Вёску Малмыгі немагчыма знайсьці на мапе. Яна зьнікла роўна трыццаць пяць гадоў таму пад хвалямі Вялейскага мора. Але, нягледзячы на ўсе, вёска Малмыгі працягвае жыць у памяці былых вяскоўцаў ды іхных дзяцей. Раз на год каля памятнага каменя, які ўсталявалі самі былыя малмыжцы, зьбіраюцца людзі зь Вялейкі і Воршы, зь Менску і Горадні, прыяжджаюць нават з Эстоніі і Латвіі.
Мне пашчасьціла далучыцца да гэтай грамады на фэсьце ў Касуце. Працэсія зь некалькіх машын рушыла ў бок Вялейскага мора. Празь некалькі кілямэтраў блуканьня па лясных сьцяжынах кампанія выехала да велізарнага валуна з драўляным праваслаўным крыжам побач. Складалася кампанія з тузіна людзей рознага веку, рознага дастатку, з розных канцоў краіны. Але ўсіх аб’ядноўвала агульная памяць і агульная цяга да радзімы.
Я ацаніў памеры памятнага каменя, ледніковага валуна ў чалавечы рост. Як жа трэба любіць сваю малую радзіму, каб увекавечыць памяць пра яе такім гігантам. Надпіс на шыльдзе казаў: “Гэты помнік усталяваны летам 2003 года на месцы былой вёскі Малмыгі, якая была зьнесена ў сувязі з будаўніцтвам вадасховішча. На той час у 64 яе дварах жыло 212 жыхароў. Даруйце, людзі добрыя, за тое, што вас мы сустракаем тут, а не каля роднай хаты”. Два высокія прыгожыя мужыкі, чыё дзяцінства прайшло ў Малмыгах, з гонарам патлумачылі мне, як усталёўвалі валун.
Віктар: “Тут кран-дваццацітоньнік ледзь ня рухнуў”.
Карэспандэнт: “А як вы гэты камень усталёўвалі?”
Віктар: “Анатоль Валянцінавіч знайшоў камень. Пасьля мы сумеснымі намаганьнямі арганізавалі трал, кран. Пагрузілі, давезьлі дасюль. Пачалі мантаваць. Калі кран разам з каменем ляцеў, мы плячо падставілі, кран падтрымалі. Таму абышлося без здарэньняў. Харошы камень такі”.
Карэспандэнт: “А вёска была на якім месцы? На гэтым ці пад вадой?”
Віктар: “Пад вадой”.
Саша: “А некалі яшчэ пацаном, калі з войска прыйшоў, лодку бралі і заплывалі менавіта туды”.
Карэспандэнт: “Вы заплывалі на месца...”
Саша: “Дзе вёска была”.
Карэспандэнт: “А ні ў кога не ўзьнікала жаданьня заняцца дайвінгам? Надзець маску...”
Мой недарэчны жарт пра дайвінг ня выклікаў у мужчын прыязнай усьмешкі. І я пераключыўся на прыгожую палову. Увагу маю прыцягнулі дзьве маладзіцы. Ня толькі хараством, але і чысьцюткай беларускай моваю. Уважаючы на ўзрост, жанчыны ня могуць памятаць Малмыгаў. Але ж нешта іх прывяло сюды. Яны настаўніцы мовы і гісторыі. Алена — зь Віцебску, а Надзея — з Воршы.
Алена: “А нас яшчэ ў праекце не было. Хаця як бацькі нашы жаніліся, маці памятае, тут яшчэ каля хаты крынічка. Мы нарадзіліся ў 74-м”.
Надзея: “Гісторыю трэба ведаць”.
Карэспандэнт: “Трэба?”
Надзея: “Гісторыю спраў вялікіх творыць сам народ. Мы былі і ёсьць вялікі род”.
Віктар: “Самае цікавае, што сёньня трыццаць пяць гадоў, як гэтай вёскі не існуе”.
Неўзабаве наша гутарка з прыгажунямі пайшла пра самае набалелае.
Надзея: “У межах дзяржавы мы ніхто. Тая ж самая беларуская мова. Адна гадзіна ў тыдзень. Як іх навучыць? А дзеці малыя, яны ж ня ведаюць яе. Яны і ведаць ня будуць. “Д-Зеці. Добры Д-Зень”.
Карэспандэнт: “І якія пэрспэктывы?”
Надзея: “Ніякіх”.
Алена: “Як я сваё дзіця аддавала ў школу, быў выбар. Ці беларускамоўная кляса, ці ангельскамоўная кляса. За беларускую мову нас дзьве было. А ўсе астатнія за ангельскую. Мы пайшлі ў ангельскамоўную”.
Надзея: “Кажуць: “Што ваша беларуская літаратура? Гэта фігня”.
Алена: “А я сваім прапаную сучасную. “Цынкавыя хлопчыкі”.
Карэспандэнт: “А Арлова?”
Алена: “Мне падабаецца. Але ён жа ў апазыцыі, Арлоў. Яго ж нідзе ў праграме няма. І Быкава няма ў праграме. Таму што ён у апазыцыі. Бураўкіна прыбралі, бо апазыцыя”.
Пасьля памінаньня роднай вёскі на аўтамабільных капотах, пасьля ўспамінаў пра былыя ваколіцы, пасьля чаркі за спачын нябожчыкаў я быў ласкава запрошаны ў суседнюю вёску, у дом самага старэйшага на сёньняшні дзень малмыжца, 70-гадовага дзеда Жоры. Гэты селянін з тварам літаратурнага клясыка, з мудрым позіркам з-за рагавых акуляраў усё жыцьцё працаваў электрыкам на Вялейскім моры і, дарэчы, выратаваў не адно жыцьцё незадачлівых купальшчыкаў. А яшчэ спадара Георгія можна лічыць першым беларускім палітвязьнем. Яшчэ калі ў Беларусі ніхто ня чуў пра тэрміны “за палітыку”, у далёкім 1991-м, дзед Жора выйшаў на галоўны Вялейскі пляц. Каб прылюдна спаліць свой партбілет. За гэты ўчынак стары Георгі атрымаў 15 сутак. Пасьля чаго перайшоў у жыцьці выключна на беларускую мову.
Карэспандэнт: “А вы ведаеце, што ўвосень будуць парлямэнцкія выбары?”
Стары: “Так”.
Карэспандэнт: “Толк ад іх будзе ці не?”
Стары: “Паслухаць прэзыдэнта, як ён клянецца, што гэта будуць чэсныя выбары. Я ня веру”.
Карэспандэнт: “Многія яму вераць”.
Стары: “А ведаеце чаму? Прапаганда. Тэлебачаньне, радыё ў адных руках”.
Карэспандэнт: “Але ж вас яна не бярэ?”
Стары: “І ня возьме. Галоўнае — чэснасьць”.
Да застольнай размовы далучаецца жонка старога малмыжца, моцная, гаваркая кабета.
Старая: “Не. Выйшаў з даверу. Ужо старыя казалі, ня будуць галасаваць. Я не баюся, бо мяне ж ён не закапае, як закапаў Завадзкага. А закапае, дык што? Я ўжо старая. Хай капае. Я яго не баюся. Няма даверу ў людзей”.
Карэспандэнт: “А чаму?”
Старая: “Цэны растуць. Не ўганяецца гэтая пэнсія”.
Карэспандэнт: “Кепска тое, што давер прывязваюць да гэтых цэнаў”.
Старая: “Ну а чым яны могуць думаць, скажыце? Яны думаюць толькі страўнікам сваім”.
Абараняць беларускага кіраўніка бярэцца суседка.
Суседка: “Хто стараецца, той мае. Паглядзіце, у кожнага машына. Кожны едзе на заробкі”.
Старая: “Хай бы Беларусь дала свае заробкі. Дзе нашы заробкі? Чаму трэба ехаць у Расею? А дзе ў нас усё дзелася? Куды ўсё зьнікла?”
А вось і новая тэма. Дзеці і ўнукі, якія служаць у міліцыі. І якія бяруць удзел у разгоне мітынгаў. Як унучаты пляменьнік нашай гераіні.
Старая: “А вось жа яны ўвесь час стаялі ў ачапленьні. А ён такі здаровы. А мы яшчэ пыталіся: “Саша, а што б ты рабіў? Вось вам далі гэтыя нагайкі. Біў бы людзей ці не?” — “Нас жа прымушаюць”. Вось такое разуменьне ў маладых. “Нас жа прымушаюць”. Я кажу: “Сашанька, не дай Бог ты пойдзеш па гэтай лініі. Нам будзе ўвогуле... Мы ж людзі, калгасьнікі, выйшлі з народа. І ня дай Бог ты пойдзеш па такіх ступенях. Гэта будзе для нас трагедыя”.
Я ўжо каторы раз з прыемнасьцю пераконваюся ў мудрасьці беларускіх дзядоў, якіх не бярэ і ніколі ня возьме аніякая прапаганда. Бо зашмат яны пабачылі ў сваім жыцьці. І шмат чаго пра гэтае жыцьцё могуць распавесьці.
Стары: “Вайну бачыў. І немцаў гэтых бачыў. І партызан бачыў. Яны забіралі ўсё, што ім патрэбна і што непатрэбна. Ну як гэта так: у нас трое дзяцей было — узяць карову і павесьці. Ну як так? Я вам раскажу выпадак такі. Немцы ўсталёўвалі парадак. Прызначалі старастаў. А ў нас старастам у вёсцы ніхто не хацеў пагаджацца на пастаяннай аснове. Дык яны па чарзе. Карацей кажучы, стаў Баравы такі, Іван. Дык мужыкі кажуць: “Нашто нам мяняцца? Будзь ты старастам. Якая табе розьніца?”
Старая: “Ну, ты мяне прабач. Старасту прымушалі”.
Стары: “Вёска яго прымусіла. А нашы прыйшлі — і дзесяць гадоў катаргі. І за што? А калі б спынілася на маім бацьку?”
Старая: “Мае дзядзькі і ўсе маміны браты былі сасланыя на Сыбір”.
Стары: “Дык я змалку ўсё суміраваў, суміраваў. Чаму так атрымліваецца? Жыцьцё перайсьці, ня поле”.
Карэспандэнт: “А што самае галоўнае ў жыцьці?”
Стары: “Пазнаць само жыцьцё. Я за ўсё жыцьцё ні разу не заругаўся. Па мацернаму. Бацька мяне вучыў: “Правільна, сынок. Што чалавек думае, хай яму застаецца. А што ты думаеш, хай табе”. Дык жыву па гэтым прынцыпе. Ні разу ў адпачынку ня быў. А цяпер нядзелька прыйдзе, ня можаш перажыць. Як гэта без работы? Як адпачыць, калі самы лепшы адпачынак — праца? Я ўчора пайшоў да бабулі на могілкі. У мяне ж там спарадкавана. Мой час ужо сканчаецца. Я хутка туды пайду. Але ж, думаю, нашто пасьля мяне каб бур’янам там зарастала?”
Карэспандэнт: “А вы не баіцеся сьмерці?”
Стары: “Сьмерці? Я? Ніяк. Таму што я чэсна пражыў жыцьцё. Чаго мне баяцца? Хай баіцца той, хто быў злодзей. А ён баіцца з-за таго, што помста будзе. А чаго мне баяцца? Я ж нікому дрэннага нічога не зрабіў. Дык я магу туды з чыстай душой пайсьці. Не, чалавек!”
Мне пашчасьціла далучыцца да гэтай грамады на фэсьце ў Касуце. Працэсія зь некалькіх машын рушыла ў бок Вялейскага мора. Празь некалькі кілямэтраў блуканьня па лясных сьцяжынах кампанія выехала да велізарнага валуна з драўляным праваслаўным крыжам побач. Складалася кампанія з тузіна людзей рознага веку, рознага дастатку, з розных канцоў краіны. Але ўсіх аб’ядноўвала агульная памяць і агульная цяга да радзімы.
Я ацаніў памеры памятнага каменя, ледніковага валуна ў чалавечы рост. Як жа трэба любіць сваю малую радзіму, каб увекавечыць памяць пра яе такім гігантам. Надпіс на шыльдзе казаў: “Гэты помнік усталяваны летам 2003 года на месцы былой вёскі Малмыгі, якая была зьнесена ў сувязі з будаўніцтвам вадасховішча. На той час у 64 яе дварах жыло 212 жыхароў. Даруйце, людзі добрыя, за тое, што вас мы сустракаем тут, а не каля роднай хаты”. Два высокія прыгожыя мужыкі, чыё дзяцінства прайшло ў Малмыгах, з гонарам патлумачылі мне, як усталёўвалі валун.
Віктар: “Тут кран-дваццацітоньнік ледзь ня рухнуў”.
Карэспандэнт: “А як вы гэты камень усталёўвалі?”
Віктар: “Анатоль Валянцінавіч знайшоў камень. Пасьля мы сумеснымі намаганьнямі арганізавалі трал, кран. Пагрузілі, давезьлі дасюль. Пачалі мантаваць. Калі кран разам з каменем ляцеў, мы плячо падставілі, кран падтрымалі. Таму абышлося без здарэньняў. Харошы камень такі”.
Карэспандэнт: “А вёска была на якім месцы? На гэтым ці пад вадой?”
Віктар: “Пад вадой”.
Саша: “А некалі яшчэ пацаном, калі з войска прыйшоў, лодку бралі і заплывалі менавіта туды”.
Карэспандэнт: “Вы заплывалі на месца...”
Саша: “Дзе вёска была”.
Карэспандэнт: “А ні ў кога не ўзьнікала жаданьня заняцца дайвінгам? Надзець маску...”
Мой недарэчны жарт пра дайвінг ня выклікаў у мужчын прыязнай усьмешкі. І я пераключыўся на прыгожую палову. Увагу маю прыцягнулі дзьве маладзіцы. Ня толькі хараством, але і чысьцюткай беларускай моваю. Уважаючы на ўзрост, жанчыны ня могуць памятаць Малмыгаў. Але ж нешта іх прывяло сюды. Яны настаўніцы мовы і гісторыі. Алена — зь Віцебску, а Надзея — з Воршы.
Алена: “А нас яшчэ ў праекце не было. Хаця як бацькі нашы жаніліся, маці памятае, тут яшчэ каля хаты крынічка. Мы нарадзіліся ў 74-м”.
Надзея: “Гісторыю трэба ведаць”.
Карэспандэнт: “Трэба?”
Надзея: “Гісторыю спраў вялікіх творыць сам народ. Мы былі і ёсьць вялікі род”.
Віктар: “Самае цікавае, што сёньня трыццаць пяць гадоў, як гэтай вёскі не існуе”.
Неўзабаве наша гутарка з прыгажунямі пайшла пра самае набалелае.
Надзея: “У межах дзяржавы мы ніхто. Тая ж самая беларуская мова. Адна гадзіна ў тыдзень. Як іх навучыць? А дзеці малыя, яны ж ня ведаюць яе. Яны і ведаць ня будуць. “Д-Зеці. Добры Д-Зень”.
Карэспандэнт: “І якія пэрспэктывы?”
Надзея: “Ніякіх”.
Алена: “Як я сваё дзіця аддавала ў школу, быў выбар. Ці беларускамоўная кляса, ці ангельскамоўная кляса. За беларускую мову нас дзьве было. А ўсе астатнія за ангельскую. Мы пайшлі ў ангельскамоўную”.
Надзея: “Кажуць: “Што ваша беларуская літаратура? Гэта фігня”.
Алена: “А я сваім прапаную сучасную. “Цынкавыя хлопчыкі”.
Карэспандэнт: “А Арлова?”
Алена: “Мне падабаецца. Але ён жа ў апазыцыі, Арлоў. Яго ж нідзе ў праграме няма. І Быкава няма ў праграме. Таму што ён у апазыцыі. Бураўкіна прыбралі, бо апазыцыя”.
Пасьля памінаньня роднай вёскі на аўтамабільных капотах, пасьля ўспамінаў пра былыя ваколіцы, пасьля чаркі за спачын нябожчыкаў я быў ласкава запрошаны ў суседнюю вёску, у дом самага старэйшага на сёньняшні дзень малмыжца, 70-гадовага дзеда Жоры. Гэты селянін з тварам літаратурнага клясыка, з мудрым позіркам з-за рагавых акуляраў усё жыцьцё працаваў электрыкам на Вялейскім моры і, дарэчы, выратаваў не адно жыцьцё незадачлівых купальшчыкаў. А яшчэ спадара Георгія можна лічыць першым беларускім палітвязьнем. Яшчэ калі ў Беларусі ніхто ня чуў пра тэрміны “за палітыку”, у далёкім 1991-м, дзед Жора выйшаў на галоўны Вялейскі пляц. Каб прылюдна спаліць свой партбілет. За гэты ўчынак стары Георгі атрымаў 15 сутак. Пасьля чаго перайшоў у жыцьці выключна на беларускую мову.
Карэспандэнт: “А вы ведаеце, што ўвосень будуць парлямэнцкія выбары?”
Стары: “Так”.
Карэспандэнт: “Толк ад іх будзе ці не?”
Стары: “Паслухаць прэзыдэнта, як ён клянецца, што гэта будуць чэсныя выбары. Я ня веру”.
Карэспандэнт: “Многія яму вераць”.
Стары: “А ведаеце чаму? Прапаганда. Тэлебачаньне, радыё ў адных руках”.
Карэспандэнт: “Але ж вас яна не бярэ?”
Стары: “І ня возьме. Галоўнае — чэснасьць”.
Да застольнай размовы далучаецца жонка старога малмыжца, моцная, гаваркая кабета.
Старая: “Не. Выйшаў з даверу. Ужо старыя казалі, ня будуць галасаваць. Я не баюся, бо мяне ж ён не закапае, як закапаў Завадзкага. А закапае, дык што? Я ўжо старая. Хай капае. Я яго не баюся. Няма даверу ў людзей”.
Карэспандэнт: “А чаму?”
Старая: “Цэны растуць. Не ўганяецца гэтая пэнсія”.
Карэспандэнт: “Кепска тое, што давер прывязваюць да гэтых цэнаў”.
Старая: “Ну а чым яны могуць думаць, скажыце? Яны думаюць толькі страўнікам сваім”.
Абараняць беларускага кіраўніка бярэцца суседка.
Суседка: “Хто стараецца, той мае. Паглядзіце, у кожнага машына. Кожны едзе на заробкі”.
Старая: “Хай бы Беларусь дала свае заробкі. Дзе нашы заробкі? Чаму трэба ехаць у Расею? А дзе ў нас усё дзелася? Куды ўсё зьнікла?”
А вось і новая тэма. Дзеці і ўнукі, якія служаць у міліцыі. І якія бяруць удзел у разгоне мітынгаў. Як унучаты пляменьнік нашай гераіні.
Старая: “А вось жа яны ўвесь час стаялі ў ачапленьні. А ён такі здаровы. А мы яшчэ пыталіся: “Саша, а што б ты рабіў? Вось вам далі гэтыя нагайкі. Біў бы людзей ці не?” — “Нас жа прымушаюць”. Вось такое разуменьне ў маладых. “Нас жа прымушаюць”. Я кажу: “Сашанька, не дай Бог ты пойдзеш па гэтай лініі. Нам будзе ўвогуле... Мы ж людзі, калгасьнікі, выйшлі з народа. І ня дай Бог ты пойдзеш па такіх ступенях. Гэта будзе для нас трагедыя”.
Я ўжо каторы раз з прыемнасьцю пераконваюся ў мудрасьці беларускіх дзядоў, якіх не бярэ і ніколі ня возьме аніякая прапаганда. Бо зашмат яны пабачылі ў сваім жыцьці. І шмат чаго пра гэтае жыцьцё могуць распавесьці.
Стары: “Вайну бачыў. І немцаў гэтых бачыў. І партызан бачыў. Яны забіралі ўсё, што ім патрэбна і што непатрэбна. Ну як гэта так: у нас трое дзяцей было — узяць карову і павесьці. Ну як так? Я вам раскажу выпадак такі. Немцы ўсталёўвалі парадак. Прызначалі старастаў. А ў нас старастам у вёсцы ніхто не хацеў пагаджацца на пастаяннай аснове. Дык яны па чарзе. Карацей кажучы, стаў Баравы такі, Іван. Дык мужыкі кажуць: “Нашто нам мяняцца? Будзь ты старастам. Якая табе розьніца?”
Старая: “Ну, ты мяне прабач. Старасту прымушалі”.
Стары: “Вёска яго прымусіла. А нашы прыйшлі — і дзесяць гадоў катаргі. І за што? А калі б спынілася на маім бацьку?”
Старая: “Мае дзядзькі і ўсе маміны браты былі сасланыя на Сыбір”.
Стары: “Дык я змалку ўсё суміраваў, суміраваў. Чаму так атрымліваецца? Жыцьцё перайсьці, ня поле”.
Карэспандэнт: “А што самае галоўнае ў жыцьці?”
Стары: “Пазнаць само жыцьцё. Я за ўсё жыцьцё ні разу не заругаўся. Па мацернаму. Бацька мяне вучыў: “Правільна, сынок. Што чалавек думае, хай яму застаецца. А што ты думаеш, хай табе”. Дык жыву па гэтым прынцыпе. Ні разу ў адпачынку ня быў. А цяпер нядзелька прыйдзе, ня можаш перажыць. Як гэта без работы? Як адпачыць, калі самы лепшы адпачынак — праца? Я ўчора пайшоў да бабулі на могілкі. У мяне ж там спарадкавана. Мой час ужо сканчаецца. Я хутка туды пайду. Але ж, думаю, нашто пасьля мяне каб бур’янам там зарастала?”
Карэспандэнт: “А вы не баіцеся сьмерці?”
Стары: “Сьмерці? Я? Ніяк. Таму што я чэсна пражыў жыцьцё. Чаго мне баяцца? Хай баіцца той, хто быў злодзей. А ён баіцца з-за таго, што помста будзе. А чаго мне баяцца? Я ж нікому дрэннага нічога не зрабіў. Дык я магу туды з чыстай душой пайсьці. Не, чалавек!”
