Ці праўда, што кожны народ мае такую ўладу і апазыцыю, якую ён заслугоўвае? Чаму, калі апазыцыя палітычна слабая, ўлада крадзе многія яе ідэі? Хто, акрамя Аляксандра Лукашэнкі, зьяўляецца ў Беларусі палітыкам?
Над гэтымі тэмамі ў “Праскім акцэнце” разважаюць філёзаф Валянцін Акудовіч, супрацоўнік Інфармацыйна-аналітычнага цэнтру пры адміністрацыі прэзыдэнта Аляксей Васількоў і аглядальнік нашага радыё Віталь Цыганкоў.
Дракахруст: “На мінулым тыдні ў гадавіну абвяшчэньня незалежнасьці БНР апазыцыя правяла сваю традыцыйную акцыю Дзень волі. Паводле МУС у ёй узяла ўдзел да 700 чалавек, паводле арганізатараў – каля 2000. У гэты ж дзень сталі вядомыя вынікі рэгістрацыі кандыдатаў у дэпутаты мясцовых саветаў. Што да апазыцыі, то з 550 вылучаных ёй кандыдатаў было зарэгістравана 400 чалавек. Нагадаю, што на гэтых выбарах разыгрываюцца 21303 дэпутацкія мандаты.
Вынікі буйной дэманстрацыі і прамежкавыя вынікі ўдзелу апазыцыі ў выбарах – нагода паразмаўляць пра яе пэрспэктывы і месца ў беларускім грамадзтве. Ня лае апазыцыю толькі лянівы. Прычым, незалежныя, блізкія да апазыцыі назіральнікі хіба ня больш злосна, чым праўладныя. Але прынцып – народ мае такую ўладу, якую заслугоўвае, можна і працягнуць, сказаўшы, што і апазыцыю народ мае такую ж, якую заслугоўвае. З гэтага пункту гледжаньня – якія якасьці, ўласьцівасьці беларускага грамадзтва на сучасным этапе спараджае менавіта такую, а ня іншую апазыцыю?”
Прычына тут хутчэй не ў самой апазыцыі, а ў беларускім грамадзтве, якое бадай нават на мэнтальным узроўні не схільнае ўвогуле прымаць апазыцыйнасьць як такую.
Калі ў 90-х нехта з маіх шматлікіх знаёмцаў не хацеў ці баяўся ісьці з народам сьвяткаваць дзень Волі, дык ён старанна прыдумляў “аб’ектыўную” прычыну, якая быццам не дазволіла яму гэта зрабіць. Цяпер усё цалкам наадварот. Калі табе нават моцна карціць пайсьці на сьвяткаваньне, ды ты павінен яшчэ выдумаць нейкую адмысловую матывацыю, каб твае знаёмцы не палічылі цябе як мінімум трохі дурнаватым. Учора мне з матывацыяй пашанцавала. Таму я ўсім радасна паведамляў, што іду на Дзень Волі і, натуральна, з усіх бакоў чуў адно і тое ж: “Ты што, дзядзька, з глузду з’ехаў?”. А я ганарова адказваў: “Не хвалюйцеся. Я заўтра ўдзельнічаю у перадачы на Радыё “Свабода”, прысьвечанай гэтай падзеі. Таму мне на свае вочы трэба пабачыць, што тут і як?” – “А, тады зразумела”,– з палёгкай казалі мае шматлікія знаёмцы...
Вось такая прыкрая эвалюцыя адбылася з Днём Волі за гэтыя дваццаць год. Але прыкладна такую ж эвалюцыю перажыла і ўся палітычная апазыцыя. Аднак прычына тут хутчэй не ў самой апазыцыі, а ў беларускім грамадзтве, якое бадай нават на мэнтальным узроўні не схільнае ўвогуле прымаць апазыцыйнасьць як такую. І тут не мае значэньня, падабаецца грамадзтву ўлада ці не падабаецца. Бо нават калі не падабаецца, яно ўсё роўна і думаць не думае, каб пераходзіць у апазыцыю да гэтай ўлады. І менавіта з гэтай прычыны апазыцыя год ад году не набірае моцы, а драбнее і чэзьне.
Аб гэтым сьведчаць тыя катастрафічныя для апазыцыі лічбы, якія вы, Юры, назвалі: 21 тысяча дэпутацкіх месцаў, а ўся апазыцыя разам здолела наскрэбсьці па сусеках няшчасныя 550 чалавек”.
Дракахруст: “Аляксей, словы Валянціна гучаць пахавальным звонам па апазыцыі, вам даецца магчымасьць забіць апошні цьвік у труну. Сапраўды, ці не атрымліваецца так, што справа ня ў якасьці апазыцыі, а ў тым, што канструкцыя грамадзтва зараз такая, што апазыцыі ў ёй няма месца, як нельга, скажам, прысабачыць аўтарухавік да самалёта ці авіярухавік да аўтамабіля”.
Калі апазыцыя, тыя сілы, якія называюць сябе апазыцыяй, разглядаюць сябе, як контрэліту, то яны павінны гэтаму адпавядаць. Улада, па меншай меры некалькі чалавек у яе вышэйшым эшалёне, пасіянарныя і харызматычныя. У апазыцыі мы гэтага не назіраем. Наконт узаемаадносінаў грамадзтва і апазыцыі – мяркую, што ў грамадзтве проста адсутнічае запыт на тыя каштоўнасьці, на тыя ідэалягічныя канцэпты, ад якіх усё яшчэ ня можа адмовіцца наша апазыцыя. Запыту гэтага няма ні ў грамадзтве, ні ў элітах. Адпаведна сама апазыцыя не жадае агрэгаваць і артыкуляваць менавіта тыя каштоўнасьці і інтарэсы, якія блізкія народу”.
Дракахруст: “Аляксей, мы ж зараз гаворым не пра год-два, а пра даволі працяглы пэрыяд часу. Месца ж свабоднае. У грамадзтве ўзьнікаюць розныя праблемы, розныя супярэчнасьці, скажам, падвышэньне мыта на заходнія аўтамабілі падабаецца далёка ня ўсім і гэта тычыцца соцень тысяч людзей. Але ніякай іншай апазыцыі, іншага руху, іншай формы самаарганізацыі па адстойваньні сваіх парушаных правоў і інтарэсаў не ўзьнікае. А калі нешта і ўзьнікае, то ізноў жа ў межах той самай квазі-, ці як вы там сказалі, апазыцыі. Чаму?”
Васількоў: “Наконт мыта на аўтамабілі – я мяркую, што разгортваньне сытуацыі вакол гэтага мы будзем назіраць у хуткім часе. Гэта пэўны выклік для існай апазыцыі. Калі яны здолеюць скарыстацца гэтай сытуацыяй, значыць, яны не зусім страцілі здольнасьць змагацца. Прасьцей сказаць пра сытуацыю зь індывідуальнымі прадпрымальнікамі, якую спрабавала скарыстаць апазыцыя. Мне здаецца, што ў тым выпадку ўлада здолела даволі пасьпяхова збудаваць каналы камунікацыі зь індывідуальнымі прадпрымальнікамі, зь іх карпаратыўнымі саюзамі, прыняць некаторыя іх патрабаваньні, не пакінуўшы апазыцыі яе сацыяльнай базы.
Адносна беларускай апазыцыі можна казаць пра правую частку палітычнага спэктру і згуляць на ўласнай электаральнай базе яна ня здолела.
Наконт вашай рэмаркі, што гэтая сытуацыя доўжыцца шмат гадоў – я згодны. Праблемы ў нашай апазыцыі – генэтычныя. Яе блізкасьць да ўлады (ў многіх улада была ў руках, некаторыя былі блізкія да яе ажыцьцяўленьня) спарадзіла радавую траўму нашай апазыцыі. На жаль. А камусьці, можа, і на шчасьце. І першае пакаленьне беларускай апазыцыі працягвае жыць з гэтай радавой траўмай. Патрэбная зьмена пакаленьняў, у тым ліку і ў апазыцыі. І зьмена ідзе – тая ж зьмена кіраўніцтва БНФ”.
Дракахруст: “Віталь Цыганкоў, нашы калегі апазыцыю так ці інакш бэсьцілі, можа вы яе абароніце?”
Нават калі б утварылася нейкая апазыцыйная партыя, якая проста паўтарала б усе лёзунгі ўлады, яна б ня мела б ніякага посьпеху, проста таму, што яна апазыцыя.
І з вуснаў Аляксея, і з вуснаў іншых людзей гучыць меркаваньне, што каштоўнасьці апазыцыі народу чужыя і непатрэбныя. Я з гэтым катэгарычна нязгодны. Я ня думаю, што гэта абмяжоўвае. Апазыцыя прапаноўвае самыя розныя альтэрнатывы. Дастаткова сказаць, што ёсьць у апазыцыі і левыя партыі, сацыял-дэмакраты, і камуністы, і хаця зараз яны назваліся ўжо не камуністамі, а партыяй “Справядлівы сьвет”, але ў іх даволі радыкальна левы погляд і на савецкае мінулае і на цяперашнюю сытуацыю. Іх погляды на эканоміку шмат у чым супадаюць з поглядамі цяперашняй улады. Ёсьць апазыцыя і расейскамоўная, і беларускамоўная, калі нехта думае, што ў гэтым справа. Думаю, нават калі б утварылася нейкая апазыцыйная партыя, якая проста паўтарала б усе лёзунгі ўлады, яна б ня мела б ніякага посьпеху, проста таму, што яна апазыцыя.
Агульны настрой грамадзтва цяпер не спрыяе ўспрыманьню апазыцыі, што б яна не рабіла. Агульны настрой грамадзтве не спрыяе ўспрыманьню апазыцыі. Калі нейкія прадстаўнікі ці аналітыкі каля ўлады лічаць, што яны такія разумныя, можна прапанаваць ім памяняцца месцамі з апазыцыяй. Хай яны з сваімі лёзунгамі, з правільнымі ідэямі, якія нібыта ўспрымае народ, ідуць у апазыцыю. І паглядзім, што ў іх атрымаецца. Проста існае сыстэма не дазваляе ніякага посьпеху апазыцыі.
А калі ісьці глыбей – чаму грамадзтва такое, то ў нас традыцыйна даволі моцны канфармізм і тое, што зараз называюць словам атамізаванасьць беларускага грамадзтва. Іншымі, больш даступнымі словамі, гэта можна назваць двума выразамі – “кожны сам за сябе” і “не высоўвайся”.
Дракахруст: “Аляксей, вы казалі, што апазыцыя ня толькі слабая, але і вызнае каштоўнасьці, чужыя беларускаму грамадзтву. Але як ні парадаксальна ідэйныя канцэпты і нават канкрэтныя эканоміка-палітычныя праекты ўлада чэрпае, асабліва ў апошнія гады, менавіта зь ідэйнай скарбонкі апазыцыі. Незалежнасьць, шлях у Эўропу, ВКЛ як першая ў гісторыі беларуская дзяржава, лібэралізацыя ў эканоміцы, нават знакаміты Балта-Чарнаморскі калектар БНФ – усё гэтага апазыцыя дэкляравала і адстойвала з пачатку 90-х гадоў і ўсё гэта абвяшчалася ўладай дурасьцю і ерасьсю. І ўсё гэта менавіта зараз робіцца дзяржаўнай палітыкай. Калі гэтыя ідэі такія чужыя беларускаму народу, дык навошта ўлада іх бярэ?”
Васількоў: “Я спачатку адкажу на рэпліку Віталя. Ня думаю, што пасіянарнасьць роўная рэвалюцыйнасьці, хаця рэвалюцыйнасьць таксама ёсьць, вы ж бачылі, як «закопвалі капіталізм» з Уга Чавэсам. Пасіянарнасьць – гэта здольнасьць на вялікія праекты, я гэта так разумею.
Наконт прапановы памяняцца месцамі – ідэолягі часта ходзяць у народ у адрозьненьні ад апазыцыі. Каб памяняцца месцамі, трэба бачыць, ці ёсьць контрэліта, калі ўлада сыйдзе на месца апазыцыі, ці зможа цяперашняя апазыцыя, тыя сілы, якія лічаць сябе апазыцыяй, заняць месца ўлады, ці змогуць яны ажыцьцяўляць функцыі ўлады, ці хопіць у іх чалавечага патэнцыялу, чалавечых рэсурсаў для ажыцьцяўленьня гэтых функцый.
Па вылучэньні кандыдатаў у мясцовыя саветы, па вылучэньні кандыдатаў у выбарчыя камісіі мы бачым, што з чалавечым патэнцыялам вялікія праблемы”.
Дракахруст: “Аляксей, але мы бачым і як фармаваліся камісіі. Лібэральна-дэмакратычная партыя вылучыла сваіх прадстаўнікоў, дык усіх і ўключылі. А апазыцыйных вылучэнцаў – толькі кожнага дзясятага”.
Васількоў: “Я кажу пра тое, ці існуюць партыі, якія ў выпадку ўзьнікненьня рэвалюцыйнай сытуацыі могуць сказаць, што яны могуць узяць уладу. Ці хай гэта будзе блёк, калі апазыцыя схільная да блёкавага мысьленьня. Мне здаецца, што такіх сілаў у Беларусі зараз няма.
Што тычыцца «крадзяжу» ўладай нейкіх канцэптаў апазыцыі, то я ня думаю, што ў апазыцыі ёсьць манаполія на нейкія канцэпты і думкі”.
Дракахруст: “Я не кажу, што гэта грэх, ці што на гэтыя ідэі ёсьць манаполія. Я пра парадокс. Вы кажаце, што каштоўнасьці апазыцыі зьяўляюцца чужымі народу. Дапусьцім. Тады навошта гэтыя каштоўнасьці, ўвасобленыя ў ідэі, красьці ў апазыцыі ўладзе, якая блізкая да народу і любімая ім?”
Васількоў: “Я меў на увазе эўрапейскую дэмакратыю, эўрапейскія правы чалавека, свабодны рынак, «нябачную руку» рынку – менавіта гэтыя каштоўнасьці. Што да сувэрэнітэту, то ўлада адстойвала яго на працягу 15 гадоў, і гэтаму ёсьць дакумэнтальныя пацьверджаньні – сувэрэнітэт Беларусі вельмі выразна пазначаны ва ўсіх шматлікіх інтэграцыйных пагадненьнях з Расеяй.
Наконт шляху ў Эўропу – дык мы ўжо ў Эўропе, нельга казаць, што гэта нейкі ідэалягічны канцэпт. Праблемы былі з нашымі эўрапейскімі партнэрамі. Як толькі яны зразумелі, што практычныя інтарэсы вышэй за каштоўнасьці, ў нас пачаўся дыялёг. Гэта не паварот, гэта аднаўленьне належнага ўзроўню двухбаковых адносінаў.
Што да Балта-Чарнаморскага саюзу, я не лічу, што геапалітыка можа стаць ідэалёгіяй. Геапалітыка – гэта адстойваньне нацыянальных інтарэсаў. Калі гэтую ідэю прапаноўваў БНФ, гэты геапалітычны канцэпт быў відавочна непрыдатны для практыкі. Але сёньня, ва ўмовах актывізацыі сувязяў Поўдзень-Поўнач, ва ўмовах закрыцьця Ігналінскай АЭС, Балта-Чарнаморскі саюз, хаця я б ня стаў казаць пра саюз...”
Дракахруст: “Аляксей, я і не казаў пра саюз. Я казаў пра калектар, пра сыстэму трубаправодаў і перамычак, якія б зьвязвалі нафтатранспартную сыстэму Літвы, Беларусі і Ўкраіны. Вы пра гэта зь вялікім натхненьнем пішаце ў сваім ЖЖ.. Пра гэта з 1990 году БНФ казаў, што трэба гэта стварыць. Яму ў адказ казалі, што вы дурні”.
Васількоў: “Улада кіруецца не ідэалягічнымі канцэптамі, а нацыянальнымі інтарэсамі. Калі на дадзены момант перамычкі і выкарыстаньне «Адэса-Броды» ў аверсным рэжыме, ўзаемадзеяньне з Украінай, з балтыйскімі партамі, шырокая транспарціроўка нафты з Вэнэсуэлы з мэтай падвышэньня нашай энэргетычнай бясьпекі адпавядае нашым інтарэсам, то незалежна ад таго, чые гэта былі ідэалягічныя канцэпты, ўлада будзе іх выкарыстоўваць, таму што яна імкнецца працаваць па нацыянальных інтарэсах Рэспублікі Беларусь”.
Дракахруст: “Валянцін, вы згодны з меркаваньнем Аляксея?”
Акудовіч: “Напачатку дазвольце невялічкую рэпліку ў ваш бок. Не ганю я апазыцыйную палітыку і апазыцыйных палітыкаў. Многіх я ўжо шмат гадоў страшэнна паважаю. Я проста аналізую рэальнасьць такой, якой яна ёсьць.
Што да аргумэнтаў Аляксея, як ён вывярнуў напрыканцы ў абарону ўлады, то я зь ім хутчэй пагаджаюся, але ў сваёй інтэрпрэтацыі. Ніякая, хай сабе і самая расцудоўная ідэя, ня будзе палітычна эфэктыўнай, калі не патрапіць у свой час і на сваё месца. Магчыма, у пляне канцэптуальнай стратэгіі, будучыня ацэніць палітыку А. Лукашэнка цалкам адмоўна (а можа і не, хто ж ведае, праз якую оптыку нашчадкі будуць глядзець на наш час?). Але незалежна ад будучых ацэнак трэба прызнаць, што сытуацыйна А. Лукашэнка вельмі востра і дакладна адчувае, якой ідэяй насьпеў час скарыстацца, у якім месцы яе разгарнуць і нават у якой прапорцыі – цалкам ці толькі драбок ад яе адшчыкнуць.
Дарэчы, якраз гэтае ўмельства і ёсьць адной з асноўных падставаў ягонага доўгаўладзьдзя. Толькі на рэпрэсіўных тэхналёгіях ён столькі часу пры ўладзе наўрад ці б пратрымаўся. Таму я не выключаю, што ён яшчэ не адной з “дэклярацый” апазыцыі скарыстаецца. Але толькі там і тады, калі зможа яе з дэклярацыі трансфармаваць у рэальнае палітычнае дзеяньне.
Аляксей у сваім крытычным стаўленьні да апазыцыі патрапіў у пастку, калі казаў, што апазыцыя нічога канструктыўнага не прапануе і далёкая ад народу. Ды не, ня ў тым справа, што апазыцыя робіць нешта ня тое, а ў адчужанасьці грамадзтва ад апазыцыйнасьці як такой”.
Дракахруст: “Віталь, а вы бачыце тут пэўны парадокс, што тыя, хто палітычна атрымаў паразу, ідэйна аказваюцца пераможцамі? Ці, як казаў Аляксей, улада заўсёды была за сувэрэнітэт, што і адлюстравана ў інтэграцыйных пагадненьнях з Расеяй?”
Цыганкоў: “Ну, Аляксею і трэба так казаць. Ён, можа, проста ня ўсе словы памятае, якія казаліся ў 90-я, калі Лукашэнка гаварыў пра аднаўленьне СССР і гатоўнасьць на каленях паўзьці ў Расею. Зараз мы бачым трошкі іншага Лукашэнку, тое, што казаў Валянцін і кажуць іншыя аналітыкі. Сапраўды, Лукашэнка мяняецца і даволі ўдала перахоплівае лёзунгі апазыцыі. Я таксама ня бачу ў гэтым нічога такога заганнага. Адзінае, што прапаганда пры гэтым кажа, што апазыцыя нікчэмная і нічога не прапаноўвае. Ну, магчыма, гэта справа сёньняшняй беларускай прапаганды – так казаць. Сумна, калі гэта гавораць не прапагандысты, а аналітыкі, ролю Пракопава, мне здаецца, на сябе браць неабавязкова. Улада сапраўды ўвесь час перахоплівае лёзунгі апазыцыі, але толькі тыя, якія яны лічыць прывабнымі”.
Дракахруст: “А чаму гэтыя прывабныя лёзунгі, якія ў апазыцыі ёсьць, не прывабліваюць людзей да яе?”
Цыганкоў: “Бо няма палітыкі сёньня ў Беларусі. Няма палітыкі ў нармальным, традыцыйным эўрапейскім сэнсе, няма яе нават ў тым сэнсе, у якім яна была ў Беларусі да 96-га году. Палітыкі як выражэньня інтарэсаў розных групаў і слаёў насельніцтва, як барацьбы за дэпутацкія крэслы, барацьбы за павялічэньне ўплыву розных галінаў улады. Няма розных галінаў улады.
Вы можаце назваць у структурах улады яшчэ аднаго палітыка, акрамя самі ведаеце каго?..
Вы можаце назваць у структурах улады яшчэ аднаго палітыка, акрамя самі ведаеце каго? Там толькі чыноўнікі, і прызначаныя дэпутаты, які таксама чыноўнікі. То бок з боку ўлады – гэта не палітыка, гэта проста выкананьне службовых абавязкаў, як у савецкі час.
А з боку апазыцыі займацца палітыкай – гэта як у савецкі час займацца бізнэсам. Гэта нешта небясьпечнае і амаль паўлегальнае. Большасьць людзей далучаецца да палітыкі ў нейкія крытычныя моманты гісторыі. Так было напачатку 90-х, так бывае падчас прэзыдэнцкіх выбараў, калі ня ўсё грамадзтва, але яго ладная частка палітычна актывізуецца. Зараз такіх падставаў няма. Магчыма, на прэзыдэнцкіх выбарах адбудзецца такое ажыўленьне.
І яшчэ дадам адзін аргумэнт: многія не настолькі незадаволеныя сваім жыцьцём, каб рызыкаваць чымсьці і ісьці ў палітыку. То бок улада на гэты момант у матэрыяльным сэнсе не зрабіла штосьці такое катастрафічнае, каб прымусіць “шырокія народныя масы” паўстаць супраць яе”.
Дракахруст: “Аляксей, Віталь выказаў меркаваньні, сугучныя зь вядомым выказваньнем Аляксандра Лукашэнкі: "Палітык у краіне толькі адзіны". Вы выказалі сумнеў, што апазыцыя, калі пусьціць яе да ўлады, не наламае дроваў. Але Віталь адзначыў, што людзі беларускай улады – не палітыкі, а чыноўнікі, адміністратары. Калісьці Лукашэнка сыдзе – раней ці пазьней, так ці інакш. І калі апазыцыя, паводле вас, ня ўмее быць палітыкамі, і калі людзі ўлады – таксама не палітыкі, паводле Лукашэнкі, дык ці ня можа акзацца, што ніхто ня можа кіраваць краінай?”
Васількоў: “Я нязгодны. Я мяркую, што эліта ў Беларусі насамрэч існуе. Сыстэма ўлады ў Беларусі сапраўды пэрсаналісцкая. Віталь мяне абвінаваціў у тым, што я прапагандыст. Я мяркую, што мне больш падыходзіць тэрмін эвангеліст. Але зараз з вамі я размаўляю найперш як аналітык.
Я як аналітык бачу пэўныя рызыкі ад пэрсаналісцкага рэжыму. Зь іншага боку я бачу тое, што робіць апазыцыя, і мне сапраўды незразумела, чаму партыі ці блёкі, якія бачаць сваёй мэтай заваяваньне ўлады ці права на ўдзел у яе ажыцьцяўленьні, не ўдзельнічаюць актыўна ў выбарах, чаму АГП здымаецца з выбараў, чаму не выкарыстаць гэтую пляцоўку для агітацыі ад дзьвярэй да дзьвярэй? Мне гэта незразумела. Наконт адказу на вашае пытаньне – я лічу, што ў беларускай сыстэме няма праблемы з элітай. З контарэлітай праблемы існуюць”.
Дракахруст: “Палітык у Беларусі толькі адзін – прагучала ня з вуснаў Віталя Цыганкова. У пэрспэктыве гэта вам ня бачыцца праблемай?”
Васількоў: “У пэрспэктыве рызыка ёсьць, я пра гэта сказаў. Што да канкрэтна гэтай фразы, мне здаецца, што гэта была ўсё ж мэтафара. Палітыкі ёсьць. Можа, вы бачылі інтэрвію прэм'ера Сідорскага. Гэта інтэрвію палітыка”.
Дракахруст: “Валянцін, а ці бачыце вы праблему ў тым, што такі лідэр, як Лукашэнка, проста вытоптвае палітычнае поле, што пасьля яго можа наагул нічога не застанецца. У СССР ці Кітаі як бы ні тапталі, але пасьля Сталіна зьявіўся Хрушчоў, пасьля Мао – Дэн Сяо Пін. Ну а Беларусь – краіна малая. Можа проста ня будзе сваіх хрушчовых і дэн сяо пінаў ні на баку апазыцыі, ні на баку ўлады?”
Акудовіч: “Дэмакратыя як форма ўлады паўстала праз радыкальны разрыў з усёй папярэдняй традыцыяй ўлады. Дарэчы, гэтая форма значна больш складаная за ўсе ранейшыя. Тыя, папярэднія формы, мелі простую двухскладовую структуру. Ёсьць цэнтар абсалютнай ўлады (князь, манарх, імпэратар і да т.п.) і падуладныя яму ўсе іншыя – ад простага народа да самых высокіх саслоўных слаёў. А дэмакратыя – гэта ўжо шматскладовая структура.Тут не да месца раскладваць яе на асобныя часткі. Таму зьвярну ўвагу толькі вось на што: дэмакратыя патрабуе высокай палітычнай культуры грамадзтва. А паколькі палітычная, як і кожная іншая культура – у адначасьсі не зьяўляецца, дык першай задачай сучасных палітыкаў і ёсьць нарошчваньне слоя палітычнай культуры. Таму адна з самых вялікіх заганаў палітыкі А. Лукашэнка мне бачыцца ў тым, што ён на столькі гадоў перапыніў працэс фармаваньня палітычнай культуры ў беларускім грамадзтве.
І калі ён сыйдзе, а ніхто ня вечны, нам давядзецца амаль з нуля фармаваць палітычную культуру, як адзіную падставу для дэмакратычнай формы ўлады. Бо без дэмакратычнай культуры дэмакратычная форма ўлады – гэта толькі вітрына, за якой усё роўна хаваецца нешта іншае”.
Дракахруст: “Віталь, калі вы кажаце, што няма ў Беларусі палітыкаў акрамя Лукашэнкі, можа вас проста падводзіць пэўная оптыка вашага зроку. Дэмакратыі няма, дэмакратычных палітыкаў няма. Але вось я прыгадаў гістарычныя прыклады. Хіба можна сказаць, што Хрушчоў і Дэн Сяо Пін не былі палітыкамі? Можа беларускія чыноўнікі, якія выглядаюць толькі адміністратарамі,– насамрэч нашы айчынныя хрушчовы і дэн сяо піны? І дарэчы зусім неабавязкова, што пасьля Лукашэнкі яны будуць ствараць дэмакратычную мадэль. Але магчыма, што палітыкамі яны ўжо ёсьць і будуць пасьля”.
Цыганкоў: “Я не гляджу так драматычна на тое, што будзе пасьля. Сярод 10 мільёнаў насельніцтва знойдзецца дастаткова здольных людзей ва ўладзе ці ў апазыцыі. Хто мог падумаць у 1994 годзе, што з мала каму вядомага папуліста, кіраўніка саўгасу атрымаецца такі яскравы і доўгатэрміновы прэзыдэнт. Так што мы ня ведаем, якія таленты сядзяць альбо у кабінэтах альбо на пасадах намесьнікаў старшыняў партый. Я удакладню, што на гэты момант няма іншых палітыкаў ва ўладзе. Такая там структура. Там няма разгалінаваных партыяў інтарэсаў, ёсьць толькі клянавая барацьба.
Мяне больш хвалюе тое, што ўсе гэтыя гады ўлада ўзяла курс на прыгнятаньне любой несанкцыянаванай грамадзкай актыўнасьці насельніцтва. Яна кансэрвуе ня самыя лепшыя гістарычныя традыцыя беларускага народу – мая хата з краю, і не высоўвайся.
Улада не жадае задумацца пра тое, што ёй самой можа калі-небудзь спатрэбіцца народная падтрымка. Улада сьмяецца над 25 сакавіка, але яна сама ня можа людзей сабраць нават на хакей, дзе Лукашэнка гуляе – разнарадкі спускаюць. Нават там, дзе людзі рэальна могуць самі прыйсьці, добраахвотна, на нейкія цікавыя падзеі,– улада перастрахоўваецца, прыводзіць прымусова”.
