Жоўць

Увогуле, я цудоўна разумею людзей мінулага, усіх гэтых дактароў зь іхнымі гаючымі п’яўкамі і замардаваных імі хворых: вобраз горкай, едкай жоўці, якую выдзяляе пячонка і якая трапляе ў кроў і потым, разьядаючы ўсё жывое на сваім шляху, псуе нашыя гуморы і выклікае мізантропію – гэта цудоўны, просты і выразны вобраз, які ўсё тлумачыць. Ня тое што сучасныя тэорыі, такія складаныя, заблытаныя і ў кожным разе не даступныя тым, хто не вучыўся ў мэдінстытуце, ня ўмее неразборліва пісаць на лаціне бледна-сінім стрыжнем і ніколі ня рэзаў прылюдна жабак і нябожчыкаў.


Старыя кнігі так апісваюць твар чалавека, які пакутуе ад частых разьліваў уласнае жоўці: “Нясьвежы, азызлы, з жаўтаватай скурай, з рэзкімі складкамі… рысы твару сьцягнутыя да цэнтру… спаласаваны тыповымі прамымі маршчынамі… вочы сядзяць глыбока, нібы падсьвечаныя зь сярэдзіны (г.зв. “воўчы позірк”)”. На вокладцы савецкай школьнай хрэстаматыі па беларускай літаратуры з патрэтамі заслужаных пісьменьнікаў (якім мы чамусьці любілі падмалёўваць гітлераўскія вусікі і гімлераўскія акуляры) я пабачыў калісьці дакладна такі твар. Гэта быў Кандрат Крапіва, які злосна і саркастычна глядзеў на нашую сакаліную сям’ю. “Бараны!” – нібыта казаў ён нам. – “Недаробкі! Відаць, што галава слабая! Паселі тут, дэбілы! Дурней дурнога! Што з вас вырасьце! Вось бы я вас адхвастаў па голых задніцах!” Дзякуючы свайму жоўцева-злоснаму твару Крапіва быў адзіным клясыкам, якога ў школе пазнавалі на партрэтах. Некаторыя мае аднаклясьніцы яго баяліся, ён сьніўся ім уначы. Ці быў тут сэксуальны падтэкст, ня ведаю.

Часам кожнага з нас апаноўвае ўласная жоўць – і тады іронія ператвараецца ў зласьлівасьць, жарт – у абразу, Атраховіч – у Крапіву. Калі жоўць вызначае характар – то чым тады ёсьць той драпежны мэдычны зонд, які пранікае ў нашае нутро за мурамі шпіталя, з мэтаю вызначыць канцэнтрацыю ў нас жоўці і яе якасьць? Ці ня ёсьць ён у нейкім сэнсе псыхааналітычнаю прыладаю, а сама лякарня – Жоўтым домам? Напэўна, было б добра праводзіць такі аналіз кожнаму, перад тым, як прымаць яго на якую-кольвечы працу. Мяркую, мала хто хацеў бы, каб чалавек, схільны да шаленства жоўці, вучыў ягоных дзяцей у школе, лячыў яму зубы або быў тамадой на вясельлі ці, барані божа, супругам. Праўда, ёсьць і тыя, хто ўмее штучна выклікаць павышанае жоўцевыдзяленьне і зарабляе на гэтым грошы – такія людзі называюцца сатырыкамі. Сатырык – слова з ХХ стагодзьдзя; прафэсія гэтая, і праўда, ужо амаль адмерлая: на Захадзе іх у чыстым выглядзе не існуе, а ў нас занадта часта прафэсійныя сатырыкі – гэта найбольш схільныя да прыстасаванства людзі (вельмі выгодныя дзяржаве, бо займаюцца “канструктыўнай крытыкай” рознай дробязі).


Аднак увогуле жоўць, калі яна натуральная, а ня штучная – адна з найважнейшых вадкасьцяў, якія цякуць-віруюць у арганізме беднага літаратара. Жоўць – атрамант літаратуры, найлепшыя старонкі найцудоўнейшых кніг напісаныя жоўтым па белым, жоўцю па белі. Гнеў – занадта просталінейны, абурэньне – празьмерна дыдактычнае і маралізатарскае, іранічнасьць – бяскрыўдная, кпіны намякаюць на нейкія асабістыя рахункі і часам дапамагаюць тэксту дасягнуць хіба жаўцізны, але ніяк ня жоўцевай злоснасьці. Не, літаратуры патрэбная жоўць – сапраўдная, унівэрсальная, едкая і горкая, толькі яна здольная сваёй гаркатой і зьедлівасьцю закрануць за жывое там, дзе жывога ўжо, здавалася, не засталося, толькі яна ў стане па-сапраўднаму пакрыўдзіць і, калі трэба, абразіць: чытача, грамадзтва, паліцыю, дзяржаву, дурняў, пашлякоў, няздараў. Жоўць ратуе ад абыякавасьці і прымушае ўключыцца даўно абясточаныя разнастайным псэўдамастацтвам чалавечыя адчуваньні.

Палын, шыпшына, віно – вось што прымушае жоўць у нашым арганізме рухацца жвавей. Мой знаёмы азэрбайджанскі паэт Мірза наракае на сваіх суайчыньнікаў: “Сядзяць у чайханах, гарбату п’юць! Гарбатай ня зробіш рэвалюцыі. Рэвалюцыю робіць віно!” Бо віно гоніць жоўць, а жоўць здольная раздражніць, занепакоіць, пакрыўдзіць, апекчы.

Як хочацца часам мець бясконцыя запасы жоўці, каб яе хапіла на ўсё тое, што ненавідзіш. Як часта, чытаючы разбаўленую жоўць іншых, адчуваеш да іх пагарду. Чым было б мастацтва бяз жоўці?

Стэрылізаваным малачком, надзіманым дручком, прыгожанькім дранько-майсючком.