Уладзімер Бунімовіч (vladbunim)
Я даўно чуў, што чым старэйшы робіцца чалавек, тым часьцей усплываюць перад вачыма малюнкі дзяцінства. Часам ярчэй за нядаўнія падзеі. Цяпер я пераканаўся ў гэтым сам.
Быў чэрвень 41 году. Пачатак вайны засьпеў нас у Менску, дзе мы жылі ў маленькім доме на вуліцы Калектарнай, недалёка ад старых габрэйскіх могілак.
Першыя бомбы ўпалі 22 чэрвеня раньнім ранкам. Мама выбегла са мною на пустыр, і мы спрабавалі схавацца ў высокай траве і рэдкім хмызьняку. Бомбы ляцелі з жудасным выцьцём. Потым казалі, што на іх былі адмысловыя сырэны, каб наводзіць больш жаху.
Ад блізкіх разрываў закладала вушы, здавалася, што кожная чорная бомба ляціць проста на галаву. Было вельмі страшна. Нашмат страшней, чым цяпер, калі праз тэлевізар паказваюць выбух атамнай бомбы.
Мама рвала вакол траву і сыпала мне на голаў.
— Мама, навошта ты гэта робіш?
— Так цябе будзе менш відаць нямецкім лётчыкам…
За гэтай бамбёжкай былі іншыя. Увесь цэнтар Менску быў зруйнаваны ў першыя два дні, але Дом ураду — ён быў відаць з нашых вокнаў — ацалеў. Потым я даведаўся, што немцы бераглі яго для сябе.
Яшчэ два дні падчас налётаў мы хаваліся на могілках, сярод высокіх мармуровых помнікаў мінулага стагодзьдзя зь незразумелымі літарамі.
Прадуктаў не прадавалі, мама дарма спрабавала дастаць якой-небудзь ежы. У цэнтры і на ўскраінах рабавалі крамы. Мы бачылі мужыкоў, якія цягнулі мяхі і скрыні, у бітонах і слоіках несьлі алей, у аднаго пад пахамі былі дзьве круглыя галоўкі сыру…
Мама спрабавала дазваніцца да бацькі — за дзень да пачатку вайны ён зьехаў у Маскву ў камандзіроўку. Сувязі з Масквой не было. Потым мы даведаліся, што там яго мабілізавалі.
На трэці дзень мама сказала:
— Усё, трэба сыходзіць. Цягнікі ня ходзяць, вакзал разбамбілі, пойдзем пешкі. Немцы забіваюць усіх, асабліва габрэяў. І нас заб’юць, калі застанемся. Куды заўгодна, толькі не заставацца…
На нашай вуліцы жылі бацькавы сёстры зь сем’ямі. Яны сыходзіць адмовіліся. Цёця Хава разважала:
— Куды ж мы пойдзем… Мы немцам нічога кепскага не рабілі, нас не крануць…
— Але ж яны забіваюць усіх габрэяў! — усклікнула мама.
— Гэта ўсё прапаганда, — сказаў дзядзя Ёсіф, Хавін муж. — Менш слухай радыё.
А цёця Фаня заявіла:
— Якія забойствы! Я ведаю немцаў, гэта культурная нацыя! У 18 годзе я была паненкаю, і наша мястэчка занялі немцы. Дык афіцэры, такія прыстойныя людзі, цалавалі мне ручкі. Мы хадзілі на танцы! Не, я застануся…
Вядома, усе яны загінулі ў гета…
24 чэрвеня ўдзень без прадуктаў, бяз грошай мы ўзялі трохі адзеньня і сышлі з гораду ў нікуды…
Я памятаю, як уначы мы ішлі наўзбоч шашы, а па асфальце няспынным патокам адступалі войскі. Ехалі палутаркі і пяцітонкі, у кузавах некаторых машын былі цывільныя, але нас не падбіралі…
Зь нейкай машыны ў натоўп бежанцаў выкінулі некалькі пачак печыва, пачкі разарваліся, печыва рассыпалася, і мама кінулася падбіраць…
— Мама, што ты робіш, печыва бруднае, нельга зь зямлі есьці!
— Сынок, мы цяпер зусім бедныя, нам усё можна есьці…
Амаль безь перапынку лёталі самалёты з крыжамі, кідалі бомбы і стралялі трасіруючымі кулямі, у цемры гэта было вельмі прыгожа. Але калі побач з намі параніла мужчыну і ён страшна закрычаў, уся прыгажосьць зьнікла… На час налётаў мы хаваліся ў кустах, потым паднімаліся і ішлі далей. Абміналі трупы — тады я іх убачыў упершыню — і зноў ішлі… У мяне балелі ногі, але мама казала:
— Хадзем, Вова, хадзем хутчэй, несьці я цябе не магу, таты няма, ты мужчына, мы павінны адысьці далей ад Менску…
Цяпер я разумею, што мы ішлі па Магілёўскай шашы. Але, не даходзячы да мястэчка Сьмілавічы, мы са шмат якімі іншымі бежанцамі збочылі і рушылі прасёлачнымі дарогамі ў напрамку Магілёва. Вайскоўцы сказалі нам, што наперадзе шашу перарэзалі нямецкія танкі.
Што мы елі, дзе начавалі — я памятаю цьмяна. Некалькі начэй мы спалі ў полі, у стагах. Есьці хацелася ўвесь час. Праходзячы празь вёскі, мама ішла з працягнутай рукой, прасіла падаць што-небудзь галоднаму дзіцяці. Хтосьці падаваў сухія кавалкі хлеба, некалькі вараных бульбін. Выносілі вады.
А хтосьці казаў:
— Праходзьце, праходзьце, у саміх нічога няма…
Некалькі разоў гразіліся спусьціць сабаку, тады мы хутка адыходзілі…
Цяпер я не магу іх асуджаць. Кожны можа ўспомніць сябе — ці часта мы падавалі жабракам, адмывалі бамжоў у сваёй ваньне ці ўладкоўвалі лёс беспрытульных дзяцей…
Аднойчы ўдзень мы прыйшлі ў вёску Слабада, недзе ў Чэрвеньскім раёне. Мама абышла некалькі дамоў, прасіла міласьціны. Каля аднаго дома ля весьніц стаяла маладая жанчына. Мама зьвярнулася да яе. Яна азірнула нас і сказала:
— Пачакайце, — і вынесла два боханы хлеба і пару яек.
Мама пачала дзякаваць, але жанчына сказала:
— Ня трэба дзякаваць, можа, і нам так давядзецца…
У весьніцы ўвайшоў высокі чарнявы мужчына.
— Так нядобра, Алёна, заві ў дом. Дай людзям паабедаць, адпачыць, дарога дальняя. Згатуй бульбы, хлопчыку дай малака…
Мы ўвайшлі. У пярэднім пакоі былі стол і лавы, вялікая варыстая печ. Мяне ўразіў ткацкі станок, якія стаяў ля вакна. На ім быў расьцягнуты няскончаны вясёленькі дыванок і ляжалі драўляныя чаўнакі з рознакаляровымі ніткамі, я такое бачыў упершыню…
Алёна паставіла ў печ чыгунок бульбы, паказала нам, дзе ўмыцца. Гаспадар спагадліва распытваў маму, хто мы і адкуль.
Бульба была гатова. Алена выклала яе ў вялікую місу, дастала і нарэзала жоўтае сала.
Гэта была першая гарачая страва за некалькі дзён…
Больш за 65 гадоў я памятаю той абед. У ім выявілася душа народа — добрага, шчодрага, чалавечнага. Праз шмат гадоў мы даведаліся пра беларусаў, якія ўратавалі дзясяткі габрэйскіх дзяцей, у Ізраілі такіх людзей называюць “Праведнікі сьвету…”
Мы ведалі і пра іншых беларусаў — здраднікаў, паліцаяў… Пра іх пісалі Васіль Быкаў, Сьвятлана Алексіевіч, Алесь Адамовіч.
Я не судзьдзя гэтым людзям, хоць адчуваю да іх глыбокую нянавісьць…
Мы ішлі да Магілёва дзевяць ці дзесяць дзён. Часам сяляне кавалак дарогі падвозілі на калёсах, пару разоў вайскоўцы падвезьлі на грузавіку… Памятаю, як бегма пераходзілі Бярэзіну па доўгім мосьце… Над намі лёталі чорныя самалёты, недзе наперадзе высаджваліся парашутысты. Нас папярэджвалі, мы абміналі тое месца і ішлі далей. Адзін раз заблукалі ў лесе і ледзь ня выйшлі да немцаў.
У дзень майго нараджэньня мы ішлі па балоце. Нечакана я праваліўся ў твань па грудзі, потым па шыю. Мяне выцягнуў камандзір з двума кубікамі на пятліцах і потым адпойваў вадой з флягі, абцягнутай шэрым сукном…
Нарэшце мы дабраліся да Магілёва. Ня ведаю як, але маме ўдалося дастаць пасадачны талён, мы ўціснуліся ў цяплушку і зьехалі ці не апошнім эшалёнам.
Цягнік ішоў марудна, доўга стаялі на станцыях. Там быў кіпень і можна было каля вайсковых эшалёнаў выпрасіць нейкай ежы. Шмат разоў нас бамбілі.
Я навучыўся адрозьніваць нашы самалёты ад нямецкіх: над станцыямі нашы ляцелі ўздоўж рэек, а немцы ўпоперак.
Цягнік давёз нас да Старога Аскола, і мама вырашыла сысьці і знайсьці часовую працу, каб можна было ехаць далей.
Мая мама правучылася ўсяго тры гады ў габрэйскай школе і зь дзяцінства шыла жаночае адзеньне. Пасьля рэвалюцыі вучылася на нейкіх курсах, рабіла ў швейных майстэрнях, уступіла ў партыю. Перад вайной загадвала швейнай майстэрняй у Беларускім драмтэатры, лічылася моднай краўчыхай і дома абшывала начальніцкіх жонак…
Далей я пішу зь яе словаў.
Адразу па прыезьдзе ў Стары Аскол яна пайшла ў райкам партыі. Паказала свой білет, і яе адвялі да інструктаркі райкаму. Там яна сказала:
— Я дамская краўчыха, працавала ў майстэрнях драматычнага тэатру ў Менску. Але я зь дзіцем, бяз рэчаў і грошай. Дайце мне магчымасьць пашыць вам і вашым знаёмым некалькі сукенак, трохі зарабіць, і мы паедзем далей. На Ўрале ў нас сваякі…
Інструктарка адвяла маму да трэцяга сакратара — строгай жанчыны, вельмі проста апранутай. Тая яшчэ раз падрабязна распытала маму, спраўдзіла дакумэнты. Калі даведалася, што перад ёю модная краўчыха, стаўленьне перамянілася. Мама папрасіла:
— Падкажыце, дзе мы можам спыніцца, але каб там была швейная машына. Кожны дзень я магу шыць адну-дзьве сукенкі. Першую сукенку я пашыю бясплатна…
— Ну чаму ж, паглядзім вашу працу…
Нас адвялі ў незаняты дом. Здавалася, людзі выйшлі на хвіліну: ложкі засланыя, посуд на месцах, у шафах адзеньне. У сенцах стаяла шмат вудаў, значыць, тут раней жылі дзеці… Мне парыбачыць не ўдалося.
Праз гадзіну на калёсах прывезьлі швейную машыну, аванс — нейкія прадукты, і прыйшла першая заказчыца — інструктарка райкаму…
Сукенка была гатовая пад раніцу.
Мы прабылі там каля двух тыдняў. За гэты час па некалькі абновак зьявілася ў жонак сакратароў райкаму, работнікаў выканкаму, іх сяброў і знаёмых.
Вайна вайной, а жанчыны заўсёды застаюцца жанчынамі і ў любых абставінах хочуць выглядаць добра і прыгожа адзявацца…
Далей мы паехалі ў купэйным вагоне, дзе слалі белыя прасьціны і ўсё яшчэ разносілі гарбату ў бліскучых падшклянках.
На Ўрале мама працавала ў швейнай майстэрні, а начамі шыла на мясцовых модніц.
Пасьля вайны мы вярнуліся ў Менск. Бацька працаваў дробным начальнікам у будтрэсьце, мама сур’ёзна хварэла і ўсё ж трохі шыла… Жыцьцё было цяжкое, але паступова ўсё наладзілася.
Прайшлі гады. Я скончыў школу, потым мэдінстытут і атрымаў накіраваньне ў Чэрвень, паблізу якога мы праходзілі на пачатку вайны.
Я хацеў знайсьці тую сям’ю, дзе нас прымалі і кармілі бульбаю з салам, падзякаваць і, можа, нечым дапамагчы…
У майго таварыша быў “Масквіч”, і мы зь ім аб’езьдзілі ўсе вёскі ў раёне з назваю “Слабада”. Такіх выявілася сем ці восем, але патрэбнай мы не знайшлі. Акрамя назвы вёскі, я ня памятаў больш нічога, а гэтага мала, калі прамінула 18 гадоў і сьмерчам прайшла вайна.
Больш за 30 гадоў я прапрацаваў у Менску. Маімі пацыентамі збольшага былі вясковыя жыхары.
Можа, сваёй працай я сумеў аддаць доўг за той чыгунок бульбы і шклянку малака, у цяжкі час прапанаваныя Алёнай і яе мужам малому габрэйскаму хлопчыку…
Я даўно чуў, што чым старэйшы робіцца чалавек, тым часьцей усплываюць перад вачыма малюнкі дзяцінства. Часам ярчэй за нядаўнія падзеі. Цяпер я пераканаўся ў гэтым сам.
Быў чэрвень 41 году. Пачатак вайны засьпеў нас у Менску, дзе мы жылі ў маленькім доме на вуліцы Калектарнай, недалёка ад старых габрэйскіх могілак.
Першыя бомбы ўпалі 22 чэрвеня раньнім ранкам. Мама выбегла са мною на пустыр, і мы спрабавалі схавацца ў высокай траве і рэдкім хмызьняку. Бомбы ляцелі з жудасным выцьцём. Потым казалі, што на іх былі адмысловыя сырэны, каб наводзіць больш жаху.
Ад блізкіх разрываў закладала вушы, здавалася, што кожная чорная бомба ляціць проста на галаву. Было вельмі страшна. Нашмат страшней, чым цяпер, калі праз тэлевізар паказваюць выбух атамнай бомбы.
| Я стары лекар. Нарадзіўся, вучыўся і працаваў у Менску амаль да 60 гадоў. Апошнія 15 гадоў жыву і працую ў Ізраілі. У сваім жыцьці мне давялося быць фтызіятрам, лекарам Хуткай дапамогі, тэрапэўтам-кардыёлягам, сустракаць і лячыць сотні хворых. Такі досьвед дапамог мне прыстасавацца да складанага жыцьця ў Ізраілі, атрымаць ліцэнзію і прадоўжыць практыку. Так склалася, што толькі ў 71 год я пачаў пісаць апавяданьні зь мінулага жыцьця, зьмяшчаць іх у інтэрнэце і адразу атрымліваць водгукі чытачоў, і гэта выявілася цудоўна і вельмі цікава. Мне было нялёгка. Першыя гады ў Ізраілі давялося мыць чужыя пад’езды, вартаваць сабак… Але цяпер я ўспамінаю пра гэта з усьмешкай, бо любыя веды і навыкі ідуць чалавеку на карысьць. Я радуюся кожнаму дню, які пражыў і які надыходзіць! Астатняе — у маіх апавяданьнях… 1.Навошта я пішу блог Інтэрнэт — гэта перадусім месца для публікацыі маіх апавяданьняў. Дзякуючы блогу ў ЖЖ я пазнаёміўся і лістуюся з шмат якімі цікавымі людзьмі — разумнымі, пісьменнымі, інтэлігентнымі. Кола кантактаў заканамерна звужаецца з узростам, але мяне гэта амаль не закранула, дзякуючы віртуальным сябрам. 2. Што я больш за ўсё люблю ў блогах? Больш за ўсё люблю новыя веды, цікавыя думкі і яшчэ — адказваць на камэнтары да маіх апавяданьняў… 3. Што я больш за ўсё не люблю ў блогах? Не люблю мат, тупасьць, дурасьць, калечаньне расейскай мовы і прапаганду фашызму і антысэмітызму. |
— Мама, навошта ты гэта робіш?
— Так цябе будзе менш відаць нямецкім лётчыкам…
За гэтай бамбёжкай былі іншыя. Увесь цэнтар Менску быў зруйнаваны ў першыя два дні, але Дом ураду — ён быў відаць з нашых вокнаў — ацалеў. Потым я даведаўся, што немцы бераглі яго для сябе.
Яшчэ два дні падчас налётаў мы хаваліся на могілках, сярод высокіх мармуровых помнікаў мінулага стагодзьдзя зь незразумелымі літарамі.
Прадуктаў не прадавалі, мама дарма спрабавала дастаць якой-небудзь ежы. У цэнтры і на ўскраінах рабавалі крамы. Мы бачылі мужыкоў, якія цягнулі мяхі і скрыні, у бітонах і слоіках несьлі алей, у аднаго пад пахамі былі дзьве круглыя галоўкі сыру…
Мама спрабавала дазваніцца да бацькі — за дзень да пачатку вайны ён зьехаў у Маскву ў камандзіроўку. Сувязі з Масквой не было. Потым мы даведаліся, што там яго мабілізавалі.
На трэці дзень мама сказала:
— Усё, трэба сыходзіць. Цягнікі ня ходзяць, вакзал разбамбілі, пойдзем пешкі. Немцы забіваюць усіх, асабліва габрэяў. І нас заб’юць, калі застанемся. Куды заўгодна, толькі не заставацца…
На нашай вуліцы жылі бацькавы сёстры зь сем’ямі. Яны сыходзіць адмовіліся. Цёця Хава разважала:
— Куды ж мы пойдзем… Мы немцам нічога кепскага не рабілі, нас не крануць…
— Але ж яны забіваюць усіх габрэяў! — усклікнула мама.
— Гэта ўсё прапаганда, — сказаў дзядзя Ёсіф, Хавін муж. — Менш слухай радыё.
А цёця Фаня заявіла:
— Якія забойствы! Я ведаю немцаў, гэта культурная нацыя! У 18 годзе я была паненкаю, і наша мястэчка занялі немцы. Дык афіцэры, такія прыстойныя людзі, цалавалі мне ручкі. Мы хадзілі на танцы! Не, я застануся…
Вядома, усе яны загінулі ў гета…
24 чэрвеня ўдзень без прадуктаў, бяз грошай мы ўзялі трохі адзеньня і сышлі з гораду ў нікуды…
Я памятаю, як уначы мы ішлі наўзбоч шашы, а па асфальце няспынным патокам адступалі войскі. Ехалі палутаркі і пяцітонкі, у кузавах некаторых машын былі цывільныя, але нас не падбіралі…
Зь нейкай машыны ў натоўп бежанцаў выкінулі некалькі пачак печыва, пачкі разарваліся, печыва рассыпалася, і мама кінулася падбіраць…
— Мама, што ты робіш, печыва бруднае, нельга зь зямлі есьці!
— Сынок, мы цяпер зусім бедныя, нам усё можна есьці…
Амаль безь перапынку лёталі самалёты з крыжамі, кідалі бомбы і стралялі трасіруючымі кулямі, у цемры гэта было вельмі прыгожа. Але калі побач з намі параніла мужчыну і ён страшна закрычаў, уся прыгажосьць зьнікла… На час налётаў мы хаваліся ў кустах, потым паднімаліся і ішлі далей. Абміналі трупы — тады я іх убачыў упершыню — і зноў ішлі… У мяне балелі ногі, але мама казала:
— Хадзем, Вова, хадзем хутчэй, несьці я цябе не магу, таты няма, ты мужчына, мы павінны адысьці далей ад Менску…
Цяпер я разумею, што мы ішлі па Магілёўскай шашы. Але, не даходзячы да мястэчка Сьмілавічы, мы са шмат якімі іншымі бежанцамі збочылі і рушылі прасёлачнымі дарогамі ў напрамку Магілёва. Вайскоўцы сказалі нам, што наперадзе шашу перарэзалі нямецкія танкі.
Што мы елі, дзе начавалі — я памятаю цьмяна. Некалькі начэй мы спалі ў полі, у стагах. Есьці хацелася ўвесь час. Праходзячы празь вёскі, мама ішла з працягнутай рукой, прасіла падаць што-небудзь галоднаму дзіцяці. Хтосьці падаваў сухія кавалкі хлеба, некалькі вараных бульбін. Выносілі вады.
А хтосьці казаў:
— Праходзьце, праходзьце, у саміх нічога няма…
Некалькі разоў гразіліся спусьціць сабаку, тады мы хутка адыходзілі…
Цяпер я не магу іх асуджаць. Кожны можа ўспомніць сябе — ці часта мы падавалі жабракам, адмывалі бамжоў у сваёй ваньне ці ўладкоўвалі лёс беспрытульных дзяцей…
Аднойчы ўдзень мы прыйшлі ў вёску Слабада, недзе ў Чэрвеньскім раёне. Мама абышла некалькі дамоў, прасіла міласьціны. Каля аднаго дома ля весьніц стаяла маладая жанчына. Мама зьвярнулася да яе. Яна азірнула нас і сказала:
— Пачакайце, — і вынесла два боханы хлеба і пару яек.
Мама пачала дзякаваць, але жанчына сказала:
— Ня трэба дзякаваць, можа, і нам так давядзецца…
У весьніцы ўвайшоў высокі чарнявы мужчына.
— Так нядобра, Алёна, заві ў дом. Дай людзям паабедаць, адпачыць, дарога дальняя. Згатуй бульбы, хлопчыку дай малака…
Мы ўвайшлі. У пярэднім пакоі былі стол і лавы, вялікая варыстая печ. Мяне ўразіў ткацкі станок, якія стаяў ля вакна. На ім быў расьцягнуты няскончаны вясёленькі дыванок і ляжалі драўляныя чаўнакі з рознакаляровымі ніткамі, я такое бачыў упершыню…
Алёна паставіла ў печ чыгунок бульбы, паказала нам, дзе ўмыцца. Гаспадар спагадліва распытваў маму, хто мы і адкуль.
Бульба была гатова. Алена выклала яе ў вялікую місу, дастала і нарэзала жоўтае сала.
Гэта была першая гарачая страва за некалькі дзён…
Больш за 65 гадоў я памятаю той абед. У ім выявілася душа народа — добрага, шчодрага, чалавечнага. Праз шмат гадоў мы даведаліся пра беларусаў, якія ўратавалі дзясяткі габрэйскіх дзяцей, у Ізраілі такіх людзей называюць “Праведнікі сьвету…”
Мы ведалі і пра іншых беларусаў — здраднікаў, паліцаяў… Пра іх пісалі Васіль Быкаў, Сьвятлана Алексіевіч, Алесь Адамовіч.
Я не судзьдзя гэтым людзям, хоць адчуваю да іх глыбокую нянавісьць…
Мы ішлі да Магілёва дзевяць ці дзесяць дзён. Часам сяляне кавалак дарогі падвозілі на калёсах, пару разоў вайскоўцы падвезьлі на грузавіку… Памятаю, як бегма пераходзілі Бярэзіну па доўгім мосьце… Над намі лёталі чорныя самалёты, недзе наперадзе высаджваліся парашутысты. Нас папярэджвалі, мы абміналі тое месца і ішлі далей. Адзін раз заблукалі ў лесе і ледзь ня выйшлі да немцаў.
У дзень майго нараджэньня мы ішлі па балоце. Нечакана я праваліўся ў твань па грудзі, потым па шыю. Мяне выцягнуў камандзір з двума кубікамі на пятліцах і потым адпойваў вадой з флягі, абцягнутай шэрым сукном…
Нарэшце мы дабраліся да Магілёва. Ня ведаю як, але маме ўдалося дастаць пасадачны талён, мы ўціснуліся ў цяплушку і зьехалі ці не апошнім эшалёнам.
Цягнік ішоў марудна, доўга стаялі на станцыях. Там быў кіпень і можна было каля вайсковых эшалёнаў выпрасіць нейкай ежы. Шмат разоў нас бамбілі.
Я навучыўся адрозьніваць нашы самалёты ад нямецкіх: над станцыямі нашы ляцелі ўздоўж рэек, а немцы ўпоперак.
Цягнік давёз нас да Старога Аскола, і мама вырашыла сысьці і знайсьці часовую працу, каб можна было ехаць далей.
Мая мама правучылася ўсяго тры гады ў габрэйскай школе і зь дзяцінства шыла жаночае адзеньне. Пасьля рэвалюцыі вучылася на нейкіх курсах, рабіла ў швейных майстэрнях, уступіла ў партыю. Перад вайной загадвала швейнай майстэрняй у Беларускім драмтэатры, лічылася моднай краўчыхай і дома абшывала начальніцкіх жонак…
Далей я пішу зь яе словаў.
Адразу па прыезьдзе ў Стары Аскол яна пайшла ў райкам партыі. Паказала свой білет, і яе адвялі да інструктаркі райкаму. Там яна сказала:
— Я дамская краўчыха, працавала ў майстэрнях драматычнага тэатру ў Менску. Але я зь дзіцем, бяз рэчаў і грошай. Дайце мне магчымасьць пашыць вам і вашым знаёмым некалькі сукенак, трохі зарабіць, і мы паедзем далей. На Ўрале ў нас сваякі…
Інструктарка адвяла маму да трэцяга сакратара — строгай жанчыны, вельмі проста апранутай. Тая яшчэ раз падрабязна распытала маму, спраўдзіла дакумэнты. Калі даведалася, што перад ёю модная краўчыха, стаўленьне перамянілася. Мама папрасіла:
— Падкажыце, дзе мы можам спыніцца, але каб там была швейная машына. Кожны дзень я магу шыць адну-дзьве сукенкі. Першую сукенку я пашыю бясплатна…
— Ну чаму ж, паглядзім вашу працу…
Нас адвялі ў незаняты дом. Здавалася, людзі выйшлі на хвіліну: ложкі засланыя, посуд на месцах, у шафах адзеньне. У сенцах стаяла шмат вудаў, значыць, тут раней жылі дзеці… Мне парыбачыць не ўдалося.
Праз гадзіну на калёсах прывезьлі швейную машыну, аванс — нейкія прадукты, і прыйшла першая заказчыца — інструктарка райкаму…
Сукенка была гатовая пад раніцу.
Мы прабылі там каля двух тыдняў. За гэты час па некалькі абновак зьявілася ў жонак сакратароў райкаму, работнікаў выканкаму, іх сяброў і знаёмых.
Вайна вайной, а жанчыны заўсёды застаюцца жанчынамі і ў любых абставінах хочуць выглядаць добра і прыгожа адзявацца…
Далей мы паехалі ў купэйным вагоне, дзе слалі белыя прасьціны і ўсё яшчэ разносілі гарбату ў бліскучых падшклянках.
На Ўрале мама працавала ў швейнай майстэрні, а начамі шыла на мясцовых модніц.
Пасьля вайны мы вярнуліся ў Менск. Бацька працаваў дробным начальнікам у будтрэсьце, мама сур’ёзна хварэла і ўсё ж трохі шыла… Жыцьцё было цяжкое, але паступова ўсё наладзілася.
Прайшлі гады. Я скончыў школу, потым мэдінстытут і атрымаў накіраваньне ў Чэрвень, паблізу якога мы праходзілі на пачатку вайны.
Я хацеў знайсьці тую сям’ю, дзе нас прымалі і кармілі бульбаю з салам, падзякаваць і, можа, нечым дапамагчы…
У майго таварыша быў “Масквіч”, і мы зь ім аб’езьдзілі ўсе вёскі ў раёне з назваю “Слабада”. Такіх выявілася сем ці восем, але патрэбнай мы не знайшлі. Акрамя назвы вёскі, я ня памятаў больш нічога, а гэтага мала, калі прамінула 18 гадоў і сьмерчам прайшла вайна.
Больш за 30 гадоў я прапрацаваў у Менску. Маімі пацыентамі збольшага былі вясковыя жыхары.
Можа, сваёй працай я сумеў аддаць доўг за той чыгунок бульбы і шклянку малака, у цяжкі час прапанаваныя Алёнай і яе мужам малому габрэйскаму хлопчыку…
