Ці выйдзе Беларусь з Усходняга партнэрства?

Над гэтымі тэмамі ў “Праскім акцэнце” разважаюць: палітоляг Дзяніс Мельянцоў, паліттэхноляг і публіцыст Аляксандар Фядута і палітычны аглядальнік нашага радыё Валер Карбалевіч.

СЛУХАЦЬ:

Дракахруст: Апошнім часам у грамадзкім і палітычным жыцьці Беларусі адбыўся шэраг зьяваў, якія азначаюць адыход ад лініі на

лібэралізацыю, нават уяўную. Я маю на ўвазе фармаваньне тэрытарыяльных выбарчых камісіяў, дзе апынулася невялічкая колькасьць апазыцыянэраў, указ аб рэгуляваньні інтэрнэту, справу Тацьцяны Шапуцькі, узмацненьне ціску на Саюз палякаў на чале з Анжалікай Борыс. Цяжка ня ўбачыць у гэтым новую (ці дакладней, старую і звыклую) тэндэнцыю. Чаму гэта адбываецца, чаму назіраецца гэты шэраг выклікаў, якія афіцыйны Менск кідае сваім эўрапейскім партнэрам па дыялёгу? Дзяніс Мельянцоў

Мельянцоў: Я мяркую, што тут цяжка казаць пра тэндэнцыю. Можна казаць пра працяг той палітыкі, якая праводзілася афіцыйным Менскам раней. Калі вы ўзгадваеце пра Саюз палякаў, пра тэрытарыяльныя камісіі і пра рэгуляваньне інтэрнэту, то ўсё гэта было і раней. Нават тое, што ня быў прыняты першапачатковы варыянт указу пра інтэрнэт, сьведчыць пра тое, што лібэралізацыя як раз і назіраецца. Галоўным «кантрактам» паміж ЭЗ і Беларусьсю, калі пачынаўся дыялёг, было вызваленьне палітычных зьняволеных і зьмякчэньне палітычных практык. Палітычны рэжым у Беларусі рабіўся менш брутальным. У прынцыпе гэтага кантракту беларускі бок і датрымліваецца, ён яго не парушае. Ва ўнутранай

палітыцы ў Лукашэнкі былі і ёсьць разьвязаныя рукі, ён не падпісваўся пад тым, што беларуская палітычная сыстэма будзе трансфармаваная, але ён працягвае праводзіць палітыку памякчэньня рэпрэсіўных практык, няма такіх палітычных зьняволеных, якія былі ў 2007 годзе. Я б не казаў, што адбываецца зьмена, проста працягваецца мінулы палітычны год.

Дракахруст: Аляксандар Фядута, вы згодны з трактоўкай Дзяніса, што нічога экстраардынарнага не адбываецца, што назіраецца адно ваганьне?

Фядута: Ужываючы навуковы тэрмін, можна сказаць, што Лукашэнка ставіць Эўропу перад кропкай біфуркацыі: Беларусь можа ісьці ў адным накірунку, а можа ў іншым. Каб лібэралізацыя працягвалася, вы вымушаны працягваць з намі дыялёг, вы вымушаны прымаць нашы ўмовы. Калі не – будзе горш, будзе далейшае закручваньне шрубак. І побач з Анжалікай Борыс зьяўляецца гэтая няшчасная жанчына зь Івянца, а гэта значыць, што

падобныя сытуацыі могуць паўтарыцца ў яшчэ як мінімум 14 кропках Беларусі. Зьяўляецца справа Тацьцяны Шапуцькі і справа пісьменьнікаў, якіх прымушаюць пісаць заявы аб выхадзе з Саюзу беларускіх пісьменьнікаў, выбіраючы паміж сяброўствам у гэтай арганізацыі і працай у дзяржаўных установах і г.д. Гэта будзе працягвацца да таго часу, пакуль беларуская ўлада не атрымае жорсткі мэсыдж ад Захаду, што гэта цалкам непрымальна і што менавіта гэта зрывае дыялёг паміж Беларусьсю і Захадам.

Дракахруст: Валер Карбалевіч, мы пачулі два супрацьлеглыя пункты гледжаньня. А як бы вы патлумачылі гэты шэраг падзеяў – што гэта такое і чаму гэта такое?

Карбалевіч: Я б сказаў, што ўсё ж назіраецца новы трэнд, новы ў параўнаньні з папярэднім пэрыядам нібыта лібэралізацыі – трэнд закручваньня шрубак, трэнд узмацненьня рэпрэсіяў. Прычына банальная – прэзыдэнцкія выбары. Напярэдадні выбараў заўсёды адбывалася ўзмацненьне рэпрэсіяў супраць грамадзянскай супольнасьці і апазыцыі і тое ж адбываецца і цяпер.

Зараз ціск у некаторых накірунках нават больш моцны, чым быў напярэдадні 2006 году. Той жа Саюз пісьменьнікаў – яго ж не чапалі ў 2006 годзе. Тое ж тычыцца і настаўнікаў – сябраў апазыцыйных партыяў. Інтэрнэт таксама не чапалі ў 2006 годзе.

Аднак ёсьць адна сфэра, у якой улады спрабуюць дэманстраваць супрацьлеглы падыход – гэта выбарчая кампанія. Колькасьць прадстаўнікоў апазыцыі ў выбарчых камісіях крыху больш, чым іх было раней. Улады хочуць прэзэнтаваць Эўропе мясцовыя выбары як крок да лібэралізацыі. Я мяркую, што менавіта чыньнік прэзыдэнцкіх выбараў адыгрывае тут галоўную ролю, а чыньнік дачыненьняў з Захадам – другасную. Утрыманьне ўлады – вось што галоўнае. А не дыялёг з Эўропай, які пакуль што адкладаецца на год, да завяршэньня прэзыдэнцкіх выбараў.

Дракахруст: Дзяніс, бачыце, нашы калегі лічаць, што гэта ўсё ж такі пэўнае раздарожжа, момант ісьціны. Ці пераканалі вас іх аргумэнты? І дадатковае пытаньне: як успрымае і ўспрыме гэта Эўропа – як выклік, на які яна будзе адказваць? Ці нічым ня будзе адказваць?

Мельянцоў: Мяне калегі на жаль не пераканалі. Вось тут спадар Фядута казаў пра кропку біфуркацыі. Я б перафразаваў гэта і сказаў пра эпоху біфуркацыяў у беларускай гісторыі, якая працягваецца ўжо гадоў 20...

Дракахруст: У тэорыі катастрофаў ёсьць такі спэцыяльны тэрмін – каскад біфуркацыяў.

Мельянцоў: Вось гэта нешта больш набліжанае да рэчаіснасьці. Пра тыя падзеі, якія вы, Юры, пералічылі, цяжка казаць пра новы трэнд, паколькі гэта заўсёды адбывалася. Скажам, і летась мы назіралі як закручваньне, гэтак і адкручваньне шрубак.

Спадар Карбалевіч слушна сказаў, што для беларускай улады галоўнае – гэта ўлада, а не дыялёг з Эўропай.

Галоўны кантракт з ЭЗ – каб не было палітвязьняў, і Зьвяз ацэньвае толькі такія буйныя, вялікія падзеі, як выбары. Вось мясцовыя выбары сапраўды будуць чыньнікам, які будзе ацэньваць Эўразьвяз, Але варта прыгадаць, што падчас апошніх парлямэнцкіх выбараў Зьвяз дэкляраваў, што гэта будзе галоўная падзея, паводле якой ЭЗ будзе ацэньваць, ці ёсьць сапраўдныя крокі насустрач з боку Беларусі. Але нягледзячы на тое, што апазыцыя не патрапіла ў парлямэнт і на шматлікія парушэньні, Эўропа адрэагавала на гэтыя выбары досыць мякка.

Няма падставаў чакаць, што Эўразьвяз будзе жорстка рэагаваць на такія ўнутраныя беларускія падзеі, як справы Шапуцькі і Саюзу палякаў. Натуральна, што такія падзеі павінны выклікаць рытарычныя ацэнкі Беларусі, але я думаю, што на дыялёг гэта моцна не паўплывае.

Дракахруст: Валер, не выпадае казаць, што рэакцыя Варшавы на ціск на Саюз палякаў была такой ужо лагоднай. Яна, мне здаецца, была даволі рэзкай. Як вы мяркуеце, будзе нейкая рэакцыя ня толькі Варшавы, але і Брусэлю, Эўразьвязу ў цэлым, на пералічаныя мной зьявы ці будуць, як гаворыцца, «уважліва сачыць за разьвіцьцём падзеяў»?

Карбалевіч: Я думаю, што рэакцыя будзе, але ў звыклай форме нейкіх заяваў прадстаўнікоў Эўракамісіі, рэзалюцыяў Эўрапарлямэнту і Парлямэнцкіх асамблеяў Рады Эўропы і АБСЭ. Але ня больш за тое. Эўропа згарнуць дыялёг ня зможа і не захоча, яна ня выскачыць з

каляіны гэтай палітыкі. Таму крэдыты ад МВФ і іншых фінансавых структур, якія кантралююцца Захадам, будуць працягвацца. Эўропа разумее, што прэзыдэнцкія выбары – неспрыяльны час для пашырэньня дыялёгу, таму ён ня будзе разьвівацца далей, а Эўропа будзе чакаць, калі закончацца прэзыдэнцкія выбары, а тады магчымае аднаўленьне дыялёгу.

Дракахруст: Аляксандар, пэўны час таму вы напісалі артыкул, у якім бэсьцілі тагачаснага каардынатара зьнешняй палітыкі Эўразьвязу Хавіера Салану за згодніцкую палітыку адносна афіцыйнага Менску. Зараз Салана сышоў, але выклікі, якія я пералічыў, не сустракаюць адказу з боку Брусэлю, пазбаўленага ад згодніка Саланы. Чаму?

Фядута: Я не лічу, што ніякага адказу на тое, што адбываецца ў Беларусі, ня будзе. Будзе адказ. Сёньня Захад ужо разумее, што гэты адказ не павінен зводзіцца да рыторыкі. А вось што іншае павінна быць – з гэтым пакуль што Захад ня вызначыўся. Я мяркую, што Захад прыйдзе да таго, што будзе ставіць жорсткія ўмовы і ацэньваць іх рэалізацыю...

Дракахруст: Аляксандар, вось гэтай новай палітыцы Эўропы ўжо паўтара гады. І тыя крокі, якія вы прагназуеце ў будучыні, на працягу гэтага пэрыяду не рабіліся. Дык можа быць ваш прагноз – гэта вашае пажаданьне, ваша мроя, а не вынік халоднага аналізу?

Фядута: Да гэтага ў Аляксандра Лукашэнкі не было сытуацыі, калі ён вымушаны весьці дыялёг з Захадам. Раней ягоным легітыматарам была Расея і гэтага было дастаткова. Сёньня ён разумее, як ніколі, што на наступных выбарах у Беларусі Расея будзе глядзець вельмі

холадна на тое, што адбываецца. А яму ж патрэбная ня толькі ўнутраная, але і зьнешняя легітымацыя. І ён спадзяецца, што гэтым разам гэтую функцыю выканае менавіта Захад. Гэта тое, чаго не было паўтара гады таму. І я цалкам пагаджаюся са спадаром Карбалевічам, калі ён кажа, што менавіта праблема ўтрыманьня ўлады зьяўляецца галоўнай для Лукашэнкі. І ён будзе размаўляць з Захадам, ён сёньня больш зацікаўлены ў гэтым, чым паўтара гады таму...

Дракахруст: Дык калі вашае тлумачэньне правільнае, то беларускай уладзе варта было б больш лагоднай быць, асабліва пасьля «перамогі» 27 студзеня ў Маскве, трэба было па меншай меры не пагаршаць сытуацыю і не злаваць Захад, калі ўжо ён праз год спатрэбіцца як легітыматар вынікаў прэзыдэнцкіх выбараў. А робіцца цалкам адваротнае.

Фядута: Лукашэнка разумее, што як толькі ён прадэманструе, што ён слабы, перамовы скончацца. Яму трэба дэманстраваць, што ён моцны і што ён нікога не баіцца.

Дракахруст: Яшчэ адной важнай падзеяй з магчымымі вялікімі наступствамі зьяўляецца канфлікт паміж афіцыйным Менскам і Эўразьвязам наконт фармаваньня беларускай дэлегацыі ў ЭЎРАНЭСТ – парлямэнцкую асамблею Ўсходняга партнэрства. Эўрапейскі бок настойвае, каб дэлегацыя фармавалася на парытэтных пачатках з дэпутатаў Нацыянальнага сходу і прадстаўнікоў незалежнага грамадзтва, Менск патрабуе, каб дэлегацыя Беларусі ў ЭЎРАНЭСТ складалася з дэпутатаў парлямэнту, як і ад астатніх краінаў-партнэраў, у тым ліку і ад Азэрбайджану.

Чаму эўрапейскі бок настойвае на такім прадстаўніцтве? Сапраўды ж, напрыклад, парлямэнт Азэрбайджану быў абраны шляхам, таксама далёкім ад дэмакратыі.

З вуснаў старшыні міжнароднай камісіі палаты прадстаўнікоў Сяргея Маскевіча прагучала пагроза, што Беларусь можа і выйсьці з Усходняга партнэрства. А можа, на ваш погляд? Ці гэта блеф? Наколькі ў Эўразьвязе лічацца з такой магчымасьцю, калі гэта ня блеф? Валер

Карбалевіч: Я думаю, што гэта блеф. І наагул да заяваў прадстаўнікоў беларускага парлямэнту ўсур'ёз ставіцца ня варта, бо не яны вызначаюць палітыку. На мой погляд Беларусь не зьбіраецца выходзіць з Усходняга партнэрства з-за гэтага пытаньня. Тое, што сытуацыя для афіцыйнага Менску непрыемная – гэта сапраўды так, і зразумела, што дыпляматычнымі сродкамі ён будзе змагацца за тое, каб ад

Беларусі была паўнавартасная дэлегацыя ў складзе 10 чалавек ад парлямэнту. Але я ня думаю, што гэта будзе мець сур'ёзныя наступствы для дачыненьняў паміж Беларусьсю і ЭЗ, тым больш што беларуская ўлада ставіцца да эўрапейскіх парлямэнцкіх структураў, і тым больш да ўласнага парлямэнту, вельмі скептычна, да таго ж гэты ЭЎРАНЭСТ нічога вырашаць ня будзе. І з-за гэтага пустога органу сварыцца з ЭЗ афіцыйны Менск наўрад ці будзе.

Што тычыцца пазыцыі Эўразьвязу. Наконт параўнаньня з Азэрбайджанам – у азэрбайджанскім парлямэнце ўсё ж ёсьць апазыцыя, у Беларусі яе няма наагул. Да таго ж ёсьць выснова БДІПЧ АБСЭ наконт выбараў у Беларусі. Калі зараз заплюшчыць вочы на тую выснову і дапусьціць паўнавартасную дэлегацыю палаты прадстаўнікоў Беларусі ў ЭЎРАНЭСТ, то які тады сэнс усіх гэтых назіраньняў за выбарамі? Пасьля высновы БДІПЧ АБСЭ ў Эўразьвязу проста няма іншага выйсьця, як прыняць тое рашэньне, якое зараз рыхтуецца.

Фядута: Я не лічу гэтыя пагрозы блефам. І не лічу менавіта таму, што ЭЎРАНЭСТ ня будзе нічога вырашаць. Менавіта наконт структураў, якія нічога не вырашаюць, і трэба падымаць вэрхал і даказваць, што ты не індык. Бо калі размова зойдзе пра структуры, якія

будуць нешта вырашаць, то тады ты нікому нічога ня здолееш давесьці. Лукашэнка гэта разумее добра. І тое, што агучыў гэта старшыня парлямэнцкай камісіі па міжнародных зносінах, не азначае, што гэтыя словы нічога ня важаць. Я проста добра ведаю асабіста Сяргея Аляксандравіча Маскевіча, гэта былы рэктар Гарадзенскага ўнівэрсытэту. Ён чалавек сур'ёзны, і калі ён сказаў гэта ўслых, значыць яго ўпэўнілі ў тым, што гэта магчыма.

Дракахруст: Дзяніс, нядаўна на канфэрэнцыі, якая праходзіла ў Менску, вы казалі, што менавіта нераўнапраўнае стаўленьне да Беларусі ў межах Усходняга партнэрства, хай і па такім пустым, але сымбалічным пытаньні, можа стаць прычынай таго, што Ўсходняе партнэрства дэ-факта, а можа і дэ-юрэ, для Беларусі скончыцца.

Мельянцоў: Я лічу, што ўдзел у ЭЎРАНЭСЦЕ – гэта для Менску пытаньне статуснае, іміджавае, тое пытаньне, за якое варта змагацца і за якое Менск будзе змагацца. Давайце прыгадаем, як пачыналася Ўсходняе партнэрства і як ішло змаганьне за тое, каб Беларусь мела ў гэтай праграме паўнавартаснае сяброўства. Тады Менск патрабаваў – альбо ўсё альбо нічога, і ўрэшце ЭЗ саступіў і даў Беларусі

паўнавартаснае сяброўства ў абмен на тое, што Лукашэнка не паехаў у Прагу і нікога там не раздражняў сваёй прысутнасьцю. Пытаньне ЭЎРАНЭСТУ разьвіваецца ў крыху іншай, але падобнай сытуацыі. Зараз Лукашэнка зразумеў, што Ўсходняе партнэрства – гэта не такія вялікія грошы, за якія трэба альбо паступацца ўладай альбо ісьці на вялікія саступкі Эўразьвязу, таму я думаю, што зараз ён можа ўстаць у позу і ЭЗ будзе вымушаны задумацца, а ці варта яму мець Беларусь ва Ўсходнім партнэрстве.

Але я думаю, што гэтая дылема будзе вырашаная на карысьць Беларусі. Эўразьвяз вельмі хутка запусьціў праграму Ўсходняга партнэрства, проста маланкава ў параўнаньні зь іншымі праграмамі. Гэта кажа пра тое, што зараз усходняя палітыка (ня толькі адносна Беларусі) набывае для ЭЗ вялікае значэньне. І калі Беларусь выпадае з абоймы постсавецкіх дзяржаваў, якія ўвайшлі ва Ўсходняе партнэрства, то губляецца ўвесь сэнс ініцыятывы. І Эўразьвяз губляе твар і дэманструе, што ня ў стане зьдзяйсьняць эфэктыўную зьнешнюю палітыку. Эўразьвязу гэта непатрэбна і думаю, што ён гатовы шмат на што заплюшчваць вочы, як ён заплюшчваў да гэтага, каб пакінуць Беларусь у праграме.

Калі параўноўваць Беларусь з Азэрбайджанам, то ў ЭЗ заўсёды былі падвойныя стандарты. Што да Беларусі і Азэрбайджану, тут можна шукаць розныя прычыны – і нафтавыя, і геаграфічныя, і палітычныя, але тое, што падыходы розныя – гэта факт. Гэта можа сьведчыць пра тое, што ЭЗ лічыць Беларусь больш эўрапейскай, больш сваёй, а да свайго больш высокія патрабаваньні.