Вёска Мядзьвежына ляжыць у маляўнічай лагчыне, заціснутая паміж дзьвюма вялікімі вуліцамі, Панамарэнкі і Адоеўскага. Варта збочыць у Мядзьвежына, і горад нібыта хаваецца ў густой зеляніне мядзьвежынскіх садоў і ўзьлескаў. Мядзьвежына зьбіраліся зносіць ад канца 70-х гадоў, як толькі сюды прыйшоў горад. Але вакол вёскі вырасталі новыя кварталы, гарадзкая рыса даўно адышла на захад, паглынаючы новыя вёскі, і Мядзьвежына апынулася ў глыбокім тыле. Тут амаль не засталося даваенных хат і па пальцах можна пералічыць старажылаў. Але тым больш каштоўныя іхнія ўспаміны.
— Гэта старая жыдоўская вёска калісьці была.
— А пасьля, у 41-м годзе?
— Каторыя кемлівыя былі, у партызаны пайшлі. А каторыя не пасьпелі, патрапілі туды, у гета.
— А хаты іхныя?
— А хаты стаялі пустыя. Хто пасьля вайны застаўся жывы, тыя пасьля прыехалі і папрадавалі. Многа было, хто пагарэлі. Займалі гэтыя і жылі.
Свайго бацьку Вітольд Іванавіч пахаваў у 44-м на Кальварыі. А бацька быў калісьці менскім рамізьнікам.
— А бацька катаў Вас на сваім біндзюгу?
— Мы малыя былі, калі гэта было. А калі калгасы сталі, дык ён пчоламі займаўся. І сваіх пчол трымаў, і ў калгасе.
— А сваё таксоўства кінуў.
— Так. Гэта ж было яшчэ не пры савецкай уладзе, таксістам быў. Да рэвалюцыі.
— А як прыйшла калектывізацыя, то прыватны бізнэс скончыўся...
— Усё. А падчас вайны — то партызаны так званыя завітаюць. Разбамбяць зімой. Мёду захочуць. Раскрыюць — і загінулі тыя пчолы. Адкрые вулей, выцягне рамкі, і ўсё.
— І куды сажалка падзелася?
— Яна была б па сёньняшні дзень. А пачалі катэджы гэтыя будаваць, і засыпалі. Ня ведаю, навошта.
— А нікому зь мядзьвежынцаў не прыйшло ў галаву сабраць подпісы, адстаяць сажалку?
— Мы былі супраць. Яны сказалі, што па сканчэньні будоўлі пашыраць яе. І мосьцік зробяць.
Мядзьвежынцы Вікторыі Ліпай, у дзявоцтве Галабурдзе, праз два гады споўніцца сто гадоў. Яна, унучка ссыльнага паўстанца, нарадзілася і першую палову жыцьця правяла ў Сыбіры. Але да гэтага часу захавала жывы розум і гумар. Худзенькая, з растрапанай грывай сівых валасоў і зь вясёлымі вачыма.
— Так.
— Гэта ж вам будзе хутка сто гадоў!
— Ну, гэта яшчэ толькі будзе.
— Вы яшчэ і какетнічаеце. Якая малайчына! Што трэба, каб жыць доўга?
— Арганізм асаблівы чалавека. Прырода-матухна, яна ўсё дае. Каму любоў душэўную. Мне дала. Паспытаць яе ня кожны можа. Хто паспытаў, той шчасьлівы.
Размаўляць з 98-гадовымі шляхцянкамі часам вельмі цікава. Спадарыня Вікторыя азадачыла мяне вось такім пытаньнем.
— А вы Калчака знаеце?
Дзе Беларусь, а дзе Сыбір? Дзе 21-е стагодзьдзе, а дзе далёкая руская рэвалюцыя? У мядзьвежынскім доме ўсё зьмяшалася. Бо калі для мяне Калчак — легенда грамадзянскай вайны, для маёй суразмоўніцы — рэальны ўспамін дзяцінства.
— Усе мусульмане несьлі золата яму. Армія была багацейшая за Леніна. Быў Калчак — езьдзілі на тройках, багатыя былі.
— Вы былі на тэрыторыях, якія кантраляваў Калчак?
— Так. І ён прамову казаў. «Сыбір будзе пры мне самай багатай краінай! Яна зраўняецца з Амэрыкай». Так Калчак казаў.
— Калчака любілі ў Сыбіры...
— Усе.
— І пасьля любілі? У трыццатыя гады? Яго помнілі?
— Тата нас прывучыў маленькіх — маўчыце. Тата маўчаў і мама маўчала. Я не люблю камуністаў. Як гэта можа ад нараджэньня дурань раўняцца з разумным? Ці можа дурань быць добрым гаспадаром? Ня можа. Ці можа дурань быць багатым? Яны памыліліся. А памылку выправіць нельга. Зразумела? Гэта закон прыроды. Вось вы памыліліся, адсеклі башку некаму. Ці зможаце выправіць? Не.
Няўжо старая мае рацыю і тую памылку ўжо ня выправіш? Зрэшты, сама ж і дала надзею ў наступным пытаньні.
— А скажыце, што такое дэмакратыя?
— Прыватная ўласнасьць і свабода!
— А яшчэ што? Культура! Ня плюй на тую сьцежку, па якой ідзеш. Культура!
Лідзія і Ніна Кульбановіч, маці і дачка, жывуць у нізіне, каля лагчынкі. Летам 41-га тут быў невялікі лягер для ваеннапалонных. Слова старой Лідзіі.
— Яны прывозілі і стралялі тут. Нашых многа ў палон пабралі. Дык тут лагчына была. Дык яны там сядзелі, і немцы ахоўвалі іх.
— Тут быў такі міні-лягер?
У размову ўступае дачка Ніна.
— Мама ня памятае. Цётка расказвала — тут вельмі многа стралялі.
— А куды дзявалі целы?
— Тут расстрэльвалі, тут і прымушалі нас закопваць. І тата хадзіў.
— І пасьля гэтае месца ніяк не было мэмарыялізаванае?
— Ніхто нічога. А колькі было такіх могілак!
— А гэтае месца можна апазнаць?
— Дарога на ім.
— На ім дарога?
— Так. Таму, кажуць, і так многа аварый на гэтай дарозе.
— Гэта вуліца Панамарэнкі?
— Так. Як у нас лагчына ідзе, так і там была такая ж лагчына. Пасьля насыпалі, і ўсё.
— І машыны езьдзяць па касьцях?
— Так і выходзіць.
Старая Лідзія ніколі ня скажа кепскага слова на адрас партызан. Бо ў партызанах быў яе брат Мікалай. І сама яна ў трынаццаць гадоў па падазрэньні ў сувязі з партызанамі пабывала ў гестапа. Для яе тыя «суткі» скончыліся шчасьліва. На расьцяжку фашысты ня ставілі і ног дубінкамі не ламалі.
— Мяне ў адзіночку. Там нічога не было. Голая падлога. Я седзячы спала там.
— Вы былі палітвязьнем пры фашысцкім рэжыме. Вас не катавалі?
— Два разы мяне выклікалі на допыт. Але ня білі. Немец, можа, і біў бы. Але рускі перакладчык... Я надта плакала. Дык немец падышоў і сказаў — супакойся і ня плач.
— А вас кармілі?
— Давалі раніцай чай, а ўжо ў абед ці які боршч, ці якога супчыку дадуць.
Калі мы ўжо разьвітваліся, спадарыня Ніна зрабіла мне невялікі гістарычны падарунак. Паказаўшы рукой уздоўж галоўнай мядзьвежынскай вуліцы, што крута падымалася ўгору, на захад:
— Тут была карчма. За нашым домам. Там яшчэ і падмурак недзе быў. Тут быў тракт. Па нашай вуліцы. Ракаўскі тракт называўся. Празь Мядзьвежына ехалі на Ракаў. Ня там, дзе зараз ракаўская дарога, а тут.
Як зьмяняецца звычайны краявід ад адной толькі гістарычнай дэталі! Сэкунду назад ты стаяў і курыў на непрыкметнай, заасфальтаванай, забітай аўтамабілямі пакручастай вуліцы былой вёскі. А зараз стаіш на старажытным тракце, па якім да цябе прайшлі тысячы ног, капытоў і колаў. І недзе пад асфальтам пахаваны старасьвецкі брук і скарбы былых карчмароў. Заедзьце ў Мядзьвежына. Містычнае месца. Не забудзьце толькі скінуць хуткасьць на вуліцы Панамарэнкі. У памяць забітых і забытых салдат...
View Падарожжы Свабоды in a larger map
