Ці стануць лічбы незалежнага назіраньня фактарам палітыкі?

Дракахруст: Абвешчаныя як афіцыйныя, гэтак і альтэрнатыўныя вынікі выбараў. Паводле ЦВК, у гэтых выбарах узяла ўдзел 74% выбаршчыкаў, яны адбыліся ў 109 акругах, паўсюль перамогу атрымалі прадстаўнікі партыі ўлады. Паводле незалежных назіральнікаў, яўка па краіне ў сярэднім склала 40-44%, выбары не адбыліся ў шмат якіх акругах у буйных гарадах.

Як пажартаваў блогер Віктар Малішэўскі, і ўлада, і прыхільнікі байкоту, атрымліваецца, задаволеныя вынікамі выбараў: улада агучвае пераможныя рэляцыі, апазыцыя мае падставы казаць, што народ на своеасаблівым рэфэрэндуме выказаў недавер уладзе. Ці так гэта? І ці стануць лічбы незалежнага назіраньня фактам, фактарам палітыкі?

Марголін: Па-першае, я ня думаю, што ўлады вельмі задаволеныя вынікамі выбараў. Нягледзячы на агучаныя лічбы, яны добра разумеюць, што адбылося на самай справе.

Я ўчора сам увесь дзень правёў на выбарчым участку. Там сядзелі тры нашы назіральнікі. Мы лічылі вельмі дакладна і акуратна і налічылі, што ў дзень галасаваньня прыйшло толькі 414 выбаршчыкаў, а афіцыйны вынік быў — 633. Пасьля гэтага сябры камісіі проста не маглі глядзець нам у вочы, бо калі раней яны дамагаліся элегантных перамог, дык цяпер яны вымушаныя з кожным разам ісьці на ўсё больш грубыя падтасоўкі, якія ўжо, як кажуць, не мяжуюць з крымінальным кодэксам, а даўно яго перасягнулі.

Тое, што мы прымушаем тых прадстаўнікоў улады, якія сядзяць у выбарчых камісіях, ісьці на ўсё больш і больш брутальныя парушэньні выбарчага кодэксу і нават крымінальнага кодэксу, — я думаю, гэта пазытыўны вынік. У выніку народ (усё большая частка людзей) усё ж пачынае разумець, што выбараў у краіне няма. Гэта галоўнае.

Дракахруст: Юры, а як Вы глядзіце на гэта: ёсьць афіцыйныя вынікі, ёсьць вынікі альтэрнатыўнага назіраньня. Прыхільнікі апазыцыі павераць альтэрнатыўным вынікам, прыхільнікі ўлады — афіцыйным вынікам. Як гэтыя альтэрнатыўныя вынікі можна пераўтварыць у фактар, факт палітыкі?

Чавусаў: Хутчэй, вынікі незалежнага назіраньня будуць служыць для пацьвярджэньня слушнасьці альбо хібнасьці тактыкі апазыцыі. Гэта пацьвярджаецца тым, што ў нас ледзь ня тузін суб’ектаў ужо агучылі свае вынікі назіраньня. Ёсьць кампанія «Байкот 101», пра свае вынікі кажа лідэр Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі спадар Зянон Пазьняк, БХД абвяшчае свае лічбы, супольная кампанія «Справядлівыя выбары» — свае, склалася такое адчуваньне, што ў адсутнасьці рэальнай палітыкі ўсе палітычныя дзеячы шукаюць грунт для сваёй дзейнасьці ў назіраньні за тымі выбарамі, якіх не існуе.

Што да выкарыстаньня ў больш шырокім коле грамадзтва гэтых вынікаў назіраньня, дык я, хутчэй, скептычна стаўлюся да таго, што назіраньне за парлямэнцкімі выбарамі можа стаць асновай для дэлегітымацыі гэтых выбараў і ўсёй палітычнай сыстэмы, якая на такога кшталту выбарчых фарсах грунтуецца.

Мы бачылі досьвед прэзыдэнцкай кампаніі, якая была нашмат больш брутальнай, і фальсыфікацыі і маніпуляцыі вынікамі галасаваньня там былі па меншай меры такія ж маштабныя, — але нават прэзыдэнцкія выбары ня сталіся нагодай для масавага распаўсюду зьвестак, якія б закідвалі зерне сумневу ў легітымнасьці гэтай улады. Нейкі час гэтыя лічбы «мусіруюцца» пераважна ў незалежных СМІ, а пасьля зьнікаюць з фокусу грамадзкай увагі.

Спадар Леў слушна заўважыў, што ўлады хвалююцца з нагоды распаўсюду гэтых лічбаў, будуць перашкаджаць іх распаўсюду, але гэта менавіта нэрваваньне ўлады. Спадарыня Ярмошына хвалюецца, што гэты спэктакль ужо не такі пераканаўчы, як гэта здаралася раней. Але гэта менавіта такія прыкрыя непаразуменьні. Больш важная тут ацэнка АБСЭ.

Улады і сам Лукашэнка крывяць душой, калі дэманструюць такое зьневажальнае стаўленьне: маўляў, неістотна, што агучыць БДІПЧ, усё ўжо вырашана. Насамрэч, гэта для іх важна, ня будзем забывацца, што ў Беларусі, нягледзячы на аўтарытарны лад, унутры ўлады ёсьць розныя функцыянальныя групоўкі.

Дракахруст: Аляксандар, ці Вы ня лічыце, што фактычна адбыўся, як сказаў адзін з палітыкаў, своеасаблівы рэфэрэндум аб недаверы да ўлады, і народ, так бы мовіць, «нагамі выказаўся за недавер».

Класкоўскі: Па-першае, я хачу запытацца: а ці ёсьць нейкія адзіныя лічбы незалежнага назіраньня? Можна па-рознаму ставіцца да той лічбы, якую агучыла Ярмошына, але яна ў яе дакладная, а што тычыцца суб’ектаў альтэрнатыўнага, як Вы кажаце, назіраньня (дарэчы, тут таксама ідзе блытаніна, таму што было партыйнае назіраньне, асобна назіралі праваабаронцы, яшчэ адна супольная кампанія) — у іх атрымаліся розныя лічбы. Прычым сярод партыйных назіральнікаў было шмат зацятых байкатыстаў, — іх назваць неангажаванымі, бесстароннымі назіральнікамі цяжка.

Вялікая разьбежка ў лічбах — паміж партыйным назіраньнем і тым, што агучылі праваабаронцы, Гулак і Стэфановіч. Паводле іх сьведчаньняў, разьбежка паміж лічбамі Цэнтрвыбаркама і іх кампаніі — толькі 19%. Палічыце: 74 — 19= 55%. То бок, як ні прыкра байкатыстам, выбары, атрымліваецца, адбыліся. І гэта, на мой погляд, карэлюецца з прагнозамі НІСЭПД: у чэрвені гэта інстытуцыя засьведчыла, што трошкі больш за 50% былі гатовыя ісьці галасаваць^; быў прагноз, што гэта лічба павялічыцца, бо тыя, хто вагаюцца, звычайна далучаюцца да большасьці. Ці стане гэта нейкім грунтам для палітычнай барацьбы?

Сёньня прадстаўнік назіральнай місіі Мэкачы, калі яму задалі пытаньне: «Як Вы можаце пракамэнтаваць лічбы ЦВК?» — адказаў прыкладна так: ніяк, бо ў нас не было дастаткова сродкаў, каб пракантраляваць яўку. Вось і ўвесь адказ. З усімі гэтымі «валізамі» кампрамату можа насіцца апазыцыя, але нават гэтыя, так бы мовіць, «дэструктыўныя, варожыя», як лічыць улада, назіральнікі АБСЭ не бяруць іх за ісьціну ў апошняй інстанцыі.

І апошняе: уявім, што народ фактычна выказаў недавер уладзе і не прыйшоў. Дык вялікае пытаньне, ці гэта заслуга байкатыстаў (маўляў, начыталіся выступаў Лябедзькі, Рымашэўскага) ці гэта проста тое, што па-навуковаму называецца абсэнтэізмам, а груба кажучы, па-народнаму — «пафігізмам»? Тут вялікае пытаньне: ці стане гэты «пафігізм» нейкім грунтам для змаганьня на прэзыдэнцкіх выбарах, бо там ужо байкатаваць ня будзеш. Сёньня клікалі на рыбалку ці ў грыбы, а заўтра скажуць: наперад, на Плошчу, на барыкады? — Дык вось, ці пойдзе народ, — гэта вялікае пытаньне.

Дракахруст: Юры, працягнем гутарку менавіта на гэту тэму. Такое ўражаньне, што лічбы як такія (больш за 50%, менш за 50%) АБСЭ ня надта цікавілі. АБСЭ цікавілі працэдура, доступ да мэдыяў, сапраўднасьць падліку, але перавысіла лічба ці не перавысіла 50% — іх гэта, здаецца, не цікавіла. Гэта палітычнае, унутрыпалітычнае пытаньне ці не?

Чавусаў: Сапраўды, такое важнае для нашых унутрыапазыцыйных спрэчак пытаньне яўкі на ацэнку выбараў з боку БДІПЧ АБСЭ само па сабе ўплывае ў меншай ступені. Пагатоў, міжнародныя назіральнікі не займаюцца паралельным падлікам галасоў ці яўкі. Яны ацэньваюць умовы, пры якіх ажыцьцяўлялася галасаваньне, падлік галасоў, і, што ня менш важна, агульнапалітычныя ўмовы ў краіне. Пра тое, што ў адсутнасьці свабоды слова нельга казаць пра свабодныя выбары, здаецца, міжнародныя назіральнікі ў сваіх выніковых ацэнках ужо адзначылі.

Ня трэба перакладаць пытаньне ўнутрыбеларускай легітымнасьці рэжыму ці легітымацыі вось гэтых інстытутаў накшталт выбараў-фарсу на плечы міжнародных інстытуцыяў. Тое, што Лукашэнка ня можа паўплываць на БДІПЧ АБСЭ, і БДІПЧ дае адэкватную ацэнку гэтым выбарам, не замяняе патрэбы ўнутрыбеларускай апазыцыі змагацца за справядлівасьць выбараў, справядлівы падлік галасоў рознымі шляхамі, рознымі стратэгіямі.

Дракахруст: Леў, нашы калегі выказалі пэўны скепсіс і наконт гэтых лічбаў, і наконт магчымых палітычных наступстваў. Вам слова для адказу.

Марголін: Мне здаецца, што мы падыходзім да гэтай праблемы трохі не з таго боку. Па-першае, я б ня стаў паўтараць за Ярмошынай і за Лукашэнкам фразу пра тое, што выбары ў краіне адбыліся. Гэта не прэзыдэнцкія выбары, тут 110 акруг, і ў кожнай акрузе паасобку: выбары ці адбываюцца ці не адбываюцца. У такім выпадку, гэты агульны адсотак яўкі — гэта як сярэдняя тэмпэратура ў бальніцы.

Мы ў Барысаве наладзілі шчыльнае назіраньне за 5 участкамі і дамагліся рэальнай лічбы, якую мы ведаем. Мы бралі і шматпавярховыя дамы, і індывідуальную забудову, — і ў нас не было ніякіх праблемаў з назіраньнем. Мы бачылі кожнага выбаршчыка, і мы ня хочам сказаць, што гэта наша заслуга ці заслуга апазыцыі наогул, ці тых, хто выступаў за байкот, — гэта проста настрой народа, які мы павінныя ведаць, улічваць і, мне здаецца, мы павінныя працаваць над гэтым далей.

Можа, да прэзыдэнцкіх выбараў сытуацыя складзецца так, што электаральная падтрымка Лукашэнкі будзе 15%, а ўмовы будуць такія жорсткія, што нам давядзецца і на прэзыдэнцкіх выбарах прыняць тактыку байкоту. Я гэта таксама не выключаю. Калі няма рэальнай магчымасьці неяк змагацца, калі няма рэальнай надзеі на тое, што людзі пойдуць на Плошчу змагацца з танкамі, дык на прэзыдэнцкіх выбарах можа быць таксама такі выпадак.

Дракахруст: А надзея на байкот будзе? Скончацца прэзыдэнцкія выбары, Ярмошына абвесьціць напрыклад, 80% за Аляксандра Рыгоравіча, незалежнае назіраньне пакажа нейкія іншыя лічбы, — і што?

Марголін: Ведаеце, калі сытуацыя ў краіне будзе разьвівацца ў тым напрамку, у якім яна разьвіваецца зараз, я не выключаю, што ў 2015 годзе давядзецца для правядзеньня выбараў у кожны больш-менш буйны горад прыводзіць вайсковыя часткі, выводзіць танкі на вуліцы і гэтак далей. Бо калі пераважная большасьць насельніцтва не падтрымлівае кіраўніка, калі ў яго няма фактычнай легітымацыі, дык, калі ён хоча рабіць выбары, ён мусіць іх рабіць у такой вайсковых абставінах. Тады — ці ўдзельнічаць у гэтым, ці не — гэта будзе вельмі спрэчнае пытаньне.

Дракахруст: Зараз я прапаную пагаварыць пра тую палітычную рэальнасьць, якая зараз стварылася, па меншай меры, у апазыцыйным лягеры. Тыя гарачыя, вострыя, з узаемнымі зьнявагамі спрэчкі, якія ўзьнікалі падчас выбараў, здаецца, нягледзячы на тое, што выбары ўжо прайшлі, дасюль засталіся, засталася гэта «расколіна».

У дзень выбараў супольную заяву аб непрызнаньні вынікаў выбараў прыняў шэраг арганізацый — БНФ, рух «За Свабоду», кампанія «Гавары праўду», Сацыял-дэмакратычная партыя «Грамада» і «Справядлівы сьвет». Акрамя БНФ — усе арганізацыі, якія так ці інакш удзельнічалі ў выбарах, ды і Фронт таксама заяўляў, што яго зьняцьцё кандыдатураў ня ёсьць байкот. У сераду чакаецца супольная заява іншых арганізацый — АГП, БХД, «Маладога Фронту» і шэрагу іншых арганізацый, якія сьвядома практыкавалі байкот у той ці іншай форме.

Ці азначае гэта, што тыя спрэчкі і ўзаемныя абвінавачваньні наконт байкоту і ўдзелу перажылі выбары, што гэтая разьмежаваньне задасьць новую канфігурацыю палітычнага поля краіны?

Марголін: Я гэтага не выключаю, бо, на наш погляд, час, калі мы шукалі кампраміс дзеля кампрамісу, ужо мінуў. Калі мы, як лебедзь, рак ды шчупак, пачынаем рухацца ў розныя бакі, дык мы стаім на месцы. Тады больш істотна знайсьці аднадумцаў, паплечнікаў, зь якімі можна рухацца ў нейкім напрамку, а не губляць час на марныя спрэчкі. Я не выключаю таго, што, можа, і далей нашы шляхі будуць неаднолькавымі.

Дракахруст: Леў, я памятаю, як паплечнікі з БХД Вам у свой час (ня Вам асабіста, але Вашаму кіраўніку) квіток у Маскву ўручалі.

Марголін: Ведаеце, я памятаю і іншыя часы, калі мы з Калякіным не маглі сесьці за адзін стол, а потым былі галоўнымі спонсарамі аб’яднаньня апазыцыйных сіл. У палітыцы, як казаў, мне падаецца, Чэрчыль, няма вечных ворагаў і сяброў, а ёсьць толькі вечныя інтарэсы. Калі не атрымаецца са «Справядлівым сьветам», але атрымаецца з БХД — што ж рабіць?

Дракахруст: Юры, як Вы глядзіце — вось гэтыя дзьве плыні, якія абазначыліся падчас гэтых выбараў, яны так і застануцца паасобку? Хачу прачытаць вельмі красамоўную цытату з палымянага артыкулу расейскага палітоляга, які вельмі ўважліва сочыць за беларускімі падзеямі, Андрэя Суздальцава: «Цяпер, ужо пасьля выбараў, прыхільнікаў байкоту будуць цягнуць і падштурхоўваць зьліцца ў адзіны апазыцыйны рух з прыхільнікамі ўдзелу ў выбарах. Гэта як калі б Чырвоная Армія пасьля 45-га году аб’ядналася з «уласаўцамі». Дык ці будзе гэта «аб’яднаньне Чырвонай Арміі з „уласаўцамі“ »?

Чавусаў: Спрэчкі падчас выбарчай кампаніі ўнутры апазыцыі сапраўды былі вострыя, — і яны і павінныя быць вострымі, але яны не павінныя разьядноўваць апазыцыю. Вартая жалю сытуацыя, калі зацятыя прыхільнікі байкоту і зацятыя прыхільнікі ўдзелу ў гэтых выбарах больш энэргіі выдаткоўвалі на тое, каб прыдумаць больш зьневажальныя словы для сваіх апанэнтаў унутры дэмакратычнага лягеру, а не займаліся рэалізацыяй сваіх задачаў.

Міжволі закрадаецца сумнеў, што можа быць, у сытуацыі, калі ня можаш змагацца адэкватна з гэтым дыктатарскім рэжымам, дык прасьцей знайсьці ворага па сілах унутры дэмакратычнага лягеру?..

Спрэчкі павінныя быць, але яны павінныя прыводзіць да супольных высноваў, а не да навешваньня ярлыкоў. Няма ўнутры апазыцыі «кепскіх і добрых хлопцаў». І гэта не банальны заклік «давайце сябраваць». Мы — дэмакратычная супольнасьць, мы павінныя адчуваць агульную адказнасьць за тое, што адбываецца ў краіне. На ўсёй апазыцыі палягае адказнасьць. Немагчыма ўзмацніць адну нейкую структуру, адну кааліцыю за кошт зьневажальнай крытыкі нейкіх там «менш апазыцыйных апазыцыянэраў».

Тое, што сфармаваліся дзьве гэтыя групоўкі ўнутры апазыцыі, — гэта пакуль што цяжка адназначна ацэньваць. З аднаго боку, ёсьць такое кепскае разьяднаньне, збольшага — па нейкіх пэрсанальных прычынах. Мы бачым, што варожасьць паміж Аб’яднанай грамадзянскай партыяй і кампаніяй «Гавары праўду» вельмі падобная да таго, што адбывалася на мінулай стадыі палітычнага цыклю паміж БНФ і рухам"За свабоду«, створаным тады спадаром Мілінкевічам.

Зь іншага боку, калі пазыцыя і разыходжаньні ўнутры гэтых протакааліцый аформяцца, гэта можа стаць асновай для выпрацоўкі супольнай стратэгіі. Пакуль што яе ня бачна, але не выключана, што бліжэй да прэзыдэнцкіх выбараў неабходнасьць гэтых стратэгій прымусіць прадстаўнікоў гэтых дзьвюх протакааліцыяў сесьці за стол перамоваў і выпрацаваць адзіную тактыку. Будзе гэта байкот, ці будзе гэта нейкі абмежаваны ўдзел... Сапраўды, у сытуацыі, калі мы байкатуем гэтыя парлямэнцкія выбары, вельмі дзіўна будзе заклікаць людзей на выбарчыя ўчасткі ў наступны раз. Прыйдзе час — пабачым.

Дракахруст: Аляксандар, а як Вы глядзіце на гэта пакуль толькі «перадарганізацыйнае», але ўсё ж пэўнае афармленьне фактычна дзьвюх плыняў? (як спадар Суздальцаў сказаў, «Чырвоная Арміі і „ўласаўцаў“ »)

Класкоўскі: Па-першае, я б не падхопліваў тэрміналёгію Суздальцава, таму што гэта якраз тэрміналёгія варажнечы, і кепска, што гэтая зараза глыбока пранікла ў апазыцыю. Сапраўды, цягам мінулай кампаніі некаторыя лідэры найперш сканцэнтравалі свой палемічны агонь менавіта на прыхільніках іншай тактыкі. Гэта, ў рэшце рэшт, розныя тактыкі: у кожнай ёсьць свае плюсы і мінусы, — і менавіта так да гэтага варта было б ставіцца. А тут, аказваецца, «хто ня з намі, той — здраднік, агент», — і на лоб адразу яму ярлык. Гэта кепска і гэта сапраўды робіць такія расколіны, што я, напрыклад, не выключаю горшага сцэнару.

Калі аформяцца гэтыя два альянсы: адзін, умоўна кажучы, больш памяркоўны, з канструктыўнай апазыцыі, якую лічаць калябаранцкай прадстаўнікі іншага лягеру, і другі, ўмоўна кажучы, больш канфрантацыйная, радыкальная групоўка, — вось тады на выбары 2015 году выйдзе такі «дзьвюхгаловы мутант». І, канешне, гэта будзе не супернік Лукашэнку.

Што тычыцца ідэі байкоту прэзыдэнцкіх выбараў, — гэта я чую ўпершыню. Дагэтуль аксіёмай было сьцьвярджэньне, што прэзыдэнцкія выбары ўжо нельга ігнараваць, бо гэта адзіны шанец неяк пазмагацца за ўладу.

Спадар Марголін кажа, што можа быць такая сытуацыя, калі танкі нагоняць і гэтак далей, — калі ня будзе падтрымкі ў Лукашэнкі зусім. У гэтых развагах ёсьць хіба: атрымліваецца, што тады ня будзе падтрымкі і ў апазыцыі. Іначай, уявіце: калі ніхто не падтрымлівае Лукашэнку, і ўсе становяцца пад сьцягі апазыцыі, дык рэжым падае. А тут атрымліваецца, што апазыцыя апрыёры займае нейкую маргінальную нішу. Мне здаецца, што гэта апрыёры стратэгія паразы.

Увогуле, гэты лёзунг «За справядлівыя выбары без Лукашэнкі» мяне дзівіць сваёй наіўнасьцю, таму што ніхто мне не адказаў на простае пытаньне: а куды вы падзенеце Лукашэнку? Ён поўны сіл. Займаецца хакеем і яшчэ гадоў 20-30 хоча, каб гэты лёзунг ня быў актуальны.

Дракахруст: Леў, калегі Вас крытыкуюць. Калі ласка, Вам слова. Патлумачце, што за «справядлівыя выбары без Лукашэнкі»? А куды ж ён падзенецца?

Марголін: Па-першае, я б хацеў дадаць адну рэпліку да таго, што было сказана раней, бо мы бачым толькі два варыянты: ці апазыцыя адзіная, ці апазыцыя ваюе сама з сабой. Ёсьць яшчэ трэці варыянт: калі апазыцыя сама з сабой не ваюе, але ўсё ж фармуе дзьве розныя тактычныя плыні.

Падчас выбарчай кампаніі мы не дазвалялі сабе абражаць іншых толькі таму, што яны абралі іншую тактыку. Самае большае, што мы сабе дазвалялі, — гэта нагадаць некаторым людзям пра тое, што яны казалі месяц ці два таму. Мы лічым, што палітык павінен быць сумленным хаця б перад сабой, і, вядома ж, перад тымі, каго ён імкнецца прадстаўляць.

Што датычыцца кампаніі, мы разумеем, што прэзыдэнцкія выбары — гэта вельмі важная вяха ў палітычнай барацьбе. Я проста прывёў самы крайні варыянт. Можа адбыцца і такое. Я думаю, што гэтага ўсё ж ня будзе, і кампанія «За свабодныя выбары без Лукашэнкі» — гэта проста спроба абагульніць карціну, якую мы бачылі сёньня (пра тое, што людзі «галасуюць нагамі»), і давесьці людзям, што бяз выбараў ніякага паляпшэньня жыцьця ў іх ня будзе, — на гэта нельга нават разьлічваць. Калі нам ўдасца дамагчыся гэтага, я думаю, мы зможам атрымаць падтрымку народа. Тады, як кажа спадар Класкоўскі, «рэжым сам зваліцца, калі ў яго ня будзе падтрымкі, а падтрымка будзе ў апазыцыі». Але гэтага трэба дамагацца і над гэтым трэба шмат працаваць.

Мне здаецца, што тая тактыка, якую усё часьцей бяруць на ўзбраеньне «Гавары праўду» і рух «За свабоду» (я б яе назваў «тактыкай малых спраў»), у гэтым накірунку мала што дае.

Дракахруст: Юры, Леў ужо казаў пра тое, што гэтыя выбары яскрава паказалі: улада абсалютна ці ў значнай ступені ігнаруе народ. Для яе народ ужо нібы лішні для вырашэньня тых ці іншых праблемаў. Я думаю, што Вы таксама можаце зараз уявіць сабе: 2015 год, Лідзія Ярмошына выходзіць і абвяшчае лічбы. У гэтым сэнсе, сапраўды, ці не зьяўляецца нейкая чарговая стаўка: «Вось на прэзыдэнцкіх выбарах мы пакажам...» — Ну а што можна паказаць?

Чавусаў: Я паўтаруся яшчэ раз: лягічным працягам тактыкі байкоту парлямэнцкіх выбараў зьяўляецца байкот прэзыдэнцкіх выбараў. Пагатоў, Кансэрватыўна-хрысьціянская партыя БНФ на чале з Зянонам Пазьняком гэту тактыку выкарыстоўвае даволі даўно. З гэтага вынікае: у межах такога падыходу да палітычнай барацьбы выбары перастаюць быць «сакральнай каровай». Тады трэба шукаць нейкіх іншых шляхоў для таго, каб гэты антычалавечы беларускі рэжым зьмяніць.

Адказу на пытаньне, якая гэта мусіць быць тактыка, на дадзены момант у апазыцыі няма. Ці то гэта будзе татальны байкот рэжыму, — ня толькі ў электаральным вымярэньні, але і ва ўсіх іншых^; ці то гэта будзе тое, у чым апазыцыю абвінавачвае сам Лукашэнка: гэта стратэгія ўдушэньня Беларусі зьнешнімі санкцыямі^; ці то нешта трэцяе...

На дадзены момант мы знаходзімся ў сытуацыі, калі ні выбары, ні Плошча не даюць адчуваньня, што гэта слушная стратэгія. Лукашэнка гатовы да выбараў. Укідваюцца бюлетэні, ці нават ня ўкідваюцца, а проста патрэбныя лічбы пішуцца ў пратаколы незалежна ад таго, прыходзяць людзі на ўчастак ці не прыходзяць. Лукашэнка гатовы і да Плошчы, пра што нам засьведчыў 2010 год. Значыць, трэба шукаць іншыя шляхі.