Дараганава: Адзіны, хто выжыў

Пашанцавала таму мястэчку ці вёсцы, у якой жыве свой уласны паэт. І хоць такіх месцаў у Беларусі нямала, мястэчка Дараганава вылучаецца сярод іх. І сваёй назвай, і сваімі людзьмі, і сваёй пясьняркай. Валянціна Вераб’ёва дзяцінства правяла ў Сыбіры. Працавала намесьніцай дырэктара Беларускага навуковага цэнтру электроннай дакумэнтацыі. А вярнуўшыся ў роднае Дараганава піша вершы на мове продкаў.


Але ж Дараганава насамрэч не ад дарогі. Гэта паэтычная мэтафара. Мястэчка ўзьнікла дзякуючы буйным памешчыкам Дараганам, якія напрыканцы 19-га стагодзьдзя купілі гэтыя землі, пабудавалі вялікі маёнтак. Дзякуючы ім тут прайшла чыгунка і зьявілася станцыя, якая вырасла ў мястэчка. Краязнаўца Сямён Бародзіч ня лічыць Дараганава вёскай.

— Сапраўды, тут людзі жывуць, якія адукацыю маюць. Шмат хто вышэйшую. Цяжка вытлумачальна, але нейкая аўра тут прысутнічае. Гэта кажуць усе. Нават з навакольных вёсак, дзе кажуць «куды?», «у горад», «у Дараганава».

— А сёньня ў Дараганава статус вёскі?

— Вёскі. Добра тое, што назву не зьмянілі. Такія памкненьні былі ў 60-я. Шмат чаго перайменавалі. Але для Дараганава нічога не прыдумалі. Так і засталося.

— А быў бы які-небудзь Кастрычніцкі, Ленінскі.

— Вось была вёска Дрочава, а цяпер Ягаднае. Наша паселішча носіць памешчыцкае імя. І проста дзіўна, як гэта не перайменавалі. І то добра.

Не выпадкова, дарэчы, і дэмакратычная газета «Асіповіцкая панарама» рабілася ў Дараганаве. Гаворыць яе былы рэдактар, настаўнік Мікалай Тамашоў

— Дараганава заўсёды лічылася асяродкам больш культурным. Больш дэмакратычных поглядаў сапраўды. Вялікае адрозьненьне паміж Дараганавым і навакольнымі вёскамі. Там забітыя калгасьнікі. А тут людзі творчыя, з адметнымі поглядамі. На любых выбарах Дараганава паказвае вынікі несуадносныя з калгаснымі. Дарагава — вольны горад, як у нас кажуць.

Тое, што людзі тут сапраўды няпростыя я пераканаўся, сустрэўшы на вуліцы жанчыну з пустымі вёдрамі. Былая бібліятэкарка Людміла Фясько ходзіць па ваду на суседнюю вуліцу ўжо які год. І які год ваюе з адміністрацыяй за тое, каб вада зьвілася нарэшце і на яе вуліцы. У сваім змаганьні пані Фясько дайшла да адміністрацыі прэзыдэнта. Паслухайце яе расповед. Гэта можа быць карысна тым, хто ня ведае, як трэба дамагацца ад чыноўнікаў дзейнасьці.

— Так, як трэба, так я і рабіла. Бо кожны начальнік пытае. Ты ў свайго была? Вось я і пачала зь мясцовых. Сама сабе плян намалявала, куды і як. Спачатку сельскі савет, пасьля райвыканкам, пасьля аблвыканкам.

— І дайшлі да самай высокай прыступкі.

— Вось тады яны адрэагавалі. І мяне запомнілі добра.

— І якая была рэакцыя?

— У 25 градусаў марозу сабралі нас. І ўсё дапытваліся, хто ж такая Фясько? Сусед кажа, мы ж усе падпісаліся. «Не, вы нам тую пакажыце».

— Вада зьявілася?

— Будзе. Я ўпэўненая, што будзе. Яны калёнкі нам паставяць, а хто захоча можна будзе правесьці да дому.



Калі хочаце наведаць самы багаты музэй Асіповіччыны, вам трэба ехаць у Дараганава. Пачынаўся музэй, як школьны. Але дзякуючы руплівасьці мясцовай інтэлігенцыі вырас да паўнацэннага краязнаўчага. Асобны прыгожы будынак, багатая калекцыя, дзе ёсьць і бівень маманта, і, на радасьць дзецям, безьліч пудзілаў мясцовай фаўны.

Але галоўнае — этнаграфія і памешчыцкі побыт былых уладальнікаў маёнтка Дараганаў. Шыкоўныя крэслы, разныя шафы, дарагі посуд рупліва сабраны ад вяскоўцаў.





Сёньня музэем загадвае Жанна Караленя, улюбёная ў сваю справу спадарыня.

— Тое, што нашы землі належалі Радзівілам, у нас ёсьць такія артэфакты цікавыя. Вось гэта лясьнічы мне падарыў. Можа, была сумка паштовая, можа шапка лесьніка. Але арол з трыма трубамі праглядаецца. Радзівілаўскі герб, знойдзены на нашай зямлі.

Родавыя магілы Дараганаў рабаваліся на працягу ўсяго 20-га стагодзьдзя. Злодзеям заўжды мроіцца гара золата пад мармуровымі надмагільлямі.

— Што сталася з гэтымі пахаваньнямі? Ускрываліся яны ў першую ноч. Склеп. Шукалі шашку, бо сяляне бачылі. Потым ускрываліся камсамольцамі і беспрытульнікамі. Панскае золата шукалі. І адразу пасьля вызваленьня нашай тэрыторыі было апошняе ўскрыцьцё. Вывернулі з цынкавай труны, каб здаць цынк на мэталь.

Але і да сёньня ваколіцы маёнтка трывожаць чорныя капальнікі.

— Да гэтага часу шукаюць чорныя капальнікі. І мне прыносяць. З маёнтка. Вось недзе на дзьвярах вісела шыльдачка. Я кажу, «дзе вы знайшлі»? «Каля старога моста ў сакваяжы». Я кажу, «а што яшчэ там было, у сакваяжы?» «Цьвікі каваныя». «Цьвікі каваныя ў сакваяжы хавалі?» Нешта малаверагодна. Але дзякуй.

Адзін экспанат вельмі яскрава сьведчыць пра пачатак савецкай эпохі. Іржавы расплюшчаны цьвік.

— У самім маёнтку бальшавікі зрабілі калёнію для беспрытульнікаў. Гэта былі «беспрызорнікі» пасьля грамадзянскай вайны. Малалетнія злачынцы. Людзі баяліся хадзіць у лес. У грыбы, у ягады. Баяліся ноччу выходзіць на вуліцу. На месцы былога санаторыя каваны цьвік. Чамусьці ён расплюшчаны. Для чаго? Гэта заточка. Самая звычайная. І з такімі заточкамі хадзілі там дзеці. І напісалі нават Леніну жыхары суседніх вёсак, каб гэтую калёнію перавялі.



Як прыгожа выглядае маёнтак Дараганаў на даваенных здымках. Маленькі трохпавярховы палац. Але самыя страшныя часы для маёнтка і ягоных насельнікаў насталі з пачаткам нямецкай акупацыі. Справа ў тым, што да вайны на тэрыторыі маёнтка ўлады зрабілі вялікі дзіцячы санаторый. Сярод дзяцей было шмат габрэяў. І для іх санаторый ператварыўся ў гета.

Адзіны чалавек, які выжыў у тым пекле, Уладзімір Сямёнавіч, ці дакладней Вэлвэл Самуілавіч Сьвярдлоў. Карэнны мянчук, знакаміты каваль, народжаны ў 1930-м, памятае сваё дзяцінства да дробязяў. Слухаць гэтага мудрага прыгожага старога цяжка. Бо ён адзіны сьведка таго, што адбывалася ў Дараганаўскім маёнтку ад лета 41-га па вясну 42-га.

— У санаторый да нас немцы прыйшлі, я добра помню гэтую раніцу, 27 чэрвеня. На пяты дзень. І той жа дзень разьбегся пэрсанал. Засталіся чалавека чатыры. Паварыха адна. Мы былі прадстаўленыя самі сабе.

— Вы ведалі, якая пагроза сыходзіць вам ад іх?

— Ведаў ад старэйшага хлопчыка. Ён там расстраляны. Ён заўсёды казаў, што калі да нас прыйдуць немцы, то яўрэяў будуць забіваць.

— Далі нам жоўтыя зоркі. Нават па чатыры штукі. На кашулю сьпераду і ззаду ў раёне сэрца і на верхнюю вопратку. І сказалі, што хто без дазволу выйдзе будзе пакараны. Што яны і рабілі. Плёткамі нас зьбівалі.

— А што гэта было пры немцах?

— Я дагэтуль так і не разумею. Па статусе гэта быў дзіцячы дом, а па сутнасьці канцлягер. Было так голадна. У блякадным Ленінградзе давалі 125 грамаў хлеба. А нам давалі толькі сто.

Але цярпець прыходзілася ня толькі ад, скажам так, «абслугі». Але і ад гадаванцаў дзіцячага дома, дзяцей правільнай нацыянальнасьці.

— І то часта ўрываліся дзетдомаўцы. Там былі хлопцы і па 18 гадоў. Урываліся і адбіралі. Атрымаеш гэты хлеб, і хутчэй яго зьесьці. Бо адбяруць.

— Колькі вас было яўрэяў?

— Нас было чалавек 150.

Як часта ў гісторыі застаюцца імёны герояў і ахвяраў. Але памяць чамусьці шкадуе катаў. У нашым выпадку імя аднаго нелюдзя застанецца. Дакладней, адной. Веры Ждановіч.

— Там была такая Ждановіч, садыстка. Яна была намесьніцай загадчыка. Але па сутнасьці менавіта яна камандавала там парадам. І ў карцэр садзіла, і сьнегу падсыплюць на бэтонную падлогу. Дык я ўвесь час дамагаўся — дзе яна жыве? Яна ж тады была нестарая. Ёй было тады 30 гадоў. Дык мне заўсёды казалі, што далі ёй тэрмін пасьля вайны. Яна адседзела 6 гадоў. Яе выпусьцілі. Яна зьехала, яе тут няма. А ўжо потым я атрымаў паштоўку, што Вера Пятроўна ў Асіповічах памерла. Ці яны баяліся, што я паеду помсьціць? А мне толькі ў вочы паглядзець.

— А Вы бы паглядзелі?

— Паглядзеў бы. Але яе бераглі, і мяне бераглі.

— Немцы прысутнічалі ў гэтым дзіцячым доме?

— Той, хто быў трохі здаравейшы, бралі кроў.

— Стоп, стоп, стоп. Жыды — ня людзі...

— А кроў бралі. (сьмяецца) Мы калі гэтую зіму зімавалі, у нас палова памерла ад голаду і холаду. Ад зьбіцьця, ад хвароб. Не хавалі нідзе. Гэта я ўжо потым даведаўся. Памерлых проста кідалі пад лёд. Сьпім, ляжым. Давайце ўставаць. А нехта ўжо не ўстае. З голаду ціха паміраюць. З голаду ня енчаць. Сыходзяць з жыцьця. І толькі па вясьне да нас прыйшлі немцы і паліцаі. 2-га красавіка. І нам сказалі, што нас пераводзяць у іншае месца. Дзе будзе цёпла, сытна. Усё ў вас будзе. Малых ясельнага ўзросту, 4-5 гадоў, тых пагрузілі на падводу, а нас выстраілі ў калёну. І «шагом марш».

Марыя Васільеўна Падэра, жыхарка Дараганава, у 41-м годзе працавала ў санаторыі на кухні. Сёньня гэта яшчэ моцная галасістая старая. Зь вельмі ясным розумам.

— Было 220 дзяцей, было сто рабочых. Акуратна, культурна, чыста. Мне 99 гадоў. І трэба і ў турме пабыць зь дзецьмі, і гараваць, і паглядзець на голад. Затое і вас шкадую цяперака! Як вы будзеце жыць, калі 60 рублёў кіляграм мяса? Да чаго вы дажыліся?! Мне шкада вас!

— А тады, у 41-м годзе, шмат засталося людзей, якія працавалі ў гэтым санаторыі?

— Хто куды. А дзеці — дзе хто.

Сышла з санаторыя і наша гераіня. Але добра запомніла вось такі эпізод вайны. Канфлікт зь нямецкім салдатам.

— У мяне дзяўчынка была. Я яе ўкручваю, яны плача Я яе па попе. А тады немец мне сюды ў горла наган. «Сука ты, я цябе застрэлю.І адказваць за цябе, сука, ня буду! Мы вайну творым, а старыя і дзеці вінаватыя». «Мы вайну творым!» Вось цяпер мы толк творым, а трэба, каб вы галадалі? Каб вы 60 рублёў плацілі за кіло мяса?

— Гэта ён такі добры быў?

—Не скажу добры, але ён сказаў праўду. Самастойныя твораць вайну. Дарослыя. А старыя і дзеці вінаватыя.

— А Вы помніце, як у санаторыі зрабілі дзіцячае гета?

— Ня помню. Не хадзіла.

Але вернемся да расповеду пана Сьвярдлова.

— Я ўцёк амаль адразу. Бо там усё лесам і лесам. Мне ў калёне Яша, ён з Мазыра быў, кажа — «Вова, ведаеш, куды нас вядуць?» «Сказалі, у іншае месца». «Ні ў якая іншае месца. Каб у іншае месца, прыйшлі б ня ўзброеныя людзі. Нас забіваць вядуць». Гэта мяне ўзрушыла і я пабег. Кажу: «Давай разам». «Не, — кажа. Я ня вельмі быў падобны да габрэя, а ён да першага немца.

Іх вялі на досьвітку 2-га красавіка праз вёску Крынку ў лес. У маляўнічай лясістай вёсцы Крынцы толькі адна старая нешта памятае пра той дзень.

— Яўрэі толькі былі. Нашых людзей не было. Ну, дарослыя, я лічу, няхай будуць вінаватыя. А пры чым дзеці? І пяцігадовыя, і шасьцігадовыя.

Дарэчы, дзеці і па сёньня ходзяць на тую магілу ў лесе. Дзеці з бліжэйшага лягеру адпачынку.

— Так цікава. Глядзіш на гэтых дзетак. Туды ідуць і назад ідуць такія вясёленькія.

— І назад ідуць вясёленькія?

— Так. Расказваюць, усё такое.



Ня ведаю, як вам, а мне разанула гэтае простае «нашых людзей не было». У сваіх блуканьнях па пакутах маленькі Вэлвэл часта сутыкаўся з гэткім стаўленьнем.

— Як я ў красавіку ўцёк, я цягаўся па лесе больш, як паўтара месяцы. Недзе зойдзеш у вёску, дапаможаш. Якраз тады бульбу садзілі. «Паесьці дайце». «Паесьці трэба зарабіць. Што ты ўмееш?» Нехта скажа каня павадзіць, нехта бульбу паднесьці. І зарабіў. А нехта, у мяне ж адзеньне было такое, што зоркі былі відаць, часьцей праганялі. А той і палкай дасьць. «А ну-ка вон! Ато адвяду ў паліцыю!» І я ўжо так змарнеў. Еў і кісьліцу, і леташнія жалуды, Што я толькі ня еў. І з тэмпэратурай упаў у лесе. Упаў і ляжаў. І чую над сабой «Хлопчык, чый ты?» Я кажу «нічый». Пойдзем са мной. І вось забрала. Гэта Звонік Аляксандра Кірылаўна. Ёй прысвоена званьне праведніцы сьвету. Як я адтуль зьбег, усю вайну я прабыў у яе.



З фотаздымкка, які стары беражэ, як рэліквію, пазірае звычайная беларуская кабета ў хустачцы. Нічым, як быццам, не прыкметная.



Былую сядзібу мне паказаў краязнаўца Сямён Бародзіч. На месцы, дзе колісь стаяла сядзіба памешчыкаў Дараганаў, у якой быў той канцлягер, сёньня месца для адпачынку. У зарасьніку былога парка праглядаюцца падмуркі панскага дома.



Да сажалкі, у якую 60 гадоў таму кідалі трупы дзяцей, вядзе маляўнічая сьцежка.

На паляне стаяць альтанкі. Ёсьць і памятны абэліск. Вось толькі слупы з ланцугамі вакол яго, значна пахіліліся. І не ад часу.



— Сядаюць адпачывальнікі. Бачыш, што робяць? Прагінаюцца.

— Гэта месца пікніка стала?

— Яно і раней было. Вунь альтанкі стаяць. Тут пастаянна адпачывальнікі. На выходныя. І турзьлёты тут праводзяцца.

Мне адразу ўспомнілася страфа Аляксандра Галіча.

Сгнило в вошебойке платье узника,

Всем печалям подведен итог,

А над Бабьим Яром — смех и музыка...

Так что, все в порядке, спи, сынок.

Праз дарогу месца, дзе былі магілы Дараганаў. Апошнюю магілу зьнёс трактарам герой нашага часу. Які праславіўся ў 95-м тым, што разадраў на кавалкі нацыянальны беларускі сьцяг.

— Магілы Дараганаў. Калі быў нейкі сэмінар за савецкім часам, Іван Ціцянкоў, яму было напэўна загадана, яны трактарам вырылі варонку і помнік разьбілі напалам і кінулі туды.

А Уладзімір Сьвярдлоў толькі нядаўна стаў сябрам асацыяцыі былых вязьняў канцлягераў. Чаму? Слова нашаму герою.

— Я яго так для сябе і называю «санаторый». Я адпачыў — во! Каб прызналі і выдалі дакумэнт, трэба было прабыць у гета ня менш за 18 месяцаў. А ў мяне атрымліваецца толькі 9. І мяне ўсе гэтыя гады і блізка не пускалі. Усе гета ў Беларусі былі зьнішчаны альбо ў 41-м. І 18 месяцаў у нас толькі тры месцы такіх. Пазалетась зьнізілі гэту плянку. З 18 месяцаў да года. Я ўсё роўна ў гэтую кагорту не ўпісваўся. А летась зьнізілі да трох месяцаў. І мне адразу выдалі дакумэнт. Так немцы... Яны ж дапамогу аказваюць, лекі выдаюць.

— 6 месяцаў канцлягеру — гэта мала для іх ці што?

— (Сьмяецца)