Масавая электрычнасьць прыйшла ў Беларусь яшчэ за расейскім часам. Калі ў губэрнскіх гарадах запрацавалі свае электрастанцыі. У савецкай Усходняй Беларусі і ў польскай Заходняй электрычнасьць праводзілі ў вёскі і мястэчкі. Але і за пасьляваенны мірны час электрычнасьць такі і не прыйшла ў кожную беларускую хату. Бо лініі і кабэлі так і не дабраліся да хутароў.
У глыбіню Астравецкага раёну мяне паклікаў жодзішкаўскі краязнаўца Алег Мізула. Які абяцаў, што я пабачу нешта незвычайнае. Сапраўды, празь дзясятак кілямэтраў лясной выбоістай дарогі я апынуўся нібы ў мінулай эпосе. Хутар Усьцезер’е знаходзіцца на беразе невялікай рачулкі, што праз паўкілямэтра ўпадае ў Вяльлю.
Мясьціна гэтая надзвычай прыгожая і зацішная.
Сярод ляснога гушчару, на ўзгорку, на паляне стаіць стогадовая дыхтоўная атынкаваная хата, побач — пачарнелая ад часу вялікая драўляная адрына.
Непадалёк шэраг вульлёў. Па ўсім відаць, што гаспадар хутара любіць прыгажосьць.
Тут жыве сям’я Ўладзіміра і Галіны Рапінскіх. Уладзімір нарадзіўся і вырас тут. У дзедавай хаце. Некаторы час працаваў у Астраўцы, але вярнуўся на зямлю дзядоў. Каб жыць і займацца агратурыстыкай. Гаспадыня хутара, прыгажуня Галіна запрасіла нас у хату.
Гаспадар адышоў у грыбы. Першае, што кідаецца ў вочы ва ўтульнай гасьцёўні, — вялізная газоўка па-над сталом. І гэта не дэкарацыя.
Галіна: «Канечне, хацелася б, каб сьвятло было. Каб прыйшоў, тэлевізар уключыў, у кампутар пабалаваўся».
Карэспандэнт: «Вы жывяцё, як сто гадоў назад. Пакуль не прыйшла лямпачка Лукіча. Ня сумна?»
Галіна: «Не. Сумаваць тут няма часу. Але зімой, канечне, так. Кнігі, часопісы, радыё. Усё. Уся крыніца інфармацыі.»
Карэспандэнт: «Радыё „Свабода“ часам ня слухаеце?»
Галіна: «Слухаем».
Карэспандэнт: «А чаму вам не праводзяць сьвятло?»
Галіна: «Так рашыў райвыканкам. Ім дорага».
Карэспандэнт: «А колькі кілямэтраў адсюль да лініі?»
Галіна: «Да лініі два кілямэтры».
Карэспандэнт: «Колькі яны хочуць грошай, каб правесьці?»
Галіна: «Налічылі 280 мільёнаў. Тут да мужа прыяжджалі сваякі са Смаргоні. Казалі — напэўна, будуць вам залатыя драты весьці».
Гумар сытуацыі палягае ў тым, што непадалёк адсюль кіраўніцтва краіны вельмі хоча пабудаваць атамную электрастанцыю. Якое сымбалічнае суседзтва газоўкі і рэактара!
Карэспандэнт: «А можа, гэта і ёсьць ваша галоўная фішка — пажыць без электрычнасьці? Спадары турысты, адчуйце сябе ў дзевятнаццатым стагодзьдзі. Вось вам газоўка, вось вам гусінае пяро. Вось чарніліца».
Галіна: «Ой, ня ведаю. Вось такая дапамога».
Карэспандэнт: «Скажыце, а зімой тут ня страшна? Я пра ваўкоў і дзікоў».
Галіна: «А нічога. Я часта сустракалася, як выйду пагуляць з сабачкамі. Чалавека трэба баяцца дрэннага. А ня гэтых зьвяроў».
Карэспандэнт: «Вы з ваўкамі ўжо пазнаёміліся. Яны вас ведаюць…»
Галіна: «Канечне. З ваўкамі — ня ведаю, а зь дзікамі — так».
Карэспандэнт: «А зімой не заносіць тут?»
Галіна: «Заносіць. І мала хто езьдзіць».
На мінулым тыдні на БТ галоўным «цьвіком» стаў сюжэт пра расейскага мільянэра, які ў Пружанскім раёне пабудаваў цэлую агратурыстычную вёску. Да вёскі ідзе чатырохпалосная аўтастрада. Усё, што можна, выкладзена бэтоннай пліткай. У цацачных церамочках ёсьць інтэрнэт. Адным словам, усё зроблена, каб вы адчулі сябе ў тыпова вясковай атмасфэры. Калі б я меў выбар, дык ірвануў бы сюды, на чыстыя і зацішныя берагі Вяльлі. Але ці так лёгка атрымаць тую разрэклямаваную дзяржаўную дапамогу на сваю сядзібу? Слова Алегу Мізулу.
Мізула: «Пералік дакумэнтаў для падачы заявы на вылучэньне ільготнага крэдыту для суб’ектаў агратурызму фізычнаю асобай. Я паўтара года назад хадзіў у Смаргонь, у філіял Аграпрамбанку, атрымаць крэдыт. Тады было ўсяго 11 пунктаў — сабраць даведак. А цяпер яны як мне зрабілі раздрукоўку…»
Карэспандэнт: «Цяпер — гэта калі дзяржава павярнулася тварам…»
Мізула: «Павярнулася тварам да гэтага… 22 пункты! А самы цікавы пункт — даведка аб заключэньні кампэтэнтных арганізацый аб адпаведнасьці аб’екта аграэкатурызму санітарным і тэхнічным патрабаваньням, а таксама яго добраўпарадкаваньню адносна ўмоваў канкрэтнага населенага пункта. У чым пытаньне? Ёсьць у Смаргонях адпаведная санітарная служба. У кожным пакоі іх сядзіць там па пяць чалавек. Паглядзяць і зробяць заключэньне. «Не», кажуць, «Алег Анатолевіч. Яны не кампэтэнтныя, усе, хто сядзіць. Іх там цэлы батальён. Толькі ў Маладэчне ёсьць такія спэцыялісты! Якія могуць даць заключэньне і напісаць усе гэтыя паперы. Дык вось за гэтую паперу трэба будзе заплаціць 800 тысяч».
Карэспандэнт: «Ты іх прывязі».
Мізула: «Прывязі і заплаці 800 тысяч. Што яны гэтае заключэньне зробяць. Ён ёсьць, гэты крэдыт. Але зроблена ўсё, каб чалавек не атрымаў яго. Каб ён замучыўся ў гэтых даведках, у зьбіраньні ў гэтым, каб грошай кучу адваліў. Вось такая дапамога дзяржавы».
Тым часам зь лесу прыйшоў гаспадар хутара, Уладзімір. Маладжавы падцягнуты чалавек сярэдняга веку. І па-беларуску надзвычай спакойны. Іх сям’я дабіваецца электрыфікацыі дзясяткі гадоў. За савецкім часам раённыя ўлады кармілі абяцанкамі. Сёньняшнія ў сваіх афіцыйных лістах пішуць прамым тэкстам, што «ваше местонахождение тут экономически нецелесообразно». І прапануюць Уладзіміру перасяленьне з радавога гнязда ў аграгарадок.
Карэспандэнт: «Валодзя, як гэта назваць? Вас выжываюць проста з радавога гнязда?»
Уладзімір: «Можна і так сказаць. Але ж павінны насустрач пайсьці. Калі такая палітыка прэзыдэнта, каб людзі заставаліся на зямлі. Каб яны даглядалі гэтую зямлю. А тут атрымліваецца наадварот. Такое чыста бытавое пытаньне па электрыфікацыі — і ніяк. Добра, калі так накладна лінію працягнуць, можна ж кабэль пракласьці. Гэта яшчэ таньней было б. Можна было б зрабіць ад гэтай рэчкі…»
Карэспандэнт: «Дынама-машыну якую?»
Уладзімір: «Так».
Карэспандэнт: «Але вы не зьбіраецеся здавацца?»
Уладзімір: «Не. Няўжо прэзыдэнт не пачуе? Зараз пісьмо напісалі. Калі ўжо ад прэзыдэнта прыйдзе адказ, што, як яны пішуць, „экономически нецелесообразно“, тады паспрабую вятрак устанавіць. Можа, крэдыт які вазьму. Здаецца, на адзін дом і хапіла б, каб пара лямпачак загарэлася. Але мы адсюль не зьбіраемся выяжджаць».
Алег Мізула выказаў вельмі цікавую думку — што русыфікацыя можа быць ня толькі моўная, але і прасторавая.
Мізула: «Паміж аграгарадкамі робяць такую расейскую сыстэму. Расейскі ўклад жыцьця. Сяло ад сяла — на 15–20 кілямэтраў. А паміж імі хай нічога ня будзе. Ня так, як гэты ўклад фармаваўся вякамі. Тут мястэчка, тут хутар, тут вёсачка, тут засьценак. А ў нас усё на рускі лад. Вось зрабілі аграгарадок Жодзішкі, напрыклад. А далей хай гэтыя вёскі выміраюць. Напрыклад, такая нават сытуацыя была. Старшыня калгасу кажа — хочам будаваць дом для работніка на фэрме. Дык забараняюць! Кажуць, каб у Жодзішках будаваў. А як гэтаму работніку дабірацца да той фэрмы? Яго спэцыяльна вазіць? Вось як даходзіць».
Карэспандэнт: «А ў аграгарадок, я зразумеў, вас ніякім калачом не завабіш».
Уладзімір: «Не. Якія будуюць гэтыя, іх бы пасяліць у такі домік. Я ж гаварыў з калгасным начальствам. Прыйдзе моладзь, яна пару гадоў адпрацуе — і ўсё. Ён сьніць, як з гэтага аграгарадка ўцячы. Ня вабяць ні домікі новыя, нічога. Халодныя. Праз год трэшчына ідзе цераз усю сьцяну. Дзьме са столі, дзьме са сьценаў».
Карэспандэнт: «А гэтай хаце сто гадоў».
Уладзімір: «Можа, трохі і болей. Нічога ня дзьме. Цёпленька».
Хутароў у тутэйшых мясьцінах калісьці было багата. Адсутнасьць электрычнасьці зрабіла сваю справу. Але і сёньня ў Рапінскіх ёсьць суседзі. За некалькі кілямэтраў жыве на самоце пяцідзесяцігадовы гаспадар. А літаральна за кілямэтар, на беразе Вяльлі, жыве сям’я пэнсіянэраў Палачанскіх. 70-гадовы Браніслаў пераехаў сюды ў 60-я гады. Адразу, як далі дазвол жыць аднаасобна. Бо чалавеку, які выхоўваўся на хутары, калгаснае шчасьце не прыглянулася. Але пераяжджаў стары, калі тут не было лесу.
Браніслаў: «Раней кругом лесу не было. Вакол палі былі. Калі прыехаў сюды, з дарогі дом быў відзён. Цяпер бы я не купляў тут ніколі ў жыцьці».
Карэспандэнт: «А раней хутары былі?»
Браніслаў: «Былі. З-за сьвятла і паўцякалі. Моладзь паўцякала, старыя памёрлі».
Карэспандэнт: «І засталіся самыя ўпёртыя».
Браніслаў: «Самыя адданыя».
Зараз лес саджаюць ледзь не каля ягонай хаты. Парушаючы пасевы і руйнуючы агароджы.
Браніслаў: «Прыехалі, зааралі нават бульбу. Азімыя зааралі. Пад лес».
Карэспандэнт: «Я не разумею, навошта?»
Браніслаў: «Вясной лес пасадзяць».
Карэспандэнт: «А яго што, мала?»
Браніслаў: «Відаць, што мала. Людзі ўручную карчавалі калісьці. А зараз прыехалі, узаралі. І пры тым, што абгарадзіўшы. Кабаны лезьлі. Абгарадзіў дротам. Дрот купляў. Зааралі дрот, зламілі ўсё. Гэта бандыцтва».
У аграгарадок, ці, як стары яго называе, «гыр-гыр-гарадок», Палачанскія таксама не зьбіраюцца.
Браніслаў: «А што той гарадок зрабілі? Што плот паставілі? Ды дрэва пазрубалі».
Мізула: «У аграгарадку людзі адзін на аднаго толькі гыркаюць».
Браніслаў: «Кожны дзень. „У мяне пеўня, у мяне курыцу, у мяне тое пакралі“. Гыр-гыр-гарадок. Гыр-гыр. Прыдумалі самі ня ведаюць чаго».
Афіцыйныя СМІ трубяць пра адраджэньне вёскі. Пад гэтым адраджэньнем разумецца найманая праца за невялікія грошы і жыцьцё ў аднолькавых, кепска пабудаваных, казённых дамах. У якія ўкладаць свае грошы не падымецца рука. Бо не сваё. Гэта вельмі нагадвае працоўны лягер. А побач са сваіх радавых гнёздаў усяляк высяляюцца спадчынныя гаспадары ня толькі сваіх дамоў, але і сваіх земляў і лясных дзялянак. Уявіце, якое б пачалося адраджэньне, калі б гаспадарам вярнулі тое, што гвалтам дзяржава ў іх забрала. Далібог, доўга ўгаворваць працаваць на сябе нікога б не давялося.
Карэспандэнт: «У вас была свая зямля?»
Уладзімір: «У дзеда майго была свая зямля. І гэты лес. Адсюль і да Віліі — гэта быў дзедаў лес. Млын быў таксама ў дзеда».
Карэспандэнт: «А няма ніякіх мараў вярнуць тое, што належала сваёй сям’і?»
Уладзімір: «У нас гэта законам забаронена».
Карэспандэнт: «А калі б была такая магчымасьць?»
Уладзімір: «Чаму ж не? Канечне ж. Калі ёсьць гаспадар у тым жа лесе, на той жа зямлі, ён яе дагледзіць, як сваё. У Бога ёсьць дзесяць запаведзяў. Жыві па іх, і ты будзеш у пашане. А нашы заканатворцы па дзесяць законаў на тыдзень ствараюць, і людзі ўжо самі блытаюцца ў гэтых законах. Так што тыя законы не для людзей».
Падарожжы Свабоды
Карэспандэнт: «Вы жывяцё, як сто гадоў назад. Пакуль не прыйшла лямпачка Лукіча. Ня сумна?»
Галіна: «Не. Сумаваць тут няма часу. Але зімой, канечне, так. Кнігі, часопісы, радыё. Усё. Уся крыніца інфармацыі.»
Карэспандэнт: «Радыё „Свабода“ часам ня слухаеце?»
Галіна: «Слухаем».
Карэспандэнт: «А чаму вам не праводзяць сьвятло?»
Галіна: «Так рашыў райвыканкам. Ім дорага».
Карэспандэнт: «А колькі кілямэтраў адсюль да лініі?»
Галіна: «Да лініі два кілямэтры».
Карэспандэнт: «Колькі яны хочуць грошай, каб правесьці?»
Галіна: «Налічылі 280 мільёнаў. Тут да мужа прыяжджалі сваякі са Смаргоні. Казалі — напэўна, будуць вам залатыя драты весьці».
Гумар сытуацыі палягае ў тым, што непадалёк адсюль кіраўніцтва краіны вельмі хоча пабудаваць атамную электрастанцыю. Якое сымбалічнае суседзтва газоўкі і рэактара!
Карэспандэнт: «А можа, гэта і ёсьць ваша галоўная фішка — пажыць без электрычнасьці? Спадары турысты, адчуйце сябе ў дзевятнаццатым стагодзьдзі. Вось вам газоўка, вось вам гусінае пяро. Вось чарніліца».
Галіна: «Ой, ня ведаю. Вось такая дапамога».
Карэспандэнт: «Скажыце, а зімой тут ня страшна? Я пра ваўкоў і дзікоў».
Галіна: «А нічога. Я часта сустракалася, як выйду пагуляць з сабачкамі. Чалавека трэба баяцца дрэннага. А ня гэтых зьвяроў».
Карэспандэнт: «Вы з ваўкамі ўжо пазнаёміліся. Яны вас ведаюць…»
Галіна: «Канечне. З ваўкамі — ня ведаю, а зь дзікамі — так».
Карэспандэнт: «А зімой не заносіць тут?»
Галіна: «Заносіць. І мала хто езьдзіць».
Карэспандэнт: «Цяпер — гэта калі дзяржава павярнулася тварам…»
Мізула: «Павярнулася тварам да гэтага… 22 пункты! А самы цікавы пункт — даведка аб заключэньні кампэтэнтных арганізацый аб адпаведнасьці аб’екта аграэкатурызму санітарным і тэхнічным патрабаваньням, а таксама яго добраўпарадкаваньню адносна ўмоваў канкрэтнага населенага пункта. У чым пытаньне? Ёсьць у Смаргонях адпаведная санітарная служба. У кожным пакоі іх сядзіць там па пяць чалавек. Паглядзяць і зробяць заключэньне. «Не», кажуць, «Алег Анатолевіч. Яны не кампэтэнтныя, усе, хто сядзіць. Іх там цэлы батальён. Толькі ў Маладэчне ёсьць такія спэцыялісты! Якія могуць даць заключэньне і напісаць усе гэтыя паперы. Дык вось за гэтую паперу трэба будзе заплаціць 800 тысяч».
Карэспандэнт: «Ты іх прывязі».
Мізула: «Прывязі і заплаці 800 тысяч. Што яны гэтае заключэньне зробяць. Ён ёсьць, гэты крэдыт. Але зроблена ўсё, каб чалавек не атрымаў яго. Каб ён замучыўся ў гэтых даведках, у зьбіраньні ў гэтым, каб грошай кучу адваліў. Вось такая дапамога дзяржавы».
Тым часам зь лесу прыйшоў гаспадар хутара, Уладзімір. Маладжавы падцягнуты чалавек сярэдняга веку. І па-беларуску надзвычай спакойны. Іх сям’я дабіваецца электрыфікацыі дзясяткі гадоў. За савецкім часам раённыя ўлады кармілі абяцанкамі. Сёньняшнія ў сваіх афіцыйных лістах пішуць прамым тэкстам, што «ваше местонахождение тут экономически нецелесообразно». І прапануюць Уладзіміру перасяленьне з радавога гнязда ў аграгарадок.
Уладзімір: «Можна і так сказаць. Але ж павінны насустрач пайсьці. Калі такая палітыка прэзыдэнта, каб людзі заставаліся на зямлі. Каб яны даглядалі гэтую зямлю. А тут атрымліваецца наадварот. Такое чыста бытавое пытаньне па электрыфікацыі — і ніяк. Добра, калі так накладна лінію працягнуць, можна ж кабэль пракласьці. Гэта яшчэ таньней было б. Можна было б зрабіць ад гэтай рэчкі…»
Карэспандэнт: «Дынама-машыну якую?»
Уладзімір: «Так».
Карэспандэнт: «Але вы не зьбіраецеся здавацца?»
Уладзімір: «Не. Няўжо прэзыдэнт не пачуе? Зараз пісьмо напісалі. Калі ўжо ад прэзыдэнта прыйдзе адказ, што, як яны пішуць, „экономически нецелесообразно“, тады паспрабую вятрак устанавіць. Можа, крэдыт які вазьму. Здаецца, на адзін дом і хапіла б, каб пара лямпачак загарэлася. Але мы адсюль не зьбіраемся выяжджаць».
Алег Мізула выказаў вельмі цікавую думку — што русыфікацыя можа быць ня толькі моўная, але і прасторавая.
Паміж аграгарадкамі робяць такую расейскую сыстэму. Расейскі ўклад жыцьця. Сяло ад сяла — на 15–20 кілямэтраў. А паміж імі хай нічога ня будзе.
Мізула: «Паміж аграгарадкамі робяць такую расейскую сыстэму. Расейскі ўклад жыцьця. Сяло ад сяла — на 15–20 кілямэтраў. А паміж імі хай нічога ня будзе. Ня так, як гэты ўклад фармаваўся вякамі. Тут мястэчка, тут хутар, тут вёсачка, тут засьценак. А ў нас усё на рускі лад. Вось зрабілі аграгарадок Жодзішкі, напрыклад. А далей хай гэтыя вёскі выміраюць. Напрыклад, такая нават сытуацыя была. Старшыня калгасу кажа — хочам будаваць дом для работніка на фэрме. Дык забараняюць! Кажуць, каб у Жодзішках будаваў. А як гэтаму работніку дабірацца да той фэрмы? Яго спэцыяльна вазіць? Вось як даходзіць».
Карэспандэнт: «А ў аграгарадок, я зразумеў, вас ніякім калачом не завабіш».
Уладзімір: «Не. Якія будуюць гэтыя, іх бы пасяліць у такі домік. Я ж гаварыў з калгасным начальствам. Прыйдзе моладзь, яна пару гадоў адпрацуе — і ўсё. Ён сьніць, як з гэтага аграгарадка ўцячы. Ня вабяць ні домікі новыя, нічога. Халодныя. Праз год трэшчына ідзе цераз усю сьцяну. Дзьме са столі, дзьме са сьценаў».
Карэспандэнт: «А гэтай хаце сто гадоў».
Уладзімір: «Можа, трохі і болей. Нічога ня дзьме. Цёпленька».
Карэспандэнт: «А раней хутары былі?»
Браніслаў: «Былі. З-за сьвятла і паўцякалі. Моладзь паўцякала, старыя памёрлі».
Карэспандэнт: «І засталіся самыя ўпёртыя».
Браніслаў: «Самыя адданыя».
Зараз лес саджаюць ледзь не каля ягонай хаты. Парушаючы пасевы і руйнуючы агароджы.
Браніслаў: «Прыехалі, зааралі нават бульбу. Азімыя зааралі. Пад лес».
Карэспандэнт: «Я не разумею, навошта?»
Браніслаў: «Вясной лес пасадзяць».
Карэспандэнт: «А яго што, мала?»
Браніслаў: «Відаць, што мала. Людзі ўручную карчавалі калісьці. А зараз прыехалі, узаралі. І пры тым, што абгарадзіўшы. Кабаны лезьлі. Абгарадзіў дротам. Дрот купляў. Зааралі дрот, зламілі ўсё. Гэта бандыцтва».
У аграгарадок, ці, як стары яго называе, «гыр-гыр-гарадок», Палачанскія таксама не зьбіраюцца.
Браніслаў: «А што той гарадок зрабілі? Што плот паставілі? Ды дрэва пазрубалі».
Мізула: «У аграгарадку людзі адзін на аднаго толькі гыркаюць».
Браніслаў: «Кожны дзень. „У мяне пеўня, у мяне курыцу, у мяне тое пакралі“. Гыр-гыр-гарадок. Гыр-гыр. Прыдумалі самі ня ведаюць чаго».
Карэспандэнт: «У вас была свая зямля?»
Уладзімір: «У дзеда майго была свая зямля. І гэты лес. Адсюль і да Віліі — гэта быў дзедаў лес. Млын быў таксама ў дзеда».
Карэспандэнт: «А няма ніякіх мараў вярнуць тое, што належала сваёй сям’і?»
Уладзімір: «У нас гэта законам забаронена».
Карэспандэнт: «А калі б была такая магчымасьць?»
Уладзімір: «Чаму ж не? Канечне ж. Калі ёсьць гаспадар у тым жа лесе, на той жа зямлі, ён яе дагледзіць, як сваё. У Бога ёсьць дзесяць запаведзяў. Жыві па іх, і ты будзеш у пашане. А нашы заканатворцы па дзесяць законаў на тыдзень ствараюць, і людзі ўжо самі блытаюцца ў гэтых законах. Так што тыя законы не для людзей».
Падарожжы Свабоды
