На звычайнай местачковай вуліцы я размаўляю са звычайнымі вясковымі бабулямі на звычайныя тэмы. На звычайныя адказы чую звычайныя пытаньні. Незвычайна толькі тое, што Эўрапейскі Зьвяз, НАТО, вольны сьвет ды ўсё такое пазірае на нас літаральна з супрацьлеглага берага. Таму прысутнічае пэўная напружанасьць. Як у позірках на чужака, так і ў інтанацыях. Мы ў Друі. За Дзьвіной — Латвія.
— Як вам тут жывецца на самай мяжы з Эўразьвязам?
— Яны да нас нічога ня маюць, і мы да іх нічога ня маем. Празь мяжу мы ня езьдзім да іх. Сваякі там ёсьць, але, каб ехаць туды, трэба многа дзялоў. Дзьвіну ж не пераедзеш. Раней празь Дзьвіну езьдзілі мы. Паром хадзіў. А цяпер — візы, дакумэнты...
— А вам ня крыўдна, што нельга нармальна зьезьдзіць да радні?
— Старасьць. Куды ўжо паедзеш?
— А дзе людзі лепей жывуць?
— Там лепей ім жывецца. Якая ў нас пэнсія? А тавары якія дарагія.
— А вы галасавалі за Лукашэнку?
— А лепшага ня знойдзеш. Работаць няма каму. Усё развалілі.
— І ўсё роўна будзем галасаваць за Лукашэнку. Які ўсё разваліў. Лягічна.
Друя — унікальнае месца і па сваім ляндшафце, і па колькасьці помнікаў гісторыі. Сваімі ўзгоркамі на берагах рэчкі Друйкі яна вельмі нагадвае Вільню.
— Добры дзень, дзеці. А вы бывалі калі-небудзь у Латвіі?
— Не.
— Хоць Латвія ў вас пад бокам.
— Нам туды нельга.
— І ня цягне?
— Ня ведаю.
— А дзе людзі лепей жывуць?
— У Беларусі.
— А чаму?
— А таму.
Выхавальнік дзяцей, як і належыць, выявіў пільнасьць, убачыўшы незнаёмца.
— Іх ня цягне на той бок мяжы? Пераплыць у Эўропу?
— Зараз такога няма. Яны самі езьдзяць па праграме, адпачываюць у Італіі. Тут ня так проста перабрацца. Памежнікі.
— Рака ўвесь час пад праглядам.
— Канечне. Пад кантролем. Тым больш што я вас ня ведаю. Вы падазроны чалавек. Калі б вы мяне пачалі распытваць, як празь мяжу прабрацца, я б, напэўна, паведаміў бы.
— Вялікая царква ня дзейнічае. Раскрышылі, паламалі. Не ў вайну. Свае людзі. А з касьцёла пліткі вырывалі. Печкі былі прыгожыя. Павыдзіралі кафлю. Свае. Гэта толькі гаворыцца, што саветы. Свае рабілі шкоду.
Я так часта чуў ад заходнікаў пра бяду, якую прынесьлі Саветы, што міжволі праняўся павагай да старой Элеаноры, якая называе рэчы сваімі імёнамі.
— Была сынагога вялізарная. Каля яе зрабілі пры немцах гета. Сынагога згарэла. Большасьць над самай Друйкай пахаваныя. Я туды і не выходзіла. Яшчэ ж дзяўчом жа была. Ня дай Бог такой бяды паглядзець. Яму вырылі вялізную. Вазілі мёртых і паўмёртвых. Але, мой ты дарагі, немец толькі даў указаньні, пастраляў крыху, а ўсё рабілі нашы, мясцовыя. Шукалі ўсё ў падвалах, дзе што. Знойдуць, начальству дакладаюць, і зьнішчаюць. А немец далей на ўсход паехаў. А ўсё рабілі свае людзі.
Пра тое, што яшчэ рабілі свае людзі, мне вельмі маляўніча распавяла іншая друйская кабета, Тамара Штэк. Якая ў дзяцінстве разам зь сям’ёй была ў канцлягеры Саласпілс. І трапіла туды дзякуючы суседзям. У суседняй хаце зьбіраўся своеасаблівы, як кажа Тамара, гурток даносчыкаў. Пра такое падпольле я, прызнацца, чуў упершыню.
— Гурток. Даносчыкі, якія даносілі на людзей немцам. Тут была нямецкая камэндатура. Яны туды пісалі сьпісы. І немцы не разьбіраліся. Каго на расстрэл, каго ў канцлягер.
— А шмат людзей уваходзіла ў гэты гурток?
— Адкуль жа я ведаю? Суседка наша, яшчэ адзін сусед.
— Яны сядзелі і пісалі даносы.
— Канечне.
— А ў чым яны абвінавачвалі людзей?
— Нас абвінавачвалі, што быццам у нас былі і гулялі партызаны. А гэтым хапіла.
— І вас у лягер.
— 870 чалавек у адным бараку. Як селядцы. Толькі на бачку можна было ляжаць. Драўляныя нары. Вокны з калючым дротам. Нас нікуды не выводзілі, не выпускалі. Праз вакно бачылі неба.
Па даносах гэтага гуртку 12 чалавек былі расстраляныя на востраве каля мястэчка. Большасьць гурткоўцаў ратавала сваю шкуру ў Польшчы. Але адзін вярнуўся. І гэтая гісторыя вартая кінэматографу!
— І гэта ўсё людзі, якія ні за што.
— Ні за што. Ні ў якіх партыях не былі. Як і цяпер робіцца. Дзякуючы гэтаму гуртку.
— А гэтыя гурткоўцы пасьля вайны?
— Яны ўсе паляцелі ў Польшчу. А пасьля зьявіўся адзін. 25 гадоў яму далі. Гэтыя зьехалі, а ў яго было габрэйскага золата схавана. Ён мала адсядзеў. Недзе гадоў дзесяць толькі. І вярнуўся па золата. І сядзела жанчына, прадавала яблыкі. А яе сына ён асабіста расстраляў на востраве. Да яе падыходзіць. А яна глядзіць — гэта Ліпскі! Яна ў крык. Ну дык людзі камянямі кідалі, білі, калацілі яго. Пасьля гэтага ён хутка памёр. І хаваць ніхто яго не пайшоў. А золата гэтае, так ён яго і не здабыў. Пайшло яно пухам, прахам.
А разьвітацца дазвольце гісторыяй 1939-га году. Якую мне распавяла старая Элеанора. Яшчэ адна трагедыя зь імем пакутніка. Дакладней, трагікамэдыя.
— Пан Гузы быў, Зыгмунт. Розуму набраўшыся, узяў свайго сабаку Ленін назваў. Ну што ты, помсьціш гэтаму Леніну? Ён жа памёршы. І з-за гэтага сабакі пагналі яго. Да Полацку не дагналі, ён ужо пажылы быў, у дарозе памёр. Сабаку Ленін назваў. Ну дзе мазгі былі ў чалавека?
Старая часта глядзіць на пустую і насьцярожаную Дзьвіну. На якую даўно не рызыкуюць выплываць лодачнікі.
— З такога прыгожага гарадка зрабілася вёска. Тут параходы хадзілі па Дзьвіне аж у Балтыйскае мора. Плавілі лес.
— А Друя была жывейшая?
— Ой, жывая была. Былі рэстараны. Але людзі не хадзілі так, як зараз, п’яніцы. Людзі культурныя былі, ня лаяліся.
— Шкада, што Друя...
— Зусім апусьцела. Шкада, але што зробіш? Пэўна, яна і не ўваскрэсьне ўжо. Такая, як была.
Падарожжы Свабоды
