Шчыткавічы і Ляўкі. Край сакуноў

Шчыткавічы — вёска вялікая. З дыхтоўным мэмарыялам пасярод немалога сквэру — памяці землякоў, палеглых у апошняй вайне. Каля сквэру вялікі Палац культуры і двухпавярховая цагляная школа. Я гутару зь дзяўчынкай-выпускніцай і настаўніцай роднай мовы.

— Вы ведаеце, хто такія «сакуны»?

— Гэта народ, які жыў на тэрыторыі Беларусі. Яны размаўлялі вельмі цікава. Гаворка заўсёды канчалася на «-са». Напрыклад «Наеўса».

— А вы самі гаворыце на «-са»?

— Не. Ужо ўсё.

Племя сакуноў вылучалася ня толькі дзеяслоўным фармантам «-са», за што і атрымала такую мянушку. Але і іншымі, больш цікавымі рэчамі. Вось як апісвае сакуноў у сваім дасьледаваньні знакаміты этнограф Ісаак Сербаў.

«Жанчыны ў сакуноў карыстаюцца аднолькавымі правамі з мужчынамі. Наняць прыслугу ў іх амаль немагчыма. Дзяўчына ні за якія грошы ня пойдзе служыць, лічачы для сябе гэта вялікай ганьбай. — Калі сакун даў слова, а тым больш прысягнуў „на грудзі“, то ён абавязкова выканае абяцанае. Маральнасьць у іх настолькі высокая, што сямейнай нявернасьці ці парушэньня дзявочай цноты сакуны ня ведаюць. П’янага разгулу і крадзяжу ў іх незаўважна. Ня ведаю, чым растлумачыць, што ў Шчыткавічах бабы ледзь не пагалоўна кураць махорку цалкам адкрыта. На поясе носяць люльку і мяшок з тытунём».


Дырэктар Палаца культуры Мікалай Баравік кажа, што жанчына зь люлькай — ніякая ня выдумка.

— Што адметна. Кажуць, што ў іх быў матрыярхат. Жанчыны курылі самасад і люлькі насілі.

— Гэта ў якія гады?

— Гэта ў 19-м стагодзьдзі. Я яшчэ памятаю, у дзяцінстве бабуля хадзіла, суседка, хадзіла зь люлькай і курыла махорку. Прычым адкрыта. І амаль пагалоўна яны курылі.

— Жанчыны?

— Жанчыны.

— А ў чым-небудзь яшчэ выяўляўся гэты матрыярхат?

— Па-мойму, яны кіравалі ўсёй справай. Калі курылі, то і кіравалі.

У Палацы культуры ёсьць унікальная экспазыцыя этнаграфіі. Большую яе частку складаюць сямейныя рэліквіі бібліятэкаркі Тамары Віктараўны Кафганавай.
— Я праўнучка натуральнай жанчыны-сакункі. Мая прабабка нябожчыца 96 гадоў пражыла. Яна сама люльку не курыла, але ў нашай мясцовасьці, я яшчэ памятаю, жылі жанчыны, яны насілі люлькі і яны курылі. У іх быў матрыярхат. Яны кіравалі ўсёй гаспадаркай.

— У чым гэта выяўлялася?

— Жанчыны ў сям’і стаялі вышэй за мужчын. Кіравалі домам.
Унікальныя абрусы і ручнікі, некаторым зь якіх не адна сотня гадоў, вісяць на сьцяне толькі як упрыгожаньні. Бо няма каму ў Шчыткавічах расчытаць іх арнамэнты. Ды нават правільна павязаць тыя наміткі ўжо ніхто ня здолее.

— Вось гэта фата была. Намёт. Яны насілі гэтыя намёты. Мая бабуля гэты намёт ня ўмела завязваць, а прабабка нам, дзецям, завязвала гэты намёт. Адзін канец гэтага ручніка быў ззаду, а другі абавязкова павінен быць сьпераду. Вышываліся пярэднікі. Калі жанчыны паміралі, ім завязвалі фартух. Замуж выходзіць быў свой узор, у царкву хадзіць быў свой узор. І людзі, якія паміралі, быў свой узор. Як мая пакойная прабабка гаварыла, крамнае мне ня трэба. Заўжды хадзіла ў палатняным.

— А крамнае?

— Яно ў яе не каціравалася. Вось паглядзіце, для чаго гэты ручнік вышываўся? Напэўна, у царкву.

— Якую ролю адыгрывала гэтая люлька?

— Ну, хутчэй за ўсё гэта быў сымбаль улады. Мая нябожчыца прабабка, 1886-га году, у яе была прымаўка любімая: «Калі з пана пан, то гэта пан, а калі з хама пан, то гэта хам». Была рэвалюцыя, многа пакрыўджаных, дык яна казала: «Мы пры пану лепш жылі». Гэта крамола ўжо?

Дазвольце яшчэ адну цытату з кнігі Ісаака Сербава «Беларусы-сакуны»:

«У сакуноў да гэтае пары захаваліся старажытныя звычаі. Напрыклад, правёўшы нябожчыка з галашэньнем на клады, сакуны спачатку ладзяць дома хаўтуры, а пасьля зьбіраюць рэшткі ежы і піцьця і ідуць на задворкі ці на ростані. Сядаюць у кола і правяць трызну, размаўляючы з быццам прысутнымі тут нябожчыкамі. Блізкія ходзяць з галашэньнем на сьвежую магілу і абсыпаюць яе макам».

— У Ляўках і цяпер гаворка на «-са» ідзе. Нават я ў дзяцінстве, пакуль не пайшлі ў школу, мы таксама так гаварылі. У школе нас адвучылі. «Грамотно надо разговаривать».

— А песьні былі адметныя нейкія?

— Былі, але я ўжо іх ня памятаю. Бо калі мы падрасьлі, сьпявалі ўжо сучасныя. Зь дзяцінства запомнілася, што яны зьбіраліся на лаве, і не было ніякай выпіўкі, сьпявалі песьні ўвесь час. Песьня была ў іх любімая...


Я яе помню зь дзяцінства са свайго. І пра п’янку ў бабкі любімая прымаўка была. Калі мужык пайшоў у шынок, яго гаспадаром не лічылі. Прабабка казала, што не пілі. «Каб пілі, мы б, — кажа, — не жылі».

Настаўнік Барыс Ізевіч Галінсон, нашчадак слуцкіх габрэяў і сакуноў, паказаў мне свой радавы дом. Хату мінулага стагодзьдзя. Усярэдзіне больш падобную, кажучы сучаснай мовай, на студыю. Жыльлёвая прастора не перагароджаная сьценамі.
— Мэбля была іншая. Колькі ёй гадоў, я ня ведаю. Гэта тыповы сакуноўскі дом. Тут нічога не мянялі.

— А чым адрозьніваўся сакуноўскі дом?

— У іх заўжды дом на тры вакны. Першае вакно на ўсход і маленькае вакенца ў сені. У іншых дамах перагародкі — на спальню, на кухню асобна.

— Утульны дом.

— Адна печ на палях стаіць. Ацяпляе ўсё.

Як мала я чуў у Шчыткавічах беларускай мовы. Відаць, разам з адметным «-са» ў сакуноў вытручвалі і прыродную беларушчыну. Ад былога калгаса-мільянэра засталіся бэтонныя помнікі былога гандлёвага цэнтру і Палаца культуры.

— Жылі пры савецкай уладзе ў аграгарадку. У 70-я тут усё было. Дом культуры, гандлёвы цэнтар. У гандлёвым цэнтры сталовая, кафэ, харчовая крама, прамысловыя тавары, аптэка, бальніца, лазьня, пральня, кнігарня.

— І кнігарня была свая?

— Свая. Пасьля, як гандлёвы цэнтар разваліўся і ня стала чым паліць, усе пайшлі па сваіх кутах. Гандлёвы цэнтар не было чым паліць, яго закрылі. Стаіць разваліна. Аграгарадок зрабілі. У школе плот паставілі, памянялі сталярку, адрамантавалі дзіцячы садок. А ў вёсцы практычна нічога. Пару вуліц заасфальтавалі. Вось табе і аграгарадок.

Але ёсьць яшчэ адна спэцыфічная дэталь. У вялікім цагляным будынку школы няма туалету. Калісьці ён, вядома, быў. Але падчас «бэбі-буму» стала не хапаць аўдыторый, і туалетныя памяшканьні аддалі пад клясы. Цяпер дзяцей паменела, але яны працягваюць хадзіць у бэтонную шпакоўню зь дзіркамі. Уяўляеце, як гэта адбіваецца на арганізьме дзяўчатак у лютыя маразы? Карацей, новы бэтонны плот аказаўся больш прыярытэтны, чым здароўе нашчадкаў. Але вернемся ў школу.

Настаўніца: Сёньняшняя моладзь, якая ідзе ў першую клясу, — іх бацькі накіравана вучаць расейскай мове. Яны ня хочуць, каб яны размаўлялі на беларускай. Яны мяркуюць, што паедуць дзеці ў горад. Усе хочуць вучыцца ў Менску. Каб не адрозьніваліся ад іншых, каб не здаваліся вясковымі. У першую чаргу ідзе разьмежаваньне гораду і вёскі.

Пытаюся ў вучаніцы:

— А якую музыку вы слухаеце?

— Розную. Не такую, якую слухалі раней.

— А даходзіць сюды што-небудзь ад нашых беларусаў? Вольскі, Вайцюшкевіч, Н.Р.М.?

— Я нават такіх і ня ведаю.

Шкадуючы, што мне не пашчасьціла раскурыць люльку зь якой сакункай, я накіраваўся ў суседнія Ляўкі.


Старая сялянка Вера Шумін сьпявае мне жорсткі пасьляваенны раманс. Гэта вельмі цікавы прыклад. І народнай творчасьці з жорсткім сюжэтам, і мовы, якая запанавала ва Ўсходняй Беларусі ў пасьляваенныя гады. Такіх песень хадзілі тады дзясяткі. Дажылі да сёньняшняга дня адзінкі. У тым ліку вядомая «Надзенька» з «Народнага альбому».


Песьню мне сьпявае жыхарка вёскі Ляўкі — Вера Шумін. Менавіта так яна і запісаная ў пашпарце, у мужчынскім родзе. Вера Паўлаўна Шумін. Ці не прыкмета гэта таго матрыярхату, які панаваў у людзей, якія называлі сябе «сакуны»? Зрэшты, чаму называлі? І зараз называюць. Алена Карэнік, моцная, гаваркая, вясёлая старая і зараз вымаўляе слова «сакуны» з гонарам:
— Нас звалі «сакуны». Мы на «-са» гаварылі. Мы і цяпер прымяняем гэтыя словы. Падружыліса, перавярнуласа.

— Сакуны адрозьніваліся толькі гэтым «-са»? Ці былі свае звычаі?

— У Падарэсьсі, у Дражні, у іх — «вух». «Вух, каб ты здох», «вух, каб ты пайшоў». У іх на «вух», а ў нас на «-са». А так адрозьніваліся... У нас дружныя людзі. Бывала, у нас жылі хата ля хаты. Мы самі жылі дзьве сям’і на адным двары. А людзі жылі па чатыры гаспадары. А былі яшчэ курныя хаты.

Побач тут сумна вядомая вёска Дражна. Дзе ў вайну партызаны разграмілі паліцэйскі гарнізон. Разграмілі разам зь сем’ямі і мірнымі жыхарамі. Наколькі ўсё ж бог вайны няроўна дзяліў беларусаў. Былі вёскі, як тыя ж нарачанскія Наносы, дзе людзі пераседзелі акупацыю, ня бачыўшы ані немцаў, ані партызан. Былі вёскі, як Міхалова і Масюкоўшчына пад Менскам, дзе стаяў нямецкі гарнізон. Былі партызанскія вёскі. А былі Хатыні і Боркі. Дык вось лёс Хатыні маглі падзяліць і Ляўкі.

— У Церыбуце партызаны, у Дражні немцы. Адсюль бой ідзе і адтуль бой. А мы пасярэдзіне. Нам і адтуль, і адсюль.

— Як паміж молатам і кавадлам.

— Так. Мы так жылі. Хто ўцякаў. А страху ніякага не было. І сьмерці не баяліся. Раз цябе вядуць, цябе заб’юць. «Як бы ўцячы, як мне схавацца?» Гэтага не было. Вось жывеш сабе. Адзін дзень пражыў, і слава Богу.

— Гарнізон у нас быў нямецкі. А потым разьбілі яго тут. І ўсе паліцыянты выбраліся ў Дражна. І ўжо былі як нэўтральныя. Нам страшна было. Мы чатыры дні гарэлі. Сяло гарыць, усё забіраюць. Ты нават і ня думаеш. Вядуць цябе, ты думаеш, што так і трэба. У цябе ніякага страху. У цябе нічога няма. Ты ідзеш і знаеш, што назад можаш не вярнуцца.

І вось ідуць. Грукаюць. У цябе адзёжа. Абы-хто. Тым сам ня ведаеш, хто ў цябе бярэ. Абуліса, адзелі твой кажух. Ні страху, ні жалю не было. Вось так перажылі ўсе. Нармальна.

Маю суразмоўніцу яшчэ дзяўчынкай маглі жыўцом спаліць у хляве разам з усімі ляўкоўцамі. Але, як гэта часта бывае, здарыўся цудоўны выпадак.

— Калі пачалася блякада і сталі адступаць гэтыя немцы, усіх у хлеў загналі. Людзей. Памёр на скрыжаваньні на гравейцы немец. Усіх сагналі. Ахоўнікі з сабакамі. А ўрач прызнаў, што апэндыцыт, ці, як казалі, пераварот кішок. Той урач, лічы, выпусьціў усіх людзей. Ён прызнаў, што той умер, яго ніхто не забіваў. І распусьцілі тады людзей.


У дасьледаваньні этнографа Ісаака Сербава сакунскія жанчыны апісваюцца як уладныя кабеты, які кіруюць усімі. А сымбалем той улады служыла люлька, якую сапраўдная сакунка курыла прылюдна. На жаль, мне не пашчасьціла пакурыць тую люльку з сапраўднай сакункай. Але жвавая і ўвішная 90-гадовая Марыя Васількова памятае тыя люлькі.
— А ці праўда, што сакунскія жанчыны былі галаўнейшыя за мужыкоў?

— І цяпер ёсьць жанчыны галаўнейшыя. Таму што мужык п’е, а жонка ня п’е. Ага! Вось так.

— А яшчэ я прачытаў, што тутэйшыя жанчыны калісьці люлькі курылі.

— Мая баба курыла. 93 гады жыла. А дзед малады памёр. Сямёра дзяцей кінуў. А цяпер жа Лукашэнка дзеці гадуе. Яна з жыватом ходзіць, а ёй дэкрэт. А я свайго Хведзьку нарадзіла, а назаўтра мне норму картоплей садзіць.

— А гэтую люльку — вы яе захоўваеце?

— На той сьвет бабе паклалі.

Сама Марыя нарадзілася на хутары. У Ляўкі яе сям’я трапіла падчас калектывізацыі.

— Прыехалі, абабралі, і карову на пасту не выганяй. У калгас зганялі. А бацька не хацеў ісьці ў калгас, зямлю аддаваць.

— Дык ён правільна не хацеў.

— Хацеў сам сабе жыць на сваёй зямлі.

— Дык гэта добра?

— Дзе ж добра? Вось цяпер добра! Ня трэба ні калёсы, ні атосы, усё гатовае. Вось калі жыць! Мой бацька памёр, і брата саслалі.

Старая сакунка ніяк ня можа зразумець сваіх унукаў. Чаму тыя не задаволеныя сёньняшнім жыцьцём.

— У мяне свае ўнучкі. Яны сапуць на Лукашэнку. Я сваруся зь імі. Панаядаліся, кажу, хлеба і булак?

— «Сапуць». Ня хлебам жа адзіным жыве чалавек.

— Сапуць. Усё роўна сапуць. А моладзь недавольная. Вось як перажывуць Лукашэнку, панаядаюцца. Тады будзе пералом. Іншы ўрад.

— Будзе лепш ці горш?

— Ня будуць так уядаць і булкамі шыбацца. Лепшага мы не дажывём, які паляк хай ні заступіць. Цяпер добра жыць. Нас Лукашэнка адзеў босых, голых. Мы ў лапцях былі. А ён нас паабуваў. Усе ў бацінках ходзім.

— А Лукашэнка тут пры чым? Ён у 94-м годзе прэзыдэнтам стаў. У якіх лапцях вы хадзілі?

— У лапцях. Мы да Лукашэнкі ў лапцях хадзілі. Дзеці ідуць у школу, напляці ж лапцей. Я і цяпер лапаць спляту і абуюся.

— Што вы такое, Марыя, гаворыце?

— А моладзь ня любіць цяпер. А што яны хочуць?

— Назад у лапці ня хочуць абувацца.

— Чалавек памрэ, лапці паплятуць і выправяць на той сьвет.

Нешта даводзіць старой Марыі сэнсу ня мела. Бо яна так доўга жыве на сьвеце, што Лукашэнка для яе стаў не жывым канкрэтным чалавекам, а нейкай міталягічнай фігурай. Лукашэнка — гэта і Сталін, і Машэраў, і ўся савецкая ўлада разам узятая. Таму гэта дзякуючы Лукашэнку дзеці зьнялі лапці. І вайну выйграў Лукашэнка. І ў космас паляцелі дзякуючы яму. І ўсё, што ёсьць у жыцьці добрага — усё гэта зьвязана зь ягоным імем.

— Парадак цяпер лепшы, як што. Ня ўмеем ні хлеба пячы, ні бліна. Усё гатовае. Схадзі, купі і еж. Лукашэнка на хлеб дае, Лукашэнка на пахаваньне дае. Лукашэнка за народзіны дае. А я нарадзіла пяць штук, за ніводнае не атрымала.

— А песьні тады сьпяваліся народныя?

— Песьні. Цяпер такіх песень не пяюць. Цяпер — «я люблю цябе, ты любіш мяне. Я прыду к табе. Ты ка мне прыйшоў». А бывала ж, мы запяем. Жыцьцёвую!