Як вершы Геніюш з Гулагу траплялі на волю

Пасьля абвяшчэньня прысуду – 25 гадоў пазбаўленьня волі – Ларысу і Янку Геніюшаў не адразу адвезьлі ў турму. За вокнамі згасаў кароткі зімовы дзень, зьняволеныя доўга сядзелі ў пустой залі, агаломшаныя такім суровым выракам Вярхоўнага суду. У галаве Ларысы Антонаўны ўзьніклі і шматкроць паўтарыліся радкі: “Дзе гора, дзе боль свой дзенеш, паэтка Ларыса Геніюш?” Верш пазьней так і не дапісаўся. У перасыльных турмах, у першыя гады гулагаўскай катаргі было не да вершаў. Але ГУЛАГ не прымусіў замаўчаць паэтку. Да нас дайшло нямала яе твораў, напісаных за калючым дротам. Як жа яны траплялі на волю?

У свой час Мікола Канаш – сам былы гулагавец, за сяброўства ў Саюзе беларускай моладзі – перадаў мне больш за дзясятак лягерных лістоў і вершаў Ларысы Геніюш. Я зьвярнуў увагу на паштовыя штэмпелі, дзе месцам адпраўкі значыліся Котлас, Варкута і Ленінград. Аказваецца, праз гэтыя гарады, пакручастымі сьцежкамі вершы Ларысы Геніюш і траплялі на волю.

У лягеры Мікола Канаш атрымліваў лісты ад паэткі празь нелегальную, строга закансьпіраваную пошту. Разумеючы іх каштоўнасьць, пры першай магчымасьці перасылаў сябрам на свабоду. Звычайна, лісты зьбіраліся ў пакунак, які абгортваўся паперай з-пад аманіту і пражыўляўся стэарынам, каб не праходзіла вільгаць. Пакунак мацаваўся да сьценкі вагону, які запаўняўся вугалем. Лісты з ГУЛАГу знаходзілі добрыя людзі падчас разгрузкі ў тых жа Котласе, Варкуце ці Ленінградзе, распакоўвалі і апускалі ў паштовую скрынку. Часам для заахвочваньня “лістаношаў” у пакунак клаўся сьцізорык, выраблены вязьнямі.

Праз Котлас, Варкуту і Ленінград лісты даходзілі спраўна, а вось калі чарговая іх порцыя пайшла на Чарапавец, то на тамтэйшым мэталюргічным заводзе трапіла ў рукі гэбістаў. У выніку Мікола Канаш атрымаў 15 сутак карцару і быў пазбаўлены афіцыйнай перапіскі на год.

І праз паўстагодзьдзя Мікола Імполевіч памятаў імёны зьняволеных, якія працавалі на загрузцы вагонаў у Інце і з рызыкай для сябе перасылалі на волю тыя лісты: Вячаслаў Прыстаўка, Іван Мароз, Валянціна Салагуб.

Цэлы зборнічак лягерных вершаў Ларысы Геніюш пераправіў на волю і Васіль Супрун, які таксама атрымаў 25 гадоў ГУЛАГу – за стварэньне антысавецкай арганізацыі “Чайка” на Слонімшчыне. Падчас сустрэчы з Васілём Рыгоравічам я спытаўся, ці няма сувязі паміж слонімскай “Чайкай” і паэткай Чайкай, якая друкавалася на пачатку 40-х у газэце “Раніца”? І мой суразмоўца пацьвердзіў, што сапраўды назваў сваю арганізацыю ў гонар тае Чайкі зь лётам арліным (нагадаю, гэта быў адзін з псэўданімаў Ларысы Геніюш).

Лісты зь лягеру Васіль Супрун адпраўляў на адрас сваёй сястры Надзеі Рубец, якая зьберагла іх і перадала брату пасьля яго вяртаньня з ГУЛАГу ў 1956-м.

Яшчэ каля двух дзясяткаў вершаў паэткі Васіль Супрун вынес на волю зашытымі ў сваёй лягернай ватоўцы.

Лягерная паэтычная перапіска Ларысы Геніюш і Васіля Супруна склала кнігу “Жыць для Беларусі”, якая пабачыла сьвет у 1998 годзе ў сэрыі “Архіў найноўшай гісторыі”.

На жаль, ня ўсе творы паэткі часоў ГУЛАГу ўдалося выратаваць. Па сьведчаньні таго ж Васіля Супруна, частка зь іх так і засталася ляжаць пад лесьвічнай прыступкай у лябёдачнай шахты №2 гораду Інты, дзе слонімскі падпольшчык працаваў машыністам скрэпэрнай устаноўкі.

Мясцовы краязнаўца Віктар Ложкін яшчэ ня страціў надзею адшукаць тыя вершы.