ЛІТПАДЗЕЯ

АНДРЭЙ ХАДАНОВІЧ: «КАЛІ ПАЭТ ІДЗЕ Ў ПРЭЗЫДЭНТЫ, ЁН ДУМАЕ ПРА СВАІХ ЗАЎТРАШНІХ ЧЫТАЧОЎ»

19 сьнежня на сталічнай Плошчы Незалежнасьці гучала песьня «Муры» — гімн польскага руху «Салідарнасьць». Перастварыў па-беларуску і выканаў гэтую песьню паэт і перакладчык, старшыня Беларускага ПЭН-Цэнтру Андрэй Хадановіч. Зь ім гутарыць Валянціна Аксак.

Валянціна Аксак: «Новая перадача нашага радыё „Верш на свабоду“ распачалася вашымі „Мурамі“ — знакамітым гімнам „Салідарнасьці“. Калі ласка, распавядзіце коратка гісторыю гэтага гімну. І чаму вы вырашылі перакласьці гэты твор?»

Андрэй Хадановіч: «Вельмі прыемна для мяне як перакладчыка, што гэты тэкст аказаўся камусьці патрэбным і, відаць, запатрабаваным у Беларусі тут і цяпер. Песьня „Муры“, а першапачаткова яна на каталёнскай мове называлася „Слуп“, мае вельмі цікавую гісторыю. Упершыню напісаная ў канцы 60-х мінулага стагодзьдзя каталёнскім паэтам Луісам Льякам, які такім чынам далучыўся да змаганьня з дыктатураю Франка — вельмі чулая, вельмі пранізьлівая песьня пра неабходнасьць урэшце вырваць, разам налёгшы на яго, слуп, да якога мы ўсе прывязаныя і прыкаваныя. Прыблізна праз дзесяць год гэтая мэлёдыя і сюжэт здорава зачапіў прыўкраснага польскага паэта Яцака Качмарскага, які стварыў на амаль тую ж мэлёдыю зь лёгкімі сваімі варыяцыямі, але абсалютна на іншы тэкст, захаваўшы адну ідэю — ідэю неабходнасьці вызваленьня. Слуп ператварыўся ў муры з польскім рэфрэнам „а муры рухнуць, рухнуць, рухнуць“, і песьня, як і задумваў Качмарскі, зрабілася шырока знаным у Польшчы гімнам».

Аксак: «Беларуская вэрсія гімну змагароў за свабоду ў Вашым выкананьні ўпершыню публічна прагучала 19 сьнежня на пляцы Незалежнасьці. Яго дружна падпявала ўся прысутная там шматтысячная грамада. Ці магчыма, на Вашу думку, што гімн полькай салідарнасьці паспрыяе і беларускай дэмакратычнай еднасьці?»

Хадановіч: «Песьня Качмарскага, безумоўна, вельмі пераканаўчая. Яна натхняе, яна падбадзёрвае».

Аксак: «Мэлёдыя „Муроў“ стала візытоўкаю праграмы нашага радыё, якая будзе штодня гучаць цягам 2011 году. Упершыню перадача „Верш на Свабоду“ прагучала дзесяць гадоў таму. Тады музычным уступам да яе быў фрагмэнт з опэры Вэрдзі „Набука“. Гэткім чынам мы хочам паказаць зьмену настрою ў грамадзтве — ад рамантычнай клясыкі да строгіх бардаўскіх вулічных акордаў. А па-вашаму што зьмянілася ў эстэтычным вычуваньні беларусамі свабоды?»

Хадановіч: «Пра свабоду можна казаць, не ўпадаючы ў патас, толькі ў момант яе моцнага абмежаваньня. Па-мойму, толькі людзі, якім менш, чым нам пры канцы ночы 19 сьнежня пашанцавала, маюць права на ўвесь голас пра гэта казаць, знаходзячыся ў камэрах. Чалавеку на волі мусіць быць крышачку сорамна нават такімі катэгорыямі апэраваць. Таму, на маю думку, зьмянілася плянка патасу. У гэтым сэнсе, канечне, розьніца паміж пампэзным, патасным, чароўным, недасягальным у сваёй дасканаласьці Вэрдзі і простым, некалькі акордавым Качмарскім эстэтычна адчуваецца».

Аксак: «Паэт Някляеў, ганаровы старшыня Беларускага ПЭН-Цэнтру, былы старшыня Саюзу беларускіх пісьменьнікаў, стваральнік і галоўны рэдактар самага культавага ў 90-я гады беларускамоўнага часопісу „Крыніца“, які балятаваўся на прэзыдэнта, у дзень выбараў быў жорстка зьбіты на вуліцы супрацоўнікамі спэцслужбаў і зь цяжкімі траўмамі гвалтам выцягнуты са шпіталю і зьняволены ў сьледчым ізалятары КДБ. Што могуць зрабіць пісьменьнікі для выратаваньня свайго калегі! Ці мае ўвогуле сёньня нейкую вагу слова творцы?»

Хадановіч: «Рабіць можна шмат, але, уласна кажучы, прытомна аддаючы сабе справу пра салідарнасьць. Мяне ўзрушылі словы аднаго з палітыкаў: „Пакуль іншыя вязьні зьняволеныя, я не магу пачувацца на свабодзе“. У мяне няма выбару. Я, як старшыня ПЭН-Цэнтру, не магу пачувацца на свабодзе, пакуль не на свабодзе Ганаровы старшыня. Але кожны пісьменьнік належыць да той жа літаратуры, што Ўладзімер Някляеў. Я зараз думаю і пра адчуваньні кандыдатаў і дактароў філялягічных навук, дацэнтаў і прафэсараў унівэрсытэтаў. Яны прыйдуць у аўдыторыі і будуць размаўляць са студэнтамі, ведаючы, што не на свабодзе доктар філялягічных навук Аляксандар Фядута. Імёны зьняволеных можна множыць і множыць. У гэтым сэнсе мы можам шмат што зрабіць для пашырэньня інфармацыі, для міжнароднага розгаласу гэтай інфармацыі і тут як бы двухбаковая сувязь. З аднаго боку мы даводзім інфармацыю да нашых калег, а яны падключаюцца да кампаніі за вызваленьне беларускіх палітвязьняў. Зразумела інтэлігентна, мэтадам зваротаў, зборам подпісаў і да таго падобнае. Інфармацыя, якая даходзіць да нас бумэрангам пра тое, што камусьці ў Швэцыі, у Польшчы, у Расеі і іншых краінах не абыякава, што адбываецца ў нас, — гэта таксама сродак падтрымкі. Гэта патрэбна нам. Што ж да моцы слова, то прыгадайце сытуацыю ў колішнім Вярхоўным савеце СССР, як акадэміку Сахараву адключалі мікрафон і ён зрываўся на крык. Сытуацыя, калі паэт мусіць ісьці ў прэзыдэнты, — сытуацыя ненармальная. Гэта сытуацыя, калі табе адключылі мікрафон і ты зрываесься на крык. І я абсалютна разумею сытуацыю, калі творцу цесна ў зададзеных літаратурай межах, бо ён думае пра сваіх заўтрашніх чытачоў, ён думае пра тое, каб заўтра было да каго зьвяртацца са сваёй паэзіяй».

АЎТАР І ТВОР

ДАНУТА БІЧЭЛЬ: «МАЛЮСЯ, КАБ НЯКЛЯЕЎ ВЫТРЫМАЎ ГЭТАЕ ВЫПРАБАВАНЬНЕ»

Днямі ў Горадні адбылася прэзэнтацыя кнігі Дануты Бічэль «Мост сьвятога Францішка», якая папоўніла сабой выдавецкую сэрыю «Кнігарня пісьменьніка», заснаваную два гады таму Саюзам беларускіх пісьменьнікаў. Героі кнігі — Ларыса і Янка Геніюшы, Васіль Быкаў, Аляксей Карпюк ды іншыя выбітныя асобы, чые лёсы зьвязаныя пераважна з Гарадзеншчынай. З аўтаркай па тэлефоне зьвязаўся Міхась Скобла.

Міхась Скобла: «Спадарыня Данута, перш чым мы пагаворым пра вашу новую кнігу, хачу спытацца вось пра што. Вы ўзначальвалі Гарадзенскае аддзяленьне Саюзу пісьменьнікаў, калі ім кіраваў Уладзімер Някляеў. Вось ужо амаль месяц, як ён знаходзіцца ў турме. Вы дапускалі такое разьвіцьцё падзеяў?»

Данута Бічэль: «А што ён супрацьзаконнае ўчыніў? Уладзімер Някляеў выкарыстаў сваё канстытуцыйнае права выбірацца на прэзыдэнта. Вядома ж, тое, што зь ім цяпер адбываецца, я перажываю вельмі балюча. Мы, пісьменьнікі, ня можам выйсьці і стаяць ланцугом перад тымі турэмнымі дзьвярамі, мы і дзьвярэй тых ня ведаем. У нас ужо няма сілаў, мы проста фізычна слабыя, але сэрцам і душой мы побач зь ім, мы хочам быць побач зь ім, мы і ёсьць побач зь ім. Таму што нас таксама хоць і не ў турме трымаюць, але ізалююць ад нашага грамадзтва, ад нашай культуры, улада яе разьдзяліла, разьбілі на часткі. Усё гэта ненатуральна, ненармальна. Адзінае, што я магу, як старэйшая, — маліцца. Я малюся, каб усё скончылася добра, каб Някляеў вытрымаў гэтае выпрабаваньне, каб ён там пісаў вершы, каб ён быў там здаровы, каб не было ў яго гіпэртанічных крызаў, каб ён выйшаў на свабоду, каб усё завяршылася для яго, як для чалавека, добра».

Скобла: «Мы гутарым з вамі ў калядныя дні. Каляды беларусы адзначалі нават у савецкія бязбожныя часы. Прыгадайце, як адзначалася Божае нараджэньне ў пару вашай маладосьці, у вашых Біскупцах на Лідчыне?»

Бічэль: «Так, як і ва ўсім сьвеце. Хоць быў час, калі мы жылі без касьцёла. А калі адчыніўся касьцёл, то мяне ў ім ахрысьцілі, акурат на Каляды. Паехалі ў Гаўю і ахрысьцілі. Гэта мне расказала сястра, яна памятае. Калі адчыніўся касьцёл, то Каляды адзначалі з ксяндзом. Але пасьля вайны касьцёла не было. Нехта езьдзіў у Ліду, нехта ў Іўе, нехта ў Ліпнішкі, ня ўся вёска езьдзіла, а толькі самыя сьмелыя. Дабіраліся да касьцёла, сьвянцілі аплатку. Сьвянцоная аплатка заўсёды была на стале. А ўсё астатняе — як і па ўсёй Беларусі. Сенца на стол лажылі, засьцілалі чыстым настольнікам, маліліся, бацька гаварыў малітву, кленчылі, чысьценька хатку прыбіралі. Тата хадзіў у вёску Бурносы на Нёмане па сушаную рыбу».

Скобла: «А ці былі набожнымі вашы бацькі, якім у кнізе «Мост сьвятога Францішка вы прысьвяцілі цэлы разьдзел?»

Бічэль: «Бацькі былі — як усе. Яны абсалютна не вырываліся зь вёскі. У нас набожныя жанчыны моляцца і за мужчынаў. Я гэта прачытала ў сьвятога Паўла: калі адзін моліцца, то ўсё роўна сям’я ня грэшная, бо муж і жонка — адно. Вядома ж, мужчыны былі больш стрыманыя. Мама чытаць ня ўмела, але кантычку чытала, малілася, ружанец гаварыла. Яна была ўвесь час пры касьцёле, пры Богу, пры Маці Божай — ад пачатку да канца».

Скобла: «Вы цяпер пішаце пераважна прозу і духоўныя вершы, якія публікуюцца ў часопісе „Наша вера“. І мне неяк падумалася: а ці не сумуе ваш чытач па ранейшай Дануце Бічэль — эмацыйнай, узьнёслай, якая пісала: „Моўчкі зоры сышліся на веча, аніякага знаку здаля. Нам прызначана, любы, сустрэча — век дваццаты, плянэта Зямля“? Ці ня страцілі вы таго свайго, ранейшага чытача?»

Бічэль: «У мяне ніколі не было чытачоў, у мяне былі чытачкі, як я іх называю, падвеяныя паэткі — гэткія ж, як я сама. Я ня ведаю сваіх чытачоў. Я не магу сёньня пісаць такіх вось вершаў пра каханьне. У старасьці людзі мрояць успамінамі. Можна, вядома, і пра каханьне ўспомніць, але жывеш ужо іншым і думаеш пра вечнасьць. Што ты узыходзіш на мост сьвятога Францішка, які — па-за часам, па-за горадам, па-за прасторай. Ён вядзе на нябёсы, там сустракаемся ўсе мы, у памяці, у вечнасьці. Я разумею, што трэба было б перавыдаць мае вершы пра каханьне. Былі добрыя вершы, якія сёньня Беларусь абсалютна ня ведае, забыла. Але ёсьць паасобныя людзі, якія іх чытаюць. У мяне ёсьць некалькі чытачоў, якія чытаюць маю кніжку „Снапок“, пастаянна размаўляюць са мной».

Скобла: «Перад „Мостам сьвятога Францішка“ была кніга „Хадзі на мой голас“ — таксама ўспаміны. У сувязі з гэтым — ці вялі вы дзёньнікі? Ці самае галоўнае застаецца ў памяці і без фіксацыі на паперы?»

Бічэль: «Я дзёньнікі пастаянна вяду. Праўда, мне давялося частку іх спаліць, бо ёсьць рэчы, якіх нельга пакідаць, нават у дзёньніках, для сваіх дзяцей. Але я і цяпер раблю запісы, і я іх часам перачытваю. Думаю над імі. Часам яны ў мяне выходзяць вельмі цікавыя, часам — ня вельмі. Калі я пісала ўспаміны, я ў дзёньнікі ня лазіла. Проста ёсьць у жыцьці нейкія моманты, якія ўрэзаліся ў памяць. Ты іх заўсёды памятаеш. З жыцьця выбіраеш нейкую нават ня сотую частку, нават ня тысячную, а нейкія паасобныя моманты і зь іх робіш падзею».

Скобла: «У сваёй новай кнізе вы пішаце і пра знакамітага польскага сьпевака Чэслава Немана. Мне хтосьці казаў, што вы зь ім выступалі разам на гарадзенскіх сцэнах».

Бічэль: «Я такога не памятаю, хоць мы ў адзін час жылі ў Гародні, калі былі маладыя. Кажуць, што ён стаў больш славутым, калі памёр. Неман быў надта славутым і пры жыцьці. Ён быў супэр-сьпеваком, які рабіў прарыў, мяняў музычную творчасьць. А потым у яго былі праблемы, яго пакінулі ягоныя сябры. Ён застаўся адзін, замкнёны, закрыты. Я ня думаю, што Неману соладка жылося ў Польшчы».

Скобла: «Думаеце, яму было б саладзей у Беларусі?»

Бічэль: «Не. Проста ёсьць людзі, якія выконваюць сваю місію нягледзячы ні на што, не прыстасоўваючыся да жыцьця, да палітыкі, да часу. Ім усюды дрэнна, бо яны ня думаюць пра тое, як успрымуць іх другія людзі. Я сама лічу сябе такой. У гэтым мы з Чэславам Неманам падобныя».

Скобла: «Над чым вы сёньня працуеце?»

Бічэль: «Я буду займацца вельмі прыгожай працай, пра якую марыла, — перакладаць Яна Твардоўскага, сьвятога паэта, вельмі прыгожага паэта, паэта-ксяндза. Ён жыў у Польшчы, памёр у 2006 годзе. Пасьля сьвятога Францішка з Асызу ён, можа, на другім месцы стаіць. Мне вельмі хацелася перакласьці вершы Яна Твардоўскага, і вось я атрымала такую працу ад выдавецтва «Про Хрысто».

ДАНУТА БІЧЭЛЬ. З НОВЫХ ВЕРШАЎ