Урокі Малдовы для Беларусі

Над гэтымі тэмамі ў “Праскім акцэнце” разважаюць рэдактар інтэрнэт-выданьня belmy.info Кірыл Пазьняк, дактаранат флярэнцыйскага “European University Institute” Аляксей Пікулік і дырэктар Беларускага інстытуту стратэгічных дасьледаваньняў Віталь Сіліцкі.

Дракахруст: “Каляровыя” рэвалюцыі, якія пракаціліся па Эўропе з пачатку стагодзьдзя, аказалі істотнае ўзьдзеяньне на палітычны працэс у Беларусі. Яны былі для беларускай апазыцыі і крыніцай натхненьня (памятаеце лёзунг 2001 году “Сёньня – Мілошавіч, заўтра – Лука”?), і ўзорам, у тым ліку і тэхналягічным. Адначасна і ўлада рабіла з гэтых рэвалюцыяў пэўныя высновы.

І вось падзеі мінулага тыдня ў Малдове. Здаецца, ніхто нічога такога не чакаў, апазыцыя людзей на плошчу не заклікала і раптам – такі выбух.

На ваш погляд, што гэта было, у які шэраг гэтыя падзеі ўкладаюцца – “каляровых” рэвалюцыяў, удалых у Сэрбіі, Грузіі, Украіне, Кіргізстане, няўдалых у Беларусі, Азэрбайджане, Армэніі, ці ў шэраг спантанных выліваньняў грамадзкай энэргіі, якія мы назіралі нядаўна ў Грэцыі, Баўгарыі, Літве, Латвіі і Францыі. Што гэта было?

Сіліцкі: Я мяркую, гэта было і тое, і другое. Пратэставы рэпэртуар задаецца тым, што людзі бачылі перад гэтым. А перад гэтым яны бачылі рэвалюцыі. Таму можна працаваць па пэўным сцэнары, які ўжо трансьляваўся мэдыямі. Гэта быў чысты мэханізм дыфузіі стылю без дыфузіі субстанцыі. Перадаліся тэхналёгіі, але дзеля чаго, як...

Рэвалюцыя пачынаецца ня толькі з народнага бунту, а з таго, што выстаўляецца альтэрнатыўная прэтэнзія на ўладу. У Малдове гэтай альтэрнатыўнай прэтэнзіі, паралельнага прэзыдэнта ці паралельнага парлямэнту заяўлена не было. Таму гэта ў пэўным сэнсе працяг самай кволай, самай няўдалай з удалых “каляровых” рэвалюцыяў – кіргіскай, такі вось бессэнсоўны і ў значнай ступені бязьлітасны бунт, які прывёў да выніку, у значнай ступені горшага, чым тое, што было да рэвалюцыі.

Дракахруст: Аляксей Пікулік, а на ваш погляд, у які шэраг гэтыя падзеі ўкладаюцца?

Пікулік: Мне здаецца, што гэта быў выбух пратэставых настрояў, які хацеў бы выглядаць рэвалюцыяй. Яны яшчэ спрабавалі капіяваць румынскі варыянт рэвалюцыі. Я ня думаю, што ў Малдове былі і ёсьць перадумовы для рэвалюцыі, там зусім іншая сытуацыя, зусім іншы рэжым, чым тыя рэжымы, пры якіх адбываліся рэвалюцыі. Там зусім іншы канстытуцыйны дызайн, іншы стан рэчаў у эканоміцы. 800 тысяч малдаванаў ужо працуюць за мяжой, у тым ліку і ў Расеі, паўтара мільёна малдаванаў стаяць у чарзе па румынскі пашпарт. Як бы цынічна гэта ні гучала, гэта выбар паміж двума ці трыма работадаўцамі, замаскаваны пад рэвалюцыю.

Дракахруст: А зараз – да ўрокаў малдаўскіх падзеяў. У 2006 годзе, калі паўстала беларуская Плошча, шмат хто казаў, што маніфэстантам, каб перамагчы, трэба было дзейнічаць больш рашуча. Удзельнікі малдаўскіх пратэстаў 6 – 7 сакавіка дзейнічалі больш чым рашуча, захапілі і падпалілі і будынак парлямэнту, і будынак прэзыдэнтуры. Ну і што? Ці прычына ў рашучасьці?

Пазьняк: Зразумела, што прычына ня толькі ў агрэсіўнасьці натоўпу і нават ня ў колькасьці людзей, якія выйдуць на плошчу ўвечары таго дня, калі адбываюцца выбары. Посьпех рэвалюцыі залежыць ад таго, ці ўдасца наладзіць шматдзённы хвалевы пратэст: пажадана, каб колькасьць удзельнікаў павялічвалася ці хаця б трымалася на адным узроўні. А людзі будуць выходзіць на вуліцу дзень за днём, калі ў апазыцыі будуць адэкватныя патрабаваньні – адэкватныя бягучай сытуацыі і яе сіле, і калі людзі будуць дапускаць, што зьмена ўлады ў краіне ў прынцыпе магчымая.

У Беларусі цяпер, на пачатку крызісу, паводле зьвестак лябараторыі “Новак”, толькі 3 – 4% людзей лічаць, што ўлада можа памяняцца. Таму мне здаецца, што рэвалюцыі, якая да таго ж ладзіцца паводле сцэнарнай інэрцыі, наканаваны правал.

Дракахруст: Аляксей, давайце параўнаем цяперашнія падзеі ў Малдове і падзеі трохгадовай даўнасьці ў Беларусі. Існуе такое меркаваньне, што ўсё вырашае меншасьць і што рашучая меншасьць можа зьмяніць хаду гісторыі і лёс краіны.

Пікулік: Гэта магчыма, але вельмі важна, каб “маўклівая большасьць” паверыла ў тое, што гэтая актыўная меншасьць можа нешта зьмяніць. Тут шмат паралеляў паміж тым, што адбываецца цяпер у Малдове і адбывалася ў Беларусі ў 2006 годзе, бо ні там, ні там большасьць ня верыць у тое, што гэта можа мець посьпех: ні ў Малдове, ні ў Беларусі рэальная альтэрнатыва, якую магла б “купіць” большасьць, не была прапанаваная. У Малдове антыўрадавыя сілы ня мелі падтрымкі звонку. Румынія не магла на гэта пайсьці, зьяўляючыся сябрам Эўразьвязу.

Дракахруст: Віталь, а на ваш погляд, калі разглядаць падзеі ў Малдове як урок для Беларусі, якія павінны быць суадносіны паміж актыўнай меншасьцю і “маўклівай большасьцю”, каб гэтая меншасьць перамагла? Ці гэта ня мае значэньня? У Фідэля Кастра, калі ён высадзіўся з “Гранмы”, наагул было некалькі дзясяткаў чалавек.

Сіліцкі: Пры чым тут Фідэль Кастра? Можна згадаць Кіргізстан, дзе Акаева скінуў натоўп, у тры разы меншы, чым той, што быў у Малдове.

Так, тэарэтычна меншасьць можа гэта зрабіць, гэта адзін з варыянтаў, хаця і не адзіны магчымы. Аднак гэтая меншасьць найперш мусіць напужаць уладу так, каб яна здалася, а па-другое, заручыцца пэўнай падтрымкай ці хаця б нэўтралітэтам сілавых структураў, якія мусяць гэтую ўладу абараняць. Калі вы скідаеце ўладу, трэба дамовіцца, хто ў той жа дзень абвесьціць сябе прэзыдэнтам, і яго павінны прызнаць такім сілавыя структуры.

Ну захапілі прэзыдэнцкі палац. Цяпер не часы Петраграду 17-га году. Цяпер можна кіраваць адкуль заўгодна, хоць зь лецішча, адкуль звычайна прэзыдэнты і кіруюць. Вы, Юры, правільна сказалі, улада – гэта не будынак, гэта інстытут, гэта легітымнасьць, гэта згода людзей, у тым ліку і людзей са зброяй, падтрымліваць і абараняць таго, хто лічыцца прэзыдэнтам. А проста захапіць будынак – гэта трапіць у пастку.

Калі мы спрачаліся наконт беларускіх падзеяў 3 гады таму, я прыводзіў менавіта гэты контраргумэнт супраць тых, хто казаў, што трэба было ісьці на прэзыдэнцкі палац і быць рашучым. Трэба быць рашучым, калі хочаш узяць уладу, але адной рашучасьці мала. І калі ў вас няма ўсяго астатняга, калі вы ня можаце выказаць легітымную прэтэнзію на ўладу, калі вы ня можаце нэўтралізаваць мазгі тых, хто мае ў руках зброю, то на што вы штурхаеце людзей?

Уладу бралі і 3 тысячамі чалавек на плошчы, а бывала, што расстрэльвалі статысячныя дэманстрацыі – тут няма ўнівэрсальнай формулы.

Дракахруст: Падзеі ў Малдове ў сьвеце ўжо ахрысьцілі “рэвалюцыяй твітэру”. Твітэр – гэта форма сацыяльнай сеткі ў інтэрнэце, нейкая сумесь блогаў, смсак і больш знаёмых нашым слухачам сетак vkontakte.ru і odnoklassniki.ru. Твітэр даволі папулярны ў Малдове, менавіта праз гэтую сетку былі скліканыя на плошчу людзі 6 красавіка. Падзеі ў Кішынэве па меншай меры пачыналіся як вялікі флэш-моб, арганізаваны праз інтэрнэт. На ваш погляд, гэта новая тэхналёгія мабілізацыі ў параўнаньні з тымі, што ўжывае беларуская апазыцыя? Ці і ў Беларусі інтэрнэт і мабільная сувязь дастаткова разьвітыя і апазыцыя іх выкарыстоўвае, але, як кажуць ангельцы, “можна падвесьці каня да вады, нельга прымусіць яго піць”.

Пікулік: Тут пытаньне нават не ў валоданьні апазыцыяй гэтымі новымі тэхналёгіямі, пры дапамозе якіх можна хутка склікаць натоўп.Рэч у тым, што апазыцыя ня можа патлумачыць, навошта яна заклікае на вуліцу, яна ня можа патлумачыць, што яна будзе казаць, калі ўлада выйдзе і спытае: “Ну добра – чаго вы хочаце?” Так што тут праблема больш глыбокая, чым проста неразуменьне новых каналаў камунікацыяў з масамі.

Дракахруст: Віталь, вы аналізавалі палітычныя кампаніі ў Беларусі пачынаючы з 2001 году. Наколькі, на ваш погляд, беларуская апазыцыя ўмее карыстацца новымі інфармацыйнымі тэхналёгіямі? Наколькі я разумею, у Кішынэве мабілізацыя была вынікам высілкаў чатырох невялічкіх моладзевых арганізацыяў.

Сіліцкі: Вы самі сказалі – “чатыры невялікія моладзевыя арганізацыі”. Апазыцыя гэтага ня зробіць ніколі і нідзе. Я ведаю толькі аднаго палітыка, які эфэктыўна выкарыстоўвае інтэрнэт – гэта Барак Абама. У нас людзі яшчэ жывуць на тэхналягічным узроўні ўлётак ўзору канца 80-х гадоў, калі вы, Юры, былі ў БНФ, а я малы бегаў і гэтыя ўлёткі распаўсюджваў.

Гэта іншыя сацыяльныя суб’екты, якія робяць такія калектыўныя дзеяньні: гэта не традыцыйная герархічная палітычная апазыцыя. Ня будуць гэта рабіць Вячорка і Лябедзька, і ня іх гэта справа. І яшчэ пытаньне, наколькі новая гэтая тэхналёгія. Ужо ўкраінская “аранжавая” рэвалюцыя была рэвалюцыяй смсак.

Дракахруст: Кірыл, вы якраз чалавек гэтых новых тэхналёгіяў: працавалі ў адным інтэрнэт-выданьні, цяпер рэдагуеце іншае. На ваш погляд, наколькі беларуская апазыцыя, разуметая ў шырокім сэнсе, гэта значыць і моладзевыя арганізацыі, здольная выкарыстоўваць новыя інфармацыйныя тэхналёгіі і які ад іх плён ва ўмовах Беларусі?

Пазьняк: З аднаго боку, апазыцыі нічога не застаецца, як іх выкарыстоўваць, бо яна абставінамі выціснутая ў інтэрнэт-прастору. Але тутшмат залежыць ад таго, што будзе прапанавана праз гэтыя сучасныя сродкі камунікацыі, ці будзе выкладзеная нейкая ідэя і ці будзе выкладзены нейкі сцэнар. Можна ахапіць усіх, а прыйдуць адзінкі, і гэтая рассылка будзе ўважацца за звычайны спам, калі ня будзе такога пляну і альтэрнатывы.

Тут важна, каб захоўваўся антаганізм паміж апазыцыяй і ўладай. У Малдове гэтага антаганізму і няма, бо таго ж Вароніна не назавеш крайнім камуністам ці крайнім леваком. Назва партыі – гэта па сутнасьці толькі шыльда, насамрэч ён – левы цэнтар. І цяпер Лукашэнка таксама эвалюцыянуе да гэтага левага цэнтру, да палітыкі лявіраваньня паміж Эўразьвязам і Расеяй. І з-за таго, што мізарнее гэты антаганізм у палітычнай барацьбе ў Беларусі, на мой погляд, яшчэ больш мізарнеюць шанцы на рэвалюцыю ў Беларусі.

Дракахруст: Кірыл, а калі браць бок не ідэйны, а тэхналягічны? Можа, апазыцыя яшчэ і не зусім дасьпела да гэтых тэхналёгіяў, але ўлада да барацьбы зь імі ўжо дасьпела: можна прыгадаць, як падчас важных палітычных падзеяў у Беларусі раптоўна рабіліся недаступнымі грамадзка-палітычныя сайты, у тым ліку і сайт нашага радыё, наколькі я ведаю, практыкавалася блякаваньне мабільных тэлефонаў кіраўнікоў апазыцыйных арганізацыяў. Магчыма, улада ўжо падрыхтаваная, і калі б нават хтосьці і паспрабаваў зрабіць у Беларусі гэтую “рэвалюцыю смсак”, улада іх ужо гатовая блякаваць і фактычна блякавала?

Пазьняк: У прынцыпе так. Гэта былі такія прэвэнтыўныя захады. Нельга сказаць, што менавіта праз гэта ўсё сарвалася ў апазыцыі.Можна казаць пра тое, што ўлада сапраўды апрабавала контразахады супраць таго, чым можа скарыстацца апазыцыя ў сфэры высокіх тэхналёгіяў. Але мы яшчэ ня бачылі прыкладаў, каб масы шырока заклікаліся менавіта праз смс ці праз інтэрнэт. Гэта ўсё ёсьць, але толькі як адзін са сродкаў.

Дракахруст: Якім будзе, так бы мовіць, ідэалягічнае рэха малдаўскіх падзеяў у Беларусі? “Советская Белоруссия” адгукнулася на іх артыкулам, які пачынаецца словамі “Дэмакратыя зноў паказала свой адваротны бок”. Відаць, каб краіна не пакутавала ад гэтага адваротнага боку, лепш не спакушаць яе і ўсімі іншымі бакамі дэмакратыі.

З іншага боку, відаць, таго самага адваротнага, вось допісы некаторых наведнікаў нашага сайту:

“Моладзь ня хоча больш цярпець прамаскоўскі рэжым. Дыктатарчык Варонін ня мае будучыні. Моладзь ня хоча жыць пад камунай”;

“Малдаване цяпер добра зразумелі, хто стаіць за антынацыянальнай дыктатурай. Зразумелі і пачалі салідарна дзейнічаць дзеля вызваленьня сваёй краіны”;

“Усе людзі як людзі, нават малдаване могуць адстаяць права на перамены да лепшага, а беларус?”

Дык вось пытаньне з апошняга допісу – “а беларус?”

Пазьняк: Мне здаецца, што асаблівага рэзанансу тут чакаць ня варта. Прычым як для ўлады, гэтак і для апазыцыі. Малдова не такая цікавая і блізкая беларусам, як Украіна і нават Грузія. Афіцыйная прапаганда, зразумела, асудзіць карцінку як такую, нават незалежна ад зьместу таго, што адбываецца ў Малдове – пакажа гэтыя агрэсіўныя дзеяньні натоўпу, і ўсё.

Пакулік: Мне таксама здаецца, што гэта пройдзе цалкам незаўважаным. Улада пакажа спалены парлямэнт і агрэсіўны натоўп і скажа: “Вось да чаго гэта прыводзіць”, апазыцыя ўздыхне: “Эх, могуць жа малдаване”.

Дракахруст: Малдова, як і Беларусь, запрошаная ва “Ўсходняе партнэрства”. На ваш погляд, цяперашнія падзеі ў Кішынэве – ці не зрабілі яны больш важкімі падставы запрашаць Беларусь у партнэрства? Беларусь ад дэмакратыі далёкая. А Малдова блізкая?

Пікулік: Я зноў жа мяркую, што гэта нічога ня зьменіць для Беларусі. Магчыма, нешта памяняецца для Малдовы, магчыма, яе заклічуць вярнуцца ў нармальнае рэчышча. Падзеі, якія адбываліся там, з абвяшчэньнем пасла Румыніі пэрсонай нон-грата – гэта выклік Эўразьвязу. І гэта моцна паўплывае на лібэралізацыю візавых адносінаў Малдовы з Эўрапейскім Зьвязам.

Дракахруст: Віталь, адносна ўдзелу Беларусі ва “Ўсходнім партнэрстве” многія беларускія апазыцыянэры ўвесь час апэлююць да сумленьня і маральнасьці Эўропы: маўляў, як можна з Лукашэнкам мець дачыненьні і запрашаць яго ў Прагу? На гэта ўжо гучалі аргумэнты – а як можна Ільхама Аліева запрашаць кудысьці? На ваш погляд, ці не пашырылі гэтыя малдаўскія падзеі маральнае кола асобаў, зь якімі можна мець дачыненьні?

Сіліцкі: Усе гэтыя размовы – ня з той опэры, бо першапачаткова “Ўсходняе партнэрства” задумлялася як геапалітычны праект, у якім няма месца “саплівым” каштоўнасьцям. З пункту гледжаньня геапалітыкі яны сапраўды менавіта такія. Цяпер усё гэта эвалюцыянуе, бо пытаньне каштоўнасьцяў Эўразьвяз цалкам ігнараваць ня можа. Але калі вы б паразмаўлялі з эўрапейскімі чыноўнікамі месяцы два таму, то іх аргумэнты наконт Лукашэнкі былі абсалютна такімі: ёсьць Аліеў, ёсьць Саакашвілі – таксама выдатны дэмакрат, ёсьць Саркісян, які ў адрозьненьне ад Лукашэнкі расстрэльвае апазыцыйныя маніфэстацыі, ёсьць дэмакрат Юшчанка, які разбурыў усю судовую сыстэму сваёй краіны. Вось яшчэ Варонін дадаўся.

Пытаньне не ў Лукашэнку, пытаньне ў тым, што наагул рабіць з гэтым партнэрствам. Ніхто ж ня ведае, куды праз год Украіна павернецца. Партнэрства выглядае як праграма даволі цынічнага супрацоўніцтва з досыць аўтарытарнымі дзяржавамі і яшчэ адной – Украінай, якая вось-вось можа сарвацца з дэмакратычных пазыцыяў.