6 год таму я ўпершыню прыехаў сюды, і цяпер з радасьцю чакаў новай сустрэчы з чалавекам, якога зь першых хвілінаў знаёмства заўважыў ды палюбіў за спалучэньне разважлівасьці зь юнацкай палкасьцю ды шчырасьцю. Зрэшты, ня без узаемнасьці. 85-гадовы тады дзядзька Ясь Новік, пачуўшы, адкуль я, шчыра ўзрадаваўся:
Новік: «Ці слухаю Радыё Свабода? Ой, хораша гаворыць! Слухаю ўвесь час „Свабоду“ ды імшу польскую ў нядзелю…».
Узімку нізенькі чалавек у шапцы-вушанцы сустрэў тады мяне ля сваёй невялікай драўлянай хаткі, над якой лунаў польскі сьцяг, а ўнутры на непафарбаванай сьцяне — бел-чырвона-белы. Памятаю, так і сказаў пра сябе — «па нацыянальнасьці паляк, у душы беларус». Не выносіў, калі зь ім гаварылі па-руску. З Варшавы яму штомесяц дасылалі па 100 даляраў вайсковай пэнсіі, як вэтэрану Гвардыі Людовай, дзе ваяваў у апошнія гады вайны. Ён жа зь першых хвілінаў ня ўтойваў сваёй апазыцыйнасьці да цяперашняга рэжыму, якой, па словах вяскоўцаў, «зараджалася» навакольле. Ён аргумэнтаваў:
Новік: «А колькі людзей камуністы забілі ў Катыні — 11 000 ахвіцэраў! А потым хлусілі: немец забіў. Яны забілі! Не ўважаюць нікога, толькі сябе. Тут у нас фальварак быў двухпянтровы. Прыйшоў прадсядацель з Радзівонішак, усё ўзарвалі — дом Кастравіцкіх. І каплічка стаяла, і помнік „Ігнацій і Марыя Кастравіцкія“. А цяпер кароўнік стаіць — ой… А каб яго халера — з гэтым Лукашэнкам, як ён нарабіў! Шчэ хужэй, чым было…».
Дарэчы, да ведама: дачка валадара даўняй Паперні Апалінарыя Кастравіцкага Мэланья, паводле вэрсіі польскага пісьменьніка Анатоля Астанэка, зьехала ў Італію, дзе нарадзіла славутага на ўвесь сьвет сына — паэта Гіёма Апалінэра. І, нібы, ад каго — ад сына самога Напалеона Банапарта. Але гіпотэза так і застаецца гіпотэзай. Рэальнасьць жа Паперні-2011 адразу насьцярожыла. На ўскраіне вёскі, што выцягнулася на 3 км уздоўж Нёмана, пазнаёміўся з 73-гадовым спадаром Рычардам Русьлевічам.
Карэспандэнт: «Раней вёска польская была?».
Русьлевіч: «Польская і цяпер…».
Карэспандэнт: «6 год таму брукаванка была…».
Русьлевіч: «Гэта было яшчэ за польскім часам, а ўжо калгас пасыпаў пясок пад асфальт. Сацыяльны работнік ёсьць — па прадукты ходзіць, каму трэба. Езьдзяць аўталаўкі прыватныя ў сераду, хлеб возяць. Крама засталася…».
Карэспандэнт: «Пэнсіі ці хапае?».
Русьлевіч: «Атрымліваю 618 тысяч. Што ж яны — пэнсіі падкінулі, а цэнаў нарабілі яшчэ на тры пэнсіі! Падманваюць людзей…».
Мне б спытаць у суразмоўцы, як пачувае сябе дзядзька Ясь. Тады б ня так агаломшылі забітыя вокны ды дзьверы яго адзінокай хаціны ды вестка — узімку ж яго ня стала. Да мяне, падумаўшы, што я пляменьнік, падышла 76-гадовая спадарыня Азевіч. У вёсцы яго дагэтуль узгадваюць.
Азевіч: «Новіка? Чаму ж ня ведала?! Папаўся ў плен. Добры быў дзядзька, гаваркі, жартамі сыпаў. Ножку зламаў — усё хадзіў, кульгаў…».
Ужо ў хаце цёткі Гэнэфы ўзгадваем, празь якія выпрабаваньні прайшоў і не скарыўся Ясь Новік. У маім аўдыёархіве захаваўся яго ўспамін.
Новік: «У нас бацька ў доме быў, двое братоў, сястра і я чварты. Мелі карову, каня, зямлі пару гактараў. Пазабіралі ад нас усё. Камуністы мэнчылі тады ўсё — о-ох, міленькі мой, нас ацерабілі! Кантынгэнт наложаць — на столькі картоплі. Карову, каня забралі, воз, што тата-нябожчык зрабіў. Гора, хай яго… У 41-м Саветы забралі мяне ў войска. Я быў у кіроўцах у сапёраў, міны падвозіў. Каля Вітэбска акружылі, прыгналі нас у Воршу — многа было, а-я-яй! А з Астрыны пагналі ў Сувалкі на Беласточчыне. Там ганялі на працу. А мяне немцы дадзяржалі — 40 кг важыў я. Мяне і адправілі ў Паперню…».
Ва ўспаміны кінулася тым часам і цётка Гэнэфа.
Азевіч: «Мне было 7 гадкоў, а ўжо кароў пасьвіла і ў школу не хадзіла ніяк. Не было чаго апрануць і паесьці, бо ўсіх сямёра было, малому самаму паўтара годзіка. Ой, у канцы вёскі стаялі немцы, а лютавалі і яны, і партызаны. Пасеем крыху зерня з маці, у Скрыбава завязем, а есьці так і няма нічога. Ой, міленькі, гаравалі дык гаравалі! А стаў калгас, дык пайшлі кароў даіць. У нас усё пазабіралі — і каня, і воз. Карову пакінулі. Бульбу садзілі — давалі па 40 сотак. Трымаю парася, толькі куры — карову невыгодна, бо мужык піў, не хацеў калейку пасьвіць. І цяпер п’е моцна, а самой не было сіл хадзіць — рады адной не дасі. Ой, мала ў нас ужо людзей — вакол дванасьце хат пустых…».
Раптам у хату ўвайшла па гаспадарчых патрэбах суседка гаспадыні — 42-гадовая Натальля Дарошка. Параўнальна нядаўна была прадавачкай у суседняй вёсцы Дылева, дзе жыхароў амаль не засталося.
Дарошка: «Нідзе не працую — закрылі краму другі год. Выручкі не было — празь дзень працавала, выходзіла заробку 200 тысяч толькі…» (сьмяецца). Пакуль нікуды ісьці ня думаю — карова ёсьць, сьвіньні, дзеці малыя ўдвох, маці ва ўзросьце, нядаўна інсульт перанесла. То соткі пасадзіць, то кароў пасьвіць — працы хапае. Прапануюць на фэрму даяркай, мільён зарабляюць — там 600 кароў…«.
Азевіч: «Ой, а мы рукамі даілі, рукі папухшы былі. І нічога не атрымлівалі…».
Дарошка: «А сёньня ў 5 уставай, увечары прыходзь — трэба сваю гаспадарку збываць…».
* * *
Пасярод вёскі знаходжу сінюю хату старэйшыны — 80-гадовага былога кіроўцы ды будаўніка, спадара Гендрыка Зубрыка. Ён нешматслоўны, прыхварэўшы. Ініцыятыву ў гамане шпарка перахоплівае гаваркая жонка — спадарыня Ірэна, якая ведае, як кажуць, усё пра ўсіх. Цьвердзіць, што пасьля адкрыцьця аграгарадка ў Ваверцы, што за 12 км, тут…
Сп. Ірэна: «Усім пад 80. Пэнсіі маем няблага — 18 год даіла кароў, ён на калёсным, на гусенічным трактары. Маладых амаль не засталося…».
Карэспандэнт: «Я памятаю, хлопчык у вас пасьля мэдвучэльні ў ФАПе быў…».
Сп. Ірэна: «Так, ён зьехаў, і закрыўся ФАП. Доктар прыяжджае празь сераду — раз на два тыдні…».
Цяпер маладых у Паперні — тры чалавекі. Так здарылася, што 6 год таму з маршруткі мы вылезьлі разам з 20-гадовым фэльчарам Алесем Чудзіным., які адпрацоўваў пасьля вучэльні першы год. Заробкам Алесь на тыя часы быў задаволены — 350 тысяч для маладога вясковага спэцыяліста, як ён казаў, «вышэй за дах».
Чудзін: «Так, праца няпыльная, пакуль ідзе збор ураджаю. Няма часу ў іх хварэць. А ўзімку шмат старых прыходзіць — сьпіна баліць, ногі. Такія вынікі ўраджаю» (сьмяецца).
Карэспандэнт: «А што ты можаш?».
Чудзін: «Абязболіць магу. Хірургічнае — нічога, роды прымаць забаранілі на ФАПах. Увогуле, чым магу, дапамагу. Папяровай працы вельмі шмат (сьмяецца). Прымушаюць тэрмомэтры ставіць на ўлік як атрутныя рэчывы…».
Але на звыклае пытаньне — бадай, як і кожны з тутэйшых маладых — Алесь адказаў:
Карэспандэнт: «На сталае жыцьцё перабрацца ў Паперню не жадаў бы?».
Чудзін: «Не, не жадаў бы. Ну хаця б таму, што няма куды схадзіць. У бібліятэцы такія кнігі, што пачытаць няма чаго. Я, напрыклад, захапляюся творчасьцю Булгакава, клясыкай, што-небудзь з новага — нічога няма, адны дамскія раманы ў белых пераплётах. Умовы страшныя. Людзі жывуць вельмі дрэнна. Мусіць, у самых людзях нешта. Большая частка вёскі п’е, і п’юць шмат, амаль кожны дзень. У хатах брудна, цёмна, развальваюцца некаторыя — ну як тут жыць?!».
Я ж працягваю размову са «старэйшынамі» Паперні — так я ўмоўна азначыў для сябе мужа і жонку Зубрыкаў, якія адзіныя, між іншым, трымаюць яшчэ 6 пчаліных сем’яў.
Карэспандэнт: «Транспарт дрэнна ходзіць, я чуў…».
Сп. Ірэна: «У панядзелак — раз, аўторак-серада — ніяк няма, чацьвер — раз, субота-нядзеля — два разы. Зрабіў нам прадсядацель асфальт, а цяпер на ім ямы павыбіваліся — толькі гапаюць…» (сьмяецца).
Зубрык: «Апусьцела Паперня, апусьцела… Калісьці было 150 жанчын, 90 мужчын. Як выйдуць касіць — касілка столькі не накосіць! У кожнага па 2–3 каровы — усіх 150. А зараз толькі 20 — страх божы. Во пасадзіць 18 сотак нам старшыня даў, дык заплацілі 78 тысяч. Паабяцаў, што выкапае — а ці выкапае? Хто яго ведае і якая будзе цана — бульба выходзіць залатая!».
У часе гаманы зь вядомым ужо спадаром Русьлевічам запомніў яго словы:
Русьлевіч: «Закрылі школу ў нас 4 гады — трымаюць 4 вартаўнікі, але купляць ня хочуць — дорага. Фэрмэр ёсьць, але ён і так набраў палову зямлі — ён дзелавы, вам раскажа…».
З фэрмэрам, 44-гадовым цяпер Раманам Палейчыкам, я таксама сустракаўся. Тады ён запомніўся мне словамі пра тое, што, маўляў, «далі б разгарнуцца, забясьпечыў ды захаваў бы ўсю Паперню». З падвоеным інтарэсам заходжу ў хату да мажнаватага, з натруджанымі рукамі Рамана. Ён пазнаў і з ахвотай уступіў у размову. Асабліва пасьля майго нараканьня на нізкія цэны на збожжа, на якім Палейчык спэцыялізуецца на сваіх 77 га.
Палейчык: «Ну так, нізкія. Я вазіў зерне тым, хто вырошчвае сьвіней — цэны троху лепшыя, па мільёну за тону. За гародніну — удвая болей. Але расьціць цяжэй. Тэхнікі хапае часткова — на рапс спэцкамбайны арандую ў сельгастэхнікі…».
Карэспандэнт: «А колькі зараз тэхнікі?».
Палейчык: «2 трактары, камбайн, грузавая машына. Бульбы саджу 7 га, на ўборачную наймаю чалавек 15–18…».
Карэспандэнт: «З ахвотай ідуць?».
Палейчык: «За грошы — калгас менш плаціць. Па той уборцы ў дзень выходзіла 35 тысяч і вядро бульбы. Вёска ўся пасадзіла столькі, колькі я адзін. Раней садзілі 70 га. Кароў раней было 4 статкі па 40. Пры закупачных 900 рублёў за літар — я малаком і не займаюся…».
Карэспандэнт: «А як блізка твае палеткі?».
Палейчык: «Самы далёкі 3 км — чым бліжэй, тым лепей. Усюды так — фэрмэры забясьпечваюць раён плюс Расею кормім. Асноўную масу бульбы прадаю. Раньнюю на Гродна — сам стаю, гандлюю. А з Расеі прыяжджаюць парні каўкаскія…»
Карэспандэнт: «Гледзячы на даляравыя войны і прытоенае павальнае беспрацоўе, са спадзяваньнем можаш у будучыню глядзець?».
Палейчык: «Я і сам ня ведаю, што тут будзе. Кожны год чалавек па 10 памірае дакладна. Убачым позьняй восеньню, калі палічым затраты. Патэлефанаваць па беларускіх фірмах, каб купіць фунгіцыды бульбу апрацаваць — 40 даляраў. У Польшчы 26 — заўтра паеду. Зноў жа сытуацыя на мяжы — мо пару сутак стаяць давядзецца. А толькі праз 5 дзён можна езьдзіць. Трэба захавацца, а пашырацца будзем год праз 5 — мо пры новай уладзе…».
У Паперню я прыехаў апоўдні з добрым знаёмцам — сябрам Партыі БНФ Міхасём Бурачэўскім. Загаварыўшыся зь мясцовымі, ледзь пасьпелі на апошні цягнік. Таму пра ягоныя сьвежыя ўражаньні ад вандроўкі даведаўся з раніцы па тэлефоне зь Менску.
Бурачэўскі: «Віталь, як ты ведаеш, у Паперні было некалі 250 двароў — немалая па беларускіх мерках вёска. Быў свой мэхдвор — 55 трактароў, застаўшыся тры. І тое — на запраўку езьдзяць у Ваверку. Якая тут можа быць да чорцікаў эканоміка?! Лазьні няма — разабралі, распатрушылі…».
Карэспандэнт: «І бульбу ж ня садзяць…».
Бурачэўскі: «Бо коней забралі, і каб абагнаць, баранаваць, убраць, як яны казалі, атрымліваецца залатая! І ўсе гэтыя 45 млрд, як казаў Лукашэнка, што яны ўсабачылі ў аграгарадкі — усё ідзе ў пясок, бо зьбіраецца ў вялікіх цэнтрах, малым нічога няма. А ўяві, лясьне аграгарадок — гэта катастрофа!».
Карэспандэнт: «Ну, добра, хоць фэрмэр ёсьць у іх…».
Бурачэўскі: «Дык дай ты фэрмэру ў лізінг хоць адзін сучасны камбайн — ніхто ж не дае! Думае, каб уратавацца, выжыць…».
Карэспандэнт: «А ўлады старажытную Паперню гробяць…».
Бурачэўскі: «Лічы, Віталь, угробілі — яна ўжо не адродзіцца ніяк!».
Узімку нізенькі чалавек у шапцы-вушанцы сустрэў тады мяне ля сваёй невялікай драўлянай хаткі, над якой лунаў польскі сьцяг, а ўнутры на непафарбаванай сьцяне — бел-чырвона-белы. Памятаю, так і сказаў пра сябе — «па нацыянальнасьці паляк, у душы беларус». Не выносіў, калі зь ім гаварылі па-руску. З Варшавы яму штомесяц дасылалі па 100 даляраў вайсковай пэнсіі, як вэтэрану Гвардыі Людовай, дзе ваяваў у апошнія гады вайны. Ён жа зь першых хвілінаў ня ўтойваў сваёй апазыцыйнасьці да цяперашняга рэжыму, якой, па словах вяскоўцаў, «зараджалася» навакольле. Ён аргумэнтаваў:
Новік: «А колькі людзей камуністы забілі ў Катыні — 11 000 ахвіцэраў! А потым хлусілі: немец забіў. Яны забілі! Не ўважаюць нікога, толькі сябе. Тут у нас фальварак быў двухпянтровы. Прыйшоў прадсядацель з Радзівонішак, усё ўзарвалі — дом Кастравіцкіх. І каплічка стаяла, і помнік „Ігнацій і Марыя Кастравіцкія“. А цяпер кароўнік стаіць — ой… А каб яго халера — з гэтым Лукашэнкам, як ён нарабіў! Шчэ хужэй, чым было…».
Каплічка стаяла, і помнік „Ігнацій і Марыя Кастравіцкія“. А цяпер кароўнік стаіць.
Дарэчы, да ведама: дачка валадара даўняй Паперні Апалінарыя Кастравіцкага Мэланья, паводле вэрсіі польскага пісьменьніка Анатоля Астанэка, зьехала ў Італію, дзе нарадзіла славутага на ўвесь сьвет сына — паэта Гіёма Апалінэра. І, нібы, ад каго — ад сына самога Напалеона Банапарта. Але гіпотэза так і застаецца гіпотэзай. Рэальнасьць жа Паперні-2011 адразу насьцярожыла. На ўскраіне вёскі, што выцягнулася на 3 км уздоўж Нёмана, пазнаёміўся з 73-гадовым спадаром Рычардам Русьлевічам.
Карэспандэнт: «Раней вёска польская была?».
Русьлевіч: «Польская і цяпер…».
Карэспандэнт: «6 год таму брукаванка была…».
Русьлевіч: «Гэта было яшчэ за польскім часам, а ўжо калгас пасыпаў пясок пад асфальт. Сацыяльны работнік ёсьць — па прадукты ходзіць, каму трэба. Езьдзяць аўталаўкі прыватныя ў сераду, хлеб возяць. Крама засталася…».
Карэспандэнт: «Пэнсіі ці хапае?».
Русьлевіч: «Атрымліваю 618 тысяч. Што ж яны — пэнсіі падкінулі, а цэнаў нарабілі яшчэ на тры пэнсіі! Падманваюць людзей…».
Мне б спытаць у суразмоўцы, як пачувае сябе дзядзька Ясь. Тады б ня так агаломшылі забітыя вокны ды дзьверы яго адзінокай хаціны ды вестка — узімку ж яго ня стала. Да мяне, падумаўшы, што я пляменьнік, падышла 76-гадовая спадарыня Азевіч. У вёсцы яго дагэтуль узгадваюць.
Азевіч: «Новіка? Чаму ж ня ведала?! Папаўся ў плен. Добры быў дзядзька, гаваркі, жартамі сыпаў. Ножку зламаў — усё хадзіў, кульгаў…».
Ужо ў хаце цёткі Гэнэфы ўзгадваем, празь якія выпрабаваньні прайшоў і не скарыўся Ясь Новік. У маім аўдыёархіве захаваўся яго ўспамін.
Новік: «У нас бацька ў доме быў, двое братоў, сястра і я чварты. Мелі карову, каня, зямлі пару гактараў. Пазабіралі ад нас усё. Камуністы мэнчылі тады ўсё — о-ох, міленькі мой, нас ацерабілі! Кантынгэнт наложаць — на столькі картоплі. Карову, каня забралі, воз, што тата-нябожчык зрабіў. Гора, хай яго… У 41-м Саветы забралі мяне ў войска. Я быў у кіроўцах у сапёраў, міны падвозіў. Каля Вітэбска акружылі, прыгналі нас у Воршу — многа было, а-я-яй! А з Астрыны пагналі ў Сувалкі на Беласточчыне. Там ганялі на працу. А мяне немцы дадзяржалі — 40 кг важыў я. Мяне і адправілі ў Паперню…».
Ва ўспаміны кінулася тым часам і цётка Гэнэфа.
Азевіч: «Мне было 7 гадкоў, а ўжо кароў пасьвіла і ў школу не хадзіла ніяк. Не было чаго апрануць і паесьці, бо ўсіх сямёра было, малому самаму паўтара годзіка. Ой, у канцы вёскі стаялі немцы, а лютавалі і яны, і партызаны. Пасеем крыху зерня з маці, у Скрыбава завязем, а есьці так і няма нічога. Ой, міленькі, гаравалі дык гаравалі! А стаў калгас, дык пайшлі кароў даіць. У нас усё пазабіралі — і каня, і воз. Карову пакінулі. Бульбу садзілі — давалі па 40 сотак. Трымаю парася, толькі куры — карову невыгодна, бо мужык піў, не хацеў калейку пасьвіць. І цяпер п’е моцна, а самой не было сіл хадзіць — рады адной не дасі. Ой, мала ў нас ужо людзей — вакол дванасьце хат пустых…».
Раптам у хату ўвайшла па гаспадарчых патрэбах суседка гаспадыні — 42-гадовая Натальля Дарошка. Параўнальна нядаўна была прадавачкай у суседняй вёсцы Дылева, дзе жыхароў амаль не засталося.
Дарошка: «Нідзе не працую — закрылі краму другі год. Выручкі не было — празь дзень працавала, выходзіла заробку 200 тысяч толькі…» (сьмяецца). Пакуль нікуды ісьці ня думаю — карова ёсьць, сьвіньні, дзеці малыя ўдвох, маці ва ўзросьце, нядаўна інсульт перанесла. То соткі пасадзіць, то кароў пасьвіць — працы хапае. Прапануюць на фэрму даяркай, мільён зарабляюць — там 600 кароў…«.
Азевіч: «Ой, а мы рукамі даілі, рукі папухшы былі. І нічога не атрымлівалі…».
Дарошка: «А сёньня ў 5 уставай, увечары прыходзь — трэба сваю гаспадарку збываць…».
* * *
Пасярод вёскі знаходжу сінюю хату старэйшыны — 80-гадовага былога кіроўцы ды будаўніка, спадара Гендрыка Зубрыка. Ён нешматслоўны, прыхварэўшы. Ініцыятыву ў гамане шпарка перахоплівае гаваркая жонка — спадарыня Ірэна, якая ведае, як кажуць, усё пра ўсіх. Цьвердзіць, што пасьля адкрыцьця аграгарадка ў Ваверцы, што за 12 км, тут…
Сп. Ірэна: «Усім пад 80. Пэнсіі маем няблага — 18 год даіла кароў, ён на калёсным, на гусенічным трактары. Маладых амаль не засталося…».
Карэспандэнт: «Я памятаю, хлопчык у вас пасьля мэдвучэльні ў ФАПе быў…».
Сп. Ірэна: «Так, ён зьехаў, і закрыўся ФАП. Доктар прыяжджае празь сераду — раз на два тыдні…».
Цяпер маладых у Паперні — тры чалавекі. Так здарылася, што 6 год таму з маршруткі мы вылезьлі разам з 20-гадовым фэльчарам Алесем Чудзіным., які адпрацоўваў пасьля вучэльні першы год. Заробкам Алесь на тыя часы быў задаволены — 350 тысяч для маладога вясковага спэцыяліста, як ён казаў, «вышэй за дах».
Чудзін: «Так, праца няпыльная, пакуль ідзе збор ураджаю. Няма часу ў іх хварэць. А ўзімку шмат старых прыходзіць — сьпіна баліць, ногі. Такія вынікі ўраджаю» (сьмяецца).
Карэспандэнт: «А што ты можаш?».
Чудзін: «Абязболіць магу. Хірургічнае — нічога, роды прымаць забаранілі на ФАПах. Увогуле, чым магу, дапамагу. Папяровай працы вельмі шмат (сьмяецца). Прымушаюць тэрмомэтры ставіць на ўлік як атрутныя рэчывы…».
Але на звыклае пытаньне — бадай, як і кожны з тутэйшых маладых — Алесь адказаў:
Карэспандэнт: «На сталае жыцьцё перабрацца ў Паперню не жадаў бы?».
Чудзін: «Не, не жадаў бы. Ну хаця б таму, што няма куды схадзіць. У бібліятэцы такія кнігі, што пачытаць няма чаго. Я, напрыклад, захапляюся творчасьцю Булгакава, клясыкай, што-небудзь з новага — нічога няма, адны дамскія раманы ў белых пераплётах. Умовы страшныя. Людзі жывуць вельмі дрэнна. Мусіць, у самых людзях нешта. Большая частка вёскі п’е, і п’юць шмат, амаль кожны дзень. У хатах брудна, цёмна, развальваюцца некаторыя — ну як тут жыць?!».
Я ж працягваю размову са «старэйшынамі» Паперні — так я ўмоўна азначыў для сябе мужа і жонку Зубрыкаў, якія адзіныя, між іншым, трымаюць яшчэ 6 пчаліных сем’яў.
Карэспандэнт: «Транспарт дрэнна ходзіць, я чуў…».
Сп. Ірэна: «У панядзелак — раз, аўторак-серада — ніяк няма, чацьвер — раз, субота-нядзеля — два разы. Зрабіў нам прадсядацель асфальт, а цяпер на ім ямы павыбіваліся — толькі гапаюць…» (сьмяецца).
Зубрык: «Апусьцела Паперня, апусьцела… Калісьці было 150 жанчын, 90 мужчын. Як выйдуць касіць — касілка столькі не накосіць! У кожнага па 2–3 каровы — усіх 150. А зараз толькі 20 — страх божы. Во пасадзіць 18 сотак нам старшыня даў, дык заплацілі 78 тысяч. Паабяцаў, што выкапае — а ці выкапае? Хто яго ведае і якая будзе цана — бульба выходзіць залатая!».
У часе гаманы зь вядомым ужо спадаром Русьлевічам запомніў яго словы:
Русьлевіч: «Закрылі школу ў нас 4 гады — трымаюць 4 вартаўнікі, але купляць ня хочуць — дорага. Фэрмэр ёсьць, але ён і так набраў палову зямлі — ён дзелавы, вам раскажа…».
З фэрмэрам, 44-гадовым цяпер Раманам Палейчыкам, я таксама сустракаўся. Тады ён запомніўся мне словамі пра тое, што, маўляў, «далі б разгарнуцца, забясьпечыў ды захаваў бы ўсю Паперню». З падвоеным інтарэсам заходжу ў хату да мажнаватага, з натруджанымі рукамі Рамана. Ён пазнаў і з ахвотай уступіў у размову. Асабліва пасьля майго нараканьня на нізкія цэны на збожжа, на якім Палейчык спэцыялізуецца на сваіх 77 га.
Карэспандэнт: «А колькі зараз тэхнікі?».
Палейчык: «2 трактары, камбайн, грузавая машына. Бульбы саджу 7 га, на ўборачную наймаю чалавек 15–18…».
Карэспандэнт: «З ахвотай ідуць?».
Палейчык: «За грошы — калгас менш плаціць. Па той уборцы ў дзень выходзіла 35 тысяч і вядро бульбы. Вёска ўся пасадзіла столькі, колькі я адзін. Раней садзілі 70 га. Кароў раней было 4 статкі па 40. Пры закупачных 900 рублёў за літар — я малаком і не займаюся…».
Карэспандэнт: «А як блізка твае палеткі?».
Карэспандэнт: «Гледзячы на даляравыя войны і прытоенае павальнае беспрацоўе, са спадзяваньнем можаш у будучыню глядзець?».
Палейчык: «Я і сам ня ведаю, што тут будзе. Кожны год чалавек па 10 памірае дакладна. Убачым позьняй восеньню, калі палічым затраты. Патэлефанаваць па беларускіх фірмах, каб купіць фунгіцыды бульбу апрацаваць — 40 даляраў. У Польшчы 26 — заўтра паеду. Зноў жа сытуацыя на мяжы — мо пару сутак стаяць давядзецца. А толькі праз 5 дзён можна езьдзіць. Трэба захавацца, а пашырацца будзем год праз 5 — мо пры новай уладзе…».
У Паперню я прыехаў апоўдні з добрым знаёмцам — сябрам Партыі БНФ Міхасём Бурачэўскім. Загаварыўшыся зь мясцовымі, ледзь пасьпелі на апошні цягнік. Таму пра ягоныя сьвежыя ўражаньні ад вандроўкі даведаўся з раніцы па тэлефоне зь Менску.
Бурачэўскі: «Віталь, як ты ведаеш, у Паперні было некалі 250 двароў — немалая па беларускіх мерках вёска. Быў свой мэхдвор — 55 трактароў, застаўшыся тры. І тое — на запраўку езьдзяць у Ваверку. Якая тут можа быць да чорцікаў эканоміка?! Лазьні няма — разабралі, распатрушылі…».
Карэспандэнт: «І бульбу ж ня садзяць…».
Бурачэўскі: «Бо коней забралі, і каб абагнаць, баранаваць, убраць, як яны казалі, атрымліваецца залатая! І ўсе гэтыя 45 млрд, як казаў Лукашэнка, што яны ўсабачылі ў аграгарадкі — усё ідзе ў пясок, бо зьбіраецца ў вялікіх цэнтрах, малым нічога няма. А ўяві, лясьне аграгарадок — гэта катастрофа!».
Карэспандэнт: «Ну, добра, хоць фэрмэр ёсьць у іх…».
Бурачэўскі: «Дык дай ты фэрмэру ў лізінг хоць адзін сучасны камбайн — ніхто ж не дае! Думае, каб уратавацца, выжыць…».
Карэспандэнт: «А ўлады старажытную Паперню гробяць…».
Бурачэўскі: «Лічы, Віталь, угробілі — яна ўжо не адродзіцца ніяк!».
