Упрыгожваць свае падворкі размаляванымі скульптурамі зьвяроў, драўлянымі несапраўднымі млынкамі ды калодзежамі і нават проста малюнкамі на сьценах — у Беларусі не навіна. Напэўна, у кожнай вёсцы ёсьць свой самадзейны мастак. Але, напэўна, кожны, хто хоць раз ехаў са сталіцы на Браслаўскія азёры, запомніў вёску Мярэцкія. Тут на адным з панадворкаў — цэлы вэрнісаж вясёлых скульптур. Героі лялечных савецкіх мультфільмаў, мядзьведзі і львы. На дрэве села вялікая жаўна. Асабліва эфэктна глядзяцца вялікія кацяняты, што «караскаюцца» па камлі да штучнай бусьлянкі.
Гаспадыня мастацкага салёну — калгасная пэнсіянэрка Марыя Антонаўна Фянько. Усьмешлівая, крыху сарамлівая старая. Аднак можа ўставіць у размову запамінальную фразу.
— У паляводзтве рабіла. Талант пагіб у калхозных сьцянах.
— Талант пагіб? Я б не сказаў, што ён пагіб. А як даўно вы займаецеся жывапісам і скульптурай?
— Я з маленства стала маляваць. Колькі я нарабіла ў Мінск! На дачы. І ваўкоў, і зьвяроў.
— Дык у вас свая кліентура была!
— Ну. Зайздросьцяць, што я ў газэце. Кажу — і вы ляпіце. І вам хай зайздросьцяць.
— Зайздросьцяць? А хто?
— Суседзі. А хто вам не дае ляпіць? І вы ляпіце.
— А чаму ж не парадавацца?
— Людзі благія. Чаму цябе хваляць, а мяне — не? І ўжо не ляплю я. Ужо рукі баляць.
Цікава, што старая Марыя магла за сваю цягу да мастацтва сур’ёзна пацярпець ад рэжыму. Ад гітлераўскага рэжыму. У далёкім 43-м яна намалявала на школьнай дошцы партрэт Леніна.
— Пры немцах я ў пятую клясу пайшла, ва Ўдзелі. А там немцы стаялі. Я крэйдай намалявала Леніна. А са мной побач сяброўка стаяла.
— Знайшлі час і месца. Так.
— Яна мах — і сьцёрла. І глядзіць у дзьверы. Я гляджу — немец стаіць. А яна пасьпела сьцерці.
Маляваць у сям’і Фянько — традыцыя сямейная. У тым ліку і маляваць правадыроў. Унучка Марыі, дзесяцігадовая Ўладзя, таксама малюе. І паміж мілых пэйзажаў і натурмортаў я знайшоў партрэт дзейнага кіраўніка Беларусі. Падумаў быў, што гэта абавязковае заданьне ў сёньняшніх гуртках маляваньня. Але гэта быў самастойны парыў юнай душы. Дарэчы, намаляваны Лукашэнка быў значна прыгажэйшы за арыгінал.
— Я ўжо ня перш раз сустракаю партрэты Аляксандра Рыгоравіча. Усё дарослыя малююць.
— Намалявала вельмі падобна. Нават спрабавала яна ў нас грошы маляваць. Вельмі хораша атрымліваецца.
— Даляры ці эўра?
— Беларускія. Кажа, трэба папера спэцыяльная. Я кажу — пасадзяць у турму.
Гэта ў размову ўступіла мама Ўладзі. Яна працуе санітаркай у суседнім Пятрунове. Дзе дом састарэлых перарабілі на псыхіятрычную клініку. І вось што мне яна распавяла.
— Адны маладыя. Старых, гадоў за 60, практычна няма. Зусім мала. Многія трапілі па п’янцы. Многіх пааддавалі. Навошта камусьці глядзець, калі прыступы і дома рады даць ня могуць? Аддаюць сюды. Кватэрнае пытаньне, калі старэйшыя, бабкі-дзедкі.
— А ёсьць людзі, якія вылечваюцца і выходзяць?
— Пры маёй памяці аднаго-два чалавекі могуць забраць дадому. А калі сваякі сюды здалі, дык каму трэба назад іх забіраць?
— Там ёсьць людзі, якіх на вока не адрозьніш ад нармальнага чалавека?
— Ёсьць. Палавіна нават. У кожнага прыступы. У каго шызафрэнія, у каго што. Па-рознаму. Там можна і не адрозьніць. Вось жанчына, тры дачкі. Паўтары года працавала. А зараз гароднінай зрабілася. Сядзіць у ізалятары. Немагчыма. А там і апрануцца, і падфарбуюцца. Не адрозьніш.
Здараюцца нават зусім душаразьдзіральныя гісторыі.
— Адна ёсьць, у Амэрыцы жыла. Нарадзіла дачку. І з галоўкай стала кепска. Бацькі адсюль. 28 гадоў. 5 зь іх у Амэрыцы жыла. Пасьля родаў стала кепска з галавой, і бацькі забралі. Дзіця ў Амэрыцы засталося з мужам. А яе бацькі забралі сюды.
— А гэты муж прыяжджае?
— Кіньце. Страшна гэта ўсё.
Па колькасьці мастакоў на душу насельніцтва Мярэцкія, напэўна, могуць спаборнічаць з Парыжам. На іншым канцы вёскі жыве яшчэ адзін мастак. Жывапісец Віктар Цімашэнкаў. Расеец па крыві, былы ваенны марак ня можа не маляваць. Ягоная хата — суцэльная галерэя. Пэйзажы, натурморты, касьмічныя фантазіі.
— Мастак у вёсцы можа выжыць за кошт мастацтва?
— Не. Я іх не магу прадаць. Я кажу жартам: «Колькі каштуе?» — «Дзьве віна, і разам п’ем».
— У народу няма цягі да нейкай эстэтыкі?
— Ёсьць. Але поўны мэркантылізм цісьне на чалавека. Ён як глядзіць? Я лепш шмотку куплю сабе на базары ці паесьці нешта. Хаця ў душы — я ж бачу, калі дорыш, якія вочы ў людзей.
Вы заўважалі, чым адрозьніваюцца сёньняшнія аграгарадкі ад былых савецкіх цэнтральных калгасных сядзіб? А прыгледзьцеся неяк на фасады і сьцены будынкаў 70-х і 80-х гадоў. Ці дзіцячы сад гэта, ці паліклініка, але на фасадзе абавязкова будзе мазаіка ці пано. У інтэр’еры таксама будуць карціны. У двары будуць скульптуры. Сёньня ёсьць праца ўкладчыкам тратуарнай пліткі і будаўнікам платоў. Але няма месца мастаку. А ў Віктара двое цудоўных дзяцей. І магло быць трэцяе. Але жонка, птушніца, надарвалася на фэрме. І быў выкідыш.
— Я горшы за наркамана і п’яніцу. Ён грошы на кайф пускае. А я кайф толькі ў працы знаходжу. А грошы зь сям’і выцягваю. Час выбіваю. Гэта ўсё на сям’і адбіваецца. Я атрымліваю мільён пэнсіі. Жонка ад працы — мільён з капейкамі. Дзіця вынасіць не змагла. Бо скрыні гэтыя цягаць. Трэба было перасаджваць курэй. А пацягай іх на машыну і назад. Вось яна, маленькая, і сарвалася.
Алег і Алена Вышаткевічы — прыгожая, гасьцінная сямейная пара. Яна — настаўніца пачатковых клясаў у мясцовай школе. Ён — кіроўца аўталаўкі. Але асноўная праца — на зямлі, якую ўзяў у арэнду.
— Вы не жывяцё зь зямлі?
— Чаму? Жывем, скаціну гадуем. І для сябе хапае. І прадаць яшчэ ёсьць. Бульбу здаю. Капусту.
— Вас можна назваць фэрмэрам?
— Фэрмэр — які ўвесь час на зямлі робіць. А я ж налётам. З работы прыяжджаю — пабаранаваць сёе-тое. Цягне да зямлі, карацей. Хочацца зрабіць. Людзям дапамагаю. Хочацца дапамагчы. Калі трактар маю свой.
Фэрмэр — які ўвесь час на зямлі робіць. А я ж налётам. З работы прыяжджаю — пабаранаваць сёе-тое. Цягне да зямлі…
— Вы ўзялі крэдыт?
— Не. Купіў так.
— Ці ёсьць такі момант, што вам зайздросьцяць? Вось — кулак, трактар купіў...
— Вядома, ёсьць. Зайздрасьць у людзей вялікая.
— Ці шмат такіх людзей у Мярэцкіх?..
— Як я?
— Так.
— Ну вось, насупраць мяне жыве. Трактар мае свой. Насупраць крамы мужык жыве. Купіўшы трактар, людзям апрацоўвае зямлю. Вось праз дамы тры малады хлопец купіў трактар. Заняўся гаспадаркай. Карову сёлета набыў.
— Ня так усё змрочна.
— Ня так. Беларусь ёсьць Беларусь. Да зямлі яны заўжды былі... Каб дзяржава трохі дапамагала. А дзяржава — яна як? Камбайн дае. Але ў самую апошнюю чаргу. Як усё абмалоцяць сваё.
За 246 гадзін працы кіроўцам у мінулым месяцы Алег атрымаў на рукі мільён дзевяцьсот тысяч рублёў.
— А не лягчэй кінуць гэтую работу і жыць зь зямлі?
— Не. Нічога ня выйдзе. Ня будзе куды збываць гэтую прадукцыю. Няма збыту.
— Чаму? Што, народ капусту перастаў есьці?
— Па-першае, кожны садзіць сваю. Моладзь не купляе, ня квасіць.
— Сыходзіць мода на закруткі?
— Так. Бочкі ж ставілі квасіць. А моладзь цяпер ня хоча гэта рабіць. Ім толькі грошы, і болей. І каб рабіць лёгка. А лёгка рабіць цяпер не прыходзіцца. Калі на зямлі. На зямлі трэба ўсё дагледзець. А каб дагледзець, патрэбны час.
— А палітыкай вы не цікавіцеся?
— Ай. Што ёй цікавіцца? Як ёсьць, так ёсьць. Што я папраўлю? Знаеш, дзе што зрабілася. А што паправіш? Толькі лішняе расстройства.
А вось пані Алена ў сёньняшнім часе бачыць адзін сур’ёзны плюс, які можна паставіць у заслугу ўладзе. Значна скарачаецца колькасьць праблемных сем’яў.
— Вы ведаеце, раней было многа. У нашай мясцовасьці мярэцкаўскай. Цяпер стала менш. Бо вельмі сур’ёзны кантроль. З боку сацыяльнага пэдагога і сацыяльнага работніка. І настаўнікі вельмі часта наведваюць гэтыя сем’і. І таму бацькі крышачку пабойваюцца. Цяпер вельмі сур’ёзна гэтае пытаньне ставіцца. Наконт сем’яў. Раней гэтага не было. Наведваюць сям’ю. Выклікаюць у школу. Размова зь імі ідзе. І яны неяк сумняваюцца. Сорамна трапіць... Кожны стараецца выглядаць зь лепшага боку.
У Алега і Алены дзьве дарослыя дачкі. Старэйшая жыве ў недалёкім Глыбокім, малодшая вучыцца ў Мюнхэне на журналістку.
— Што галоўнае, каб мова была?
— Сям’я на першым пляне. Мае дзеці выхаваны так. Вось старэйшая — туды-сюды, а ў малодшай чыста беларуская мова. Малая кажа, я засумавала па сваёй мове, па табе, мама. Хачу сюды. У свае краі. Але хто ведае, як лёс распарадзіцца.
— Ня хоча заставацца ў Мюнхэне?
— Як Бог дасьць.
Па вялікім рахунку, самы каштоўны капітал нашай вёскі — гэта такія людзі, як Алег і Алена. Якіх нічым не спакусіш, каб яны кінулі свой родны кут. Якія ня могуць жыць бяз працы на зямлі. Якія ведаюць цану роднаму слову. Ці дачакаюцца яны дапамогі ад дзяржавы? Зрэшты, абы толькі не замінала.
