Прафэсійныя хваробы

"Гадзіньнік б’е. Усіх", – так гучыць адзін з афарызмаў Станіслава Ежы Леца. Завод значна скараціў бабуліна жыцьцё, яна ўжо нябожчыца. На заводзе пра яе ніхто ня памятае. Ліцейны цэх сьмярдзіць, як і ў часы бабулінай маладосьці, ён сьмярдзіць, бы крэматорый, ён сьмярдзіць дзеля нацыянальнае эканомікі, так пахнуць мары людзей, якія ня ведаюць, для чаго яны жывуць, ён сьмярдзіць прызыўна і густа, ніхто з тых, хто працуе там, не пражыве надта доўга.

Учорашні школьнік абірае сабе будучую прафэсію – радасны, хвалюючы, адказны момант, проста нейкая канфірмацыя. Тата адкаркоўвае шампанскае, мама нясе з кухні сьвіныя катлеты, зайздросьліва вызірае зь перадпакоя падобная на вадзяніка-транссэксуала малодшая сястра-васьміклясьніца. Ніхто не задумваецца пра тое, што адначасова малады чалавек за сталом абірае, ад чаго памрэ. Натуральна, усяго не прадвызначыш, часам на галаву падаюць цагліны лёсу, але шлях на працу не абавязкова ідзе праз будоўлю. Чалавек – сам гаспадар сваёй долі, яму і толькі яму выбіраць, якія канкрэтна прафэсійныя хваробы заўчасна зьвядуць яго ў магілу. Хочаш, пагадаю? – кажа яму навюткая працоўная кніжка, калі яны нарэшце застаюцца сам-насам. Хачу.


Бясьпечных прафэсій няма. Д’ябальская заканамернасьць, перад якой бясьсільны нават прафсаюз: чым больш плённа працуеш, тым хутчэй разьвіваюцца твае прафэсійныя хваробы. Чым лепш супрацьстаіш гэтым хваробам, тым горшы ты працаўнік. Ні правільная арганізацыя працы, ні тэхніка бясьпекі тут не дапамогуць – паводле маіх назіраньняў, тыя, хто займаецца такімі мэтафізычнымі пытаньнямі, як ТБ, у глыбіні душы самыя перакананыя фаталісты (бог даў, бог і ўзяў, любяць казаць яны, праводзячы свой інструктаж). Добра, калі праца прыносіць табе хаця б нейкую радасьць, тады можна даволі доўга трымацца на плаву, балянсуючы і нават зрэдку ўсьміхаючыся ў які-небудзь ня надта патрабавальны аб’ектыў. Але я ведаю, што мільёны людзей ненавідзяць сваю працу. Чужыя, ня ім прызначаныя прафэсійныя хваробы забіваюць іх. Затое грошы, затое стабільнасьць і пэрспэктывы росту, скажуць яны – ці ня гэта найважнейшае? Грошы на лекі, стабільнасць хранічнай хваробы, пэрспэктывы росту канфармізму, мэтастазы глябальнага расчараваньня – вось у што ператвараецца гэты цудоўны сынанімічны рад, варта атрымаць першае павышэньне.

Добра, калі разам з прафэсійнымі хваробамі, трынаццатай зарплатай і штогадовым адпачынкам чалавек атрымлівае яшчэ і ідэю. Ідэя – гэта такі эрзац радасьці. Калі ж няма ні ідэі, ні радасьці, прафэсійныя хваробы – адзінае, што застаецца. Людзі зь ліцейкі, напрыклад, цяпер ужо нічога не разумеюць. Іхным дзядам казалі, што яны эліта, рабочая кляса. Іхным бацькам – што яны будуць жыць пры камунізьме. Рамантыка, гарачы мэтал!.. Цяпер ім ужо нічога не гавораць. У сквэрыку каля прахадной паўстагодзьдзя таму піла гарэлку і сцала пад клёнамі эліта, трыццаць гадоў таму пад тымі ж клёнамі пілі і сцалі прадстаўнікі самага прагрэсіўнага на сьвеце грамадзтва, цяпер там п’юць і сцуць звычайныя пацыенты заводзкай паліклінікі. Тыя самыя клёны, той самы сквэрык з аблупленымі лавачкамі, тая самая гарэлка, тая самая мача, тыя самыя хваробы…

Улічваючы рабочую дынастычнасьць, якая склалася за столькі год на буйных прадпрыемствах, хваробы ўжо, відавочна, ня тыя самыя. З проста прафэсійных хваробаў яны ператварыліся ў спадчынныя прафэсійныя хваробы. Магчыма, і ў ва мне дзякуючы бабулі дрэмле тая ліцейка, чакае свайго моманту. Ці ўжо дачакалася. Прафэсійная хвароба, якой я не выбіраў.

Прывіды прафэсійных хваробаў з самага нараджэньня віхурацца вакол кожнага з нас, бо прафарыентацыя хвалюе бацькоў больш за здароўе. Кажуць, у маленстве я хацеў стаць кіроўцам машыны, якая зьбірала сьмецьце. Так яна мяне ўразіла, тая машына. Ня ведаю, што за хваробы чакалі б мяне, калі б гэтая мара зьдзейсьнілася. У кожным разе, гэта быў не найгоршы варыянт.

"Мой мілы таварыш, мой лётчык, вазьмі ты з сабою мяне бамбіць мірных жыхароў панскай Польшчы згодна з пактам Молатава-Рыбэнтропа," — пісаў калісьці Купала. Ці хацеў я стаць лётчыкам? А касманаўтам? Не, як ні ўпрошвалі мяне сівыя генэралы. Так што дэкампрэсійная хвароба мяне абмінула. Памятаю, што марыў пра кар’еру футбаліста. Мэніскі, разрывы, пераломы, заштатны клюб другой лігі і раньняя інваліднасць. Потым – нікому не патрэбны. У шаснаццаць вырашыў, што буду рок-музыкантам, і нават паспрабаваў. Рок-музыкант мусіць памерці маладым, ад наркотыкаў, і бабкі ля пад’езду павінны сказаць: “Так яму і трэба, фашысту”, а дзяўчынкі мусяць плакаць і ведаць на памяць словы ненапісаных песьняў. Я працаваў настаўнікам (пэдафілія і пэдафобія, хранічныя захворваньні горла, маніякальна-дэпрэсіўны псыхоз, Эдыпаў комплекс) і журналістам (клептаманія, прастытуцыя, алькагалізм, манія перасьледу, дэпрэсія, мізантропія, шызафрэнія, дэбілізм, графаманія). Але ўжо ў шаснаццаць год я ведаў, што стану пісьменьнікам.

У адным са сваіх інтэрвію дзевяностых гадоў вялікі і жахлівы Ганс Магнус Энцэнсбэргер сказаў: "У пісьменьніка дзьве прафэсійныя хваробы – манія велічы і нарцысізм".

Сказаў як зьвязаў. Сапраўды, п’янства, наркаманія, бясконцыя дэпрэсіі, схільнасьць да суіцыду, блізарукасьць, крывая сьпіна, падвышаны ціск, бяссоньніца, падазронасьць, болі ў сэрцы, раптоўны славесны панос і такі ж нечаканы славесны запор, жарсьць бадзяцца па сьвеце, раньняя старасьць – усе гэтыя праблемы са здароўем, якія ўласьцівыя пісьменьніку, ёсьць усяго толькі наступствамі дзьвюх галоўных прафэсійных хваробаў, на якія пакутуе чалавек, які наважыўся займацца літаратурай. Дзякуючы ім пісьменьніка як чалавека мала хто любіць.

Манія велічы і нарцысізм. Чаму так? Можа, таму, што кожны аўтар, як Бог, стварае свой уласны сьвет (гэта ня я прыдумаў, а Флябэр). Можа, нарцысізм ідзе ад таго, што кожны мастак страшэнна баіцца прачнуцца некалі і адчуць, што ягоны дар скончыўся, назаўсёды, – і таму трэба не адрываць ад сябе позірку ні на хвіліну, імкнуцца захаваць свой вобраз такім, якім ён ёсьць, пакуль ня позна, пакуль ты яшчэ можаш гаварыць. Магчыма, таму, што ты аддаў сябе ў закладнікі літаратуры – і вырачаны, пра каго б ні пісаў, якіх бы пэрсанажаў не ажыўляў сваёй сваволяй, бачыць у іх сябе, сябе, любімага, сябе, ненавіснага.

Томас Ман, напрыклад, сьцьвярджаў, што "ўсё, што здаецца добрым і высакародным, узьнікае з высокай ацэнкі чалавекам самога сябе". Пісьменьнік павінен пакутаваць мацней за іншых, бо ў яго танчэйшая скура. Як піша Марсэль Райх-Раніцкі, "Томас Ман прагнуў пахвалы, ён залежаў ад прызнаньня. Ён нічога не хацеў ведаць пра крытычныя водгукі на сваю творчасьць, ягоныя выдаўцы, сакратары і сямейнікі мусілі хаваць ад яго крытычныя артыкулы. Нават нязначную крытыку ён… успрымаў як асабістую абразу". А Марцін Вальзэр неяк заявіў, што правобраз пісьменьніка – эгіпэцкі пастух Псатон, які навучыў птушак услаўляць і апяваць яго.

Літаратура, аднак, адзіны від чалавечае дзейнасьці, дзе наяўнасьць прафэсійныя хваробы – адначасова і неабходная ўмова працы.

Бо толькі так можна зьдзейсьніць чараўніцтва: пакутуючы на манію велічы, дасягнуць велічы маніі.