовы ў Канадзе?

Кандрацюк: Гэта было вельмі хутка. Я прыехала ў Канаду ў сярэдзіне верасьня, а ў сьнежні ўжо атрымала працу.

Максімюк: Неверагодна. А колькі гадоў тым дзецям, якіх вы вучыце ангельскай мове?

Кандрацюк: Я пачынала працу ў пачатковых школах у Манрэалі. Дзеці былі ад першай да шостай клясы. А потым у мяне зьявіўся і іншы настаўніцкі досьвед са старэйшымі дзецьмі, у сярэдніх школах, і з дарослымі. І таксама досьвед навучаньня францускай мовы для замежнікаў.

АСОБНЫ СЬВЕТ

Максімюк: Давайце цяпер крыху пагаворым пра краіну і горад, дзе вы жывяце. Спачатку пра краіну. Калі мы тут у Эўропе гаворым пра Амэрыку і амэрыканцаў, мы наогул маем на думцы ЗША і грамадзянаў ЗША. А што з Канадай? Як бы вы акрэсьлілі пачуцьцё «быцьця канадцам» — што гэта? І чым яно адрозьніваецца ад пачуцьця «быцьця амэрыканцам»? Ці амэрыканцы часам не глядзяць на канадцаў, як на сваіх «малодшых братоў» — як, не раўнуючы, некаторыя расейцы глядзяць на беларусаў?

Кандрацюк: Ян, гэта зноў вельмі цяжкое пытаньне. Я не хацела б абагульняць. Прытым, я ведаю вельмі няшмат амэрыканцаў, якія вырасьлі ў Амэрыцы. Мы тут у Квэбэку жывем у асобным сьвеце, францускамоўным, і наогул няшмат ведаем пра астатнюю Амэрыку, пра ЗША. Ёсьць, канешне, мясцовыя ўяўленьні і стэрэатыпы пра амэрыканцаў, але я думаю, што мне няварта іх паўтараць.

Калі я раней думала пра Канаду ці пра ЗША, дык уяўляла гэтыя краіны перш за ўсё праз прызму кніжак, якія чытала ў дзяцінстве. Ну вось, Амэрыку я бачыла вачыма герояў кніжак Марка Твэна. Я уяўляла сабе Амэрыку і Канаду як месцы з магутнай і некранутай прыродай ды зь вялікімі прасторамі. Ну а цяпер, калі я жыву ў Манрэалі, у асобным сьвеце ў самой Канадзе, мне цяжка рабіць абагульненьні наконт канадцаў ці амэрыканцаў.

Я толькі скажу, што з ангельскамоўнымі канадцамі я па-сапраўднаму пазнаёмілася адносна нядаўна, калі паехала на поўнач Канады і жыла ў вёсцы аўтахтонаў. Там былі ня толькі аўтахтоны, але туды прыяжджалі і ангельскамоўныя канадцы, і францускамоўныя, мы там сустракаліся, разам працавалі...

Максімюк: Ведаеце, калі людзі ў Эўропе і чулі нешта больш канкрэтнае пра Квэбэк, дык хутчэй пра тое, што гэтая правінцыя хоча аддзяліцца ад Канады. Гэта праўда? Як вы адчуваеце гэтыя сэпаратысцкія тэндэнцыі?

Кандрацюк: Я думаю, найважнейшае значэньне ў Квэбэку мае моўны падзел. Гэта людзей сапраўды кранае. Калі ў Квэбэк прыяжджаюць новыя эмігранты, дык людзі ня так цікавяцца тым, адкуль ты прыехаў і якая ў цябе свая мова, а тым, якую мову ты выбераш тут: францускую ці ангельскую? Значыць, людзей тут цікавіць перш за ўсё, на які бок ты станеш: францускамоўны ці ангельскамоўны.

Што тычыцца сэпаратысцкіх тэндэнцый... Цяжка адназначна адказаць. Зусім нядаўна ў нас адбыліся выбары, якія ў Квэбэку выйграла партыя, якую называюць сэпаратысцкай. Але я ня думаю, што людзей тут моцна займае пытаньне сэпаратызму. У Квэбэку людзі наогул не пагаджаюцца, калі можна так сказаць, з агульнанацыянальным палітычным праектам, які прадстаўляе кіроўная Кансэрватыўная партыя. Людзям не падабаецца збліжэньне Канады з ЗША, людзям не падабаецца агульнанацыянальная эканамічная палітыка і спосаб, як у краіне дзеляць нацыянальнае багацьце. Людзі ў Квэбэку глядзяць больш на скандынаўскія краіны, яны хацелі б больш сацыяльна арыентаванай палітыкі, больш справядлівай для ўсіх, а не такой мадэлі капіталізму, якой прытрымліваюцца кансэрватары.



ЦЯГА НА ПОЎНАЧ

Максімюк: Раскажыце цяпер крыху пра ваша жыцьцё на поўначы Канады. Як далёка на поўначы вы былі і што вы там рабілі?

Кандрацюк: У гэтым было і крыху выпадковасьці, і крыху ўласнага жаданьня. Мне поўнач вельмі падабаецца. Мне падабалася, калі я была ў Шатляндыі, на Гебрыдзкіх астравах, мне таксама падабалася, калі я была на поўначы Расеі, над Белым морам і на славутых Салаўках. На тых Салаўках мне нехта сказаў, што калі там пад канец восені замярзае мора, дык трэба чакаць ажно да вясны, каб адтуль выбрацца. Мяне гэта моцна ўразіла, я тады адчула смак вялікай прыгоды.

У Канадзе ў сваёй паездцы на поўнач я спалучыла працу з вучобай. Я там працавала настаўніцай у школе і адначасова праводзіла досьлед і зьбірала матэрыялы для сваёй магістарскай працы зь лінгвістыкі.

Максімюк: Калі вы кажаце пра сваё жыцьцё сярод аўтахтонаў, дык я здагадваюся, што вы маеце на ўвазе інуітаў ці, як яшчэ іх называюць, эскімосаў, так?

Кандрацюк: Так. Увесь гэты выезд я даволі доўга афармляла ў Манрэалі. Потым мне пазванілі з адной вёскі інуітаў — яны ня любяць, калі іх называць эскімосамі — і запрапанавалі працу. Гэтая вёска — яна называецца Куюарапік (Kuujjuarapik) — аказалася на самым поўдні канадзкай поўначы, і я была крыху расчараваная — ну, маўляў, там ня будзе так файна, як на далёкай поўначы. Але потым я дазналася, што ў той вёсцы акрамя інуітаў жывуць і індзейцы з народу кры, і цікавасьць у мяне зноў павысілася. Значыць, месца было на інуіцка-індзейскім памежжы. Ну дык я пагадзілася і паехала. І ні разу за пяць гадоў я не пашкадавала аб гэтым рашэньні.



НАЙПРЫГАЖЭЙШЫЯ ВОСЕНЬ І ЗІМА

Максімюк: Пяць гадоў!? Вы там былі пяць гадоў з усёй сям’ёй? Як гэта ўвогуле адбывалася?

Кандрацюк: Так, пяць гадоў. Я там вучыла ангельскай і францускай мовам у інуіцкай школе, а мае дзяўчаткі хадзілі ў індзейскі садок, дзе яны навучыліся індзейскай мове. Іх там вельмі добра прымалі, і ім там моцна спадабалася. Мы вярнуліся ў Манрэаль усяго некалькі месяцаў таму. Наогул, мы туды ехалі толькі на год, але нам там настолькі падабалася, што мы заставаліся пяць гадоў. Я закончыла сваю магістарскую працу, а муж напісаў сваю доктарскую дысэртацыю.

Максімюк: А вы там наогул мелі лета? Ці, магчыма, бачылі толькі зіму?

Кандрацюк: (сьмяецца) Там цяпер вельмі файная восень. Я думаю, што гэта найпрыгажэйшая пара году. Потым, недзе ў лістападзе, наступае вельмі цяжкі пэрыяд, бо ўвесь час ідзе дождж. Але пазьней, калі надыходзіць зіма, вяртаецца сонца, і гэта нешта цудоўнае ў той сьнежнай шэрані. Я ніколі ня бачыла такой файнай зімы, як там. І зіма там вельмі доўгая — часам сьнег ляжыць ажно да канца чэрвеня.

РЭЗЭРВАЦЫІ І СТЭРЭАТЫПЫ

Максімюк: Гэтая вёска была ў нейкай рэзэрвацыі? Тыя інуіты мелі ўласную юрысдыкцыю?

Кандрацюк: Так. Але цікава тое, што інуіты і індзейцы ў той вёсцы не былі пад адной юрысдыкцыяй. Тэрыторыя, на якой жылі індзейцы кры, была ў рэзэрвацыі, а тэрыторыя, дзе жылі інуіты — не належала да рэзэрвацыі. Згодна з паляўнічай традыцыяй, зямля інуітаў цягнулася ўздоўж мора, а зямля індзейцаў ішла глыбей у сушу, уздоўж рэчкі. Інуіты не падпісвалі такіх дамоваў з фэдэральным урадам, якія падпісалі індзейцы, а таму іхны юрыдычны статус быў іншы. Інуіты жартавалі, што ім ня трэба было падпісваць ніякіх дамоваў, бо яны і так ведалі, што ніхто да іх не прыедзе, а калі і прыедзе, дык доўга там ня вытрымае.

Максімюк: Калі я быў у Канадзе, дык чуў, што вось індзейцы ў рэзэрвацыях вычвараюць чортведама што. Ну бо ў іх там свая юрысдыкцыя, туды не заглядваюць фэдэральныя ахоўнікі закону, а значыць, індзейцы там і самагонку гоняць, і кантрабандай займаюцца... Гэта праўда?

Кандрацюк: На гэта глядзяць па-рознаму. Я была знаёмая зь людзьмі, якія займаліся маімі дочкамі ў дзіцячым садку, і яны мне казалі, што яны з-за гэтага моцна перажываюць. Людзі, якім сёньня па 50-60 гадоў, пацярпелі ўжо ад алькагалізму, але тое, што яны бачаць у цяперашні час, нашмат страшнейшае — праблемы алькагалізму і наркаманіі нашмат большыя, і яны ўвесь час небясьпечна нарастаюць. І гэтыя людзі яшчэ перажываюць, што індзейцы губляюць сваю мову.

Значыць, з аднаго боку існуе вельмі моцны адмоўны стэрэатып у поглядах на тое, што сёньня адбываецца ў рэзэрвацыях. І ў гэтым стэрэатыпе яшчэ сьцьвярджаюць, што чым бліжэй да гораду знаходзіцца рэзэрвацыя, тым мацней адбываецца там маральны расклад.

Але я мела іншы досьвед жыцьця сярод аўтахтонаў. Праўда, я там пабачыла шмат адмоўных рэчаў, але таксама і шмат станоўчага: я сустрэла вельмі файных і адкрытых вучняў, зь якімі мне было вельмі цікава і карысна працаваць.

Максімюк: Вы там былі ў ролі, так бы мовіць, цывілізатара — вучылі інуіцкіх дзяцей ангельскай і францускай мовам. А як у іх са сваёй мовай — нехта вучыў іх па-свойму?

Кандрацюк: Гэта цікавае пытаньне. Там, дзе я жыла, першыя школы заснавалі толькі ў 1950-х гадах (раней там людзі вялі жыцьцё качэўнікаў). Цягам пачатковых 30 гадоў інуіты і індзейцы хадзілі ў агульныя школы, у якіх іх наогул вучылі ангельскай мове, ну і яны мелі некалькі ўрокаў аўтахтоннай мовы на тыдзень. Цяпер гэтыя школы акрэсьліваюць як асыміляцыйныя. Недзе ў 1980-х інуітаў і індзейцаў разьдзялілі па асобных школах — якраз з думкай, каб зрабіць націск на захаваньне карэнных моваў. У іх свае адмысловыя праграмы, скіраваныя на захаваньне ўласнай мовы. У гэтых школах дзецей да другай клясы вучаць выключна на іхнай мове, а ў трэцяй клясе бацькі выбіраюць, на якой мове дзеці будуць вучыцца далей — францускай ці ангельскай. Ад трэцяй клясы карэннай мовы штораз менш, бо на яе месца ўваходзіць француская або ангельская.



ЯШЧЭ АДНА МОВА

Максімюк: Асю, калі мы гаворым пра аўтахтонныя мовы, дык я не магу пры гэтай нагодзе не паставіць вам адно адмысловае пытаньне. Гадоў пяць таму я перажыў адно з самых моцных узрушэньняў у сваім жыцьці, калі вы прыслалі мне свой пераклад п’есы францускамоўнай швайцарскай пісьменьніцы Аготы Крыстаф на сваю родную мову, то бок, на гаворку вёскі Кутлоўка, што ў Нараўскай гміне на Падляшшы. Чаго раптам вам захацелася перакладаць на падляскую? Гэта была мэлянхолія і туга па страчанай айчыне і краіне дзяцінства? Вам ніколі ня рупіла перакладаць на беларускі літаратурны стандарт?

Кандрацюк: Яшчэ адно складанае пытаньне, Ян. Я заўсёды пішу па-падляску, калі лістуюся з маімі сёстрамі або бацькамі. А патрэба перакладаць прыходзіць да мяне тады, калі я чытаю нешта настолькі цікавае, што мне хочацца распавесьці пра гэта яшчэ камусьці. Калі перакладаю на сваю мову, дык я ўпэўненая, што магу знайсьці агульную эмоцыю з тым, хто таксама ведае гэтую мову.

Перакладаць на беларускую літаратурную мову? Я некалі напісала дыплёмную працу пра складанасьці мастацкага перакладу на беларускую мову. Але цяпер, калі я жыву тут, перакладаць мне хочацца перш за ўсё на падляскую мову — хочацца значна мацней, чым на ўсе іншыя мовы, якія я вывучыла потым.

Максімюк: Як вы думаеце, наколькі істотны для нашай беларускай ідэнтычнасьці зьяўляецца факт, што мы, акрамя беларускага літаратурнага стандарту, ведаем яшчэ і нашу «патаемную мову» — падляскую? Ён нам замінае адчуць сябе «стоадсоткавымі» беларусамі ці, наадварот, дапамагае?

Кандрацюк: Калі я гляджу на гэта праз досьвед сваёй лінгвістычнай адукацыі, дык думаю, што наша мова мае для нас ня толькі эмацыйную ці сэнтымэнтальную вартасьць, але і чыста лінгвістычную. Падляская мова адкрывае нас паўней на ўсе іншыя славянскія мовы. Факт, што мы ўжо ў дзяцінстве жылі сярод некалькіх моваў і ведалі іх, дапамагае нам вывучаць іншыя. Калі я жыла ў Менску, мне сустрэліся людзі з Македоніі. Я была вельмі прыемна зьдзіўленая, калі адкрыла, што магу зь імі паразумецца на сваёй мове. Гэта было і вельмі сьмешна, і вельмі прыемна...

АЎТАХТОННАЯ ПАЭТКА

Максімюк: Маё апошняе пытаньне будзе пра вашы пераклады. Акрамя згаданай п’есы Аготы Крыстаф вы пераклалі яшчэ што-небудзь на падляскую?

Кандрацюк: Я помню, што я яшчэ пераклала ейную кніжку, якая называецца «Hier» («Учора»), але цяпер неяк не магу знайсьці гэтага перакладу ў сваім кампутэры. Я помню, што я яе перакладала, бо мне хацелася распавесьці пра гэтую кніжку маёй сястры. Я ёй распавяла, і ёй гэта вельмі спадабалася.

Мне вельмі падабаецца паэзія адной аўтахтоннай паэткі з Канады, Рыты Мэштакоша. Калі вам будзе цікава, я прышлю пераклад адной ейнай паэмы. Яна піша па-француску, але зь вялікай дамешкай словаў сваёй мовы.

Максімюк: Канешне, мне ўжо цікава. Прысылайце. І вялікі дзякуй вам за размову.


Гэта пераклад размовы, якая адбылася на падляскай мове. Арыгінал размовы крыху пазьней будзе апублікаваны на сайце Svoja.org.