Спачатку я сустрэла Божаньку. Ён ціха сядзеў край дарогі, самотны і мудры. На ягоны прыпол я паклала колькі палявых красак...
Празь нейкі час зноў пабачыла таго Божаньку – у тэлевізары. Паказвалі кіно, у Божанькі былі брацьця й сястрыцы, яны выходзілі з-пад рук вясковае бабулькі-скульптаркі. Яна шчыравала над місаю, поўнай цэмэнтавае пудры, не зважаючы ні на час, ні на людзей, засяроджаная, старанная, як школьніца. Фонам праходзілі ў фільме наравістая карова і бабулін нехлямяжы сын. Фільм называўся “Божа мой”. Так я дазналася, што аўтарку бачанага мною Божанькі завуць Юля Кармаза, што ёй ужо 80 гадоў, і што жыве яна разам з сынам у вёсцы Пелігрында, на Астравеччыне.
-- Колькі разоў паказвалі гэтае кіно. А ў мяне тады тэлевізар Беларусь не паказваў, дык я й ня відзела.
-- А хто-небудзь відзеў?
-- Усе тут відзелі.
-- А што ж казалі, як паглядзелі?
-- Ой, што надта сьмешна: і яна там, і сын ейны, з каровай яны ж там ваявалі... Харашо паглядзець, кажуць, ну, і ўсё.
-- А чаму яна зьехала зь Пелігрынды?
-- Домік недзе там купіўшы, і сын там, і яшчэ пляменьніца, дык яна можа каб да яе ўжо туліцца, ня ведаю...
Тацяна Сапач: Гэтак стала ясна, што кабету, дзеля якой сюды выбралася, я не пабачу. Няма! Пераехала...
Петрыкене: Пра Юлітэ... няма словаў: яна і разумная была, і даходная, як той казаў, пакуль маладая была.
Мацкене: Маляваць умела, ва ўсім была здольная.
-- А доля? А доля ейная якая?
Петрыкене: Яна радавалася сваёй долі. Як было, так ёй было добра. Гэта ж цяпер так п’е ў яе сын... яна – нічога ня скажа, нічога ня скажа...
Мацкене: Яна, як тут была, дык адведае кожнага. У мінулым годзе я была нагу зламаўшы, дык яна прыляцела паглядзець: “Ядзюла-Ядзюла, як жа ж ты тутака?” Кажу: “Я замнога малілася, мусіць, дык і нагу зламала”. – “Ядзюла, ніколі ня будзе замнога модл” – гэта значыць, маліцца. Зашмат не бывае.
Сапач: Распавядаюць яшчэ, што ў самыя бязбожныя савецкія часы дасталася іхная Юля аж да самай Масквы, мела сустрэчу зь вялікімі начальнікамі, тлумачыла, што трэба людзям касьцёл вярнуць. Насамрэч, “і разумная была, і даходная”. І Божанькаў на крыжовых дарогах ды перад вёскаю сама празь сябе ставіць пачала – ані ксёндз яе на тое не намаўляў, ні людзі. Ведала, што так мусіць быць, і так рабіла.
Мацкене: Тут два стаяць, відзелі? І яшчэ адзін пастаўлены ў пачатку лесу. Гэта такая “скульптура”... як гэта вам сказаць...па-літоўску будзе “Рупінтоеле”.
-- Руплівіца?
-- Ну, вось як бы нешта такое...
Сапач: Вы ўжо здагадаліся, пэўна, што вёска зь нязвыклым гучаньнем Пелігрында – хоць і ў Беларусі, але не зусім беларуская. Тут заўсёды жылі толькі літоўцы. Ну, хіба калі беларус у прымы прыходзіў, ці беларуску літовец за сябе браў.
Мацкене: Во тут во баба і дзеці беларусы, а мужык ейны літовец.
-- А беларусы ці вучацца мовы літоўскай? Ці ўмеюць гаварыць па-літоўску?
-- Як каторы ў Пелігрынду прыйшоўшы даўно, дык гаворыць па-літоўску, гаворыць – як трэба. А каторы – і да сьмерці ня хоча!
-- А вы літоўка?
-- Літоўка.
-- Ну, але ж гаворыце па-беларуску – о-ё-ёй!
-- Па-беларуску якая там гавэнда? Мой тата быў беларус, а тады, казалі, ён ад першага году пачаў казаць па-літоўску, і пачаў пісацца як літовец, і ўжо стаў літовец.
-- То гэта мама была такая дужая, што яго на свой бок перацягнула?
-- А я ня знаю, як там было. Колькі я помню, ён – па-літоўску, і па-літоўску... А мая фамілія Мацко, і ў пашпарце – Мацко. Калі па-сапраўднаму, то павінна быць Мацкене, ну, але – Мацко і Мацко.
Сапач: Гэта Ядвіга, ці па-свойску, ласкава, Ядзюла, а другую кабету завуць Алдона, прозьвішча Петрык. Хоць, калі па-сапраўднаму, на літоўскі манер, павінна было б быць Петрыкене.
Петрыкене: -- Здароўечка няважнае, але ж яшчэ на ножках. 80 гадоў сышло ў маі, але ж яшчэ во хаджу.
-- 80? Мусіць, маніцё? – слухайце, такі твар – як сонца!
-- Дык можа пашпарт паказаць? (сьмяецца )
-- Слухайце, а перакладзіце мне “пелігрында”, каб і беларусы разумелі. Гэта што-небудь азначае?
-- Даўней называлі не Пелігрында, а “пялю грында”, “мышыная нара”.
-- Нара? Чаму?
-- Тут жа ж балота было, крыніцы былі, пакуль не асушылі.
-- А людзі на балоце сяліліся?
-- Ня надта тут сяліліся, але ж мы жылі. Во цяпер ужо нікога не астаецца...
Сапач: Азіраюся наўкола – і дзіўная назва, якая бянтэжыла напачатку, здаецца якраз дарэчнаю: вёска стаіць у сяродку бясконцай, да небакраю, роўнядзі, якая колісь была балотам. Сапраўды, падобная да нары. Свае ведаюць, як прайсьці дамоў па нябачнай кладцы, праз дрыгву – да сухога, бясьпечнага схову. А іншым – навошта ведаць? Ад каго хаваліся, ад каго бараніліся? Відаць, было ад каго. Тады, калісьці. А й цяпер, здаецца, зашыўся б у якую нару, затуліўся ад скразьнякоў часу – між сваіх і са сваімі...
-- І колькі тут, у Пелігрындзе, астаўшыся народу?
-- Ой, нямнога ўжо. Неяк лічыла, ды ўжо ня помню. Усё па аднэй, па аднэй, па аднэй. Бабы болей. Адзін астаўшыся мужык, яшчэ прымалады, у тым канцы, можа, былі спаткаўшы – у капелюшы ходзіць, з брухам такім, поўны такі.
-- А што ж мужыкі – ці яны болей працуюць, ці болей перажываюць, што раней сыходзяць?
-- Ну, мусі, нехарашо мне пра свайго гаварыць?.. Я болей рабіла, і па гаспадарцы, і ўсюды. А во ўжо пяты год, як яго няма. А я ўсё хварэю, хварэю, а ня думала ж, што я астануся...
Сапач: А на разьвітаньне засьпявала мне бабуля Алдона песеньку, якую помніла яшчэ з маладосьці. Сьпявала – і твар яе, чысты і ясны, сапраўды сьвяціўся, як сонца.
(Петрыкене сьпявае песьню, дзе чаргуюцца беларускія, польскія і літоўскія словы.)
Сапач: А яшчэ ў Пелігрындзе ёсьць музэйчык. Праўда, патрапіць туды не ўдаецца, хіба зазірнуць праз вакно. Адмыкаецца ён тады, калі прыязджае зь Літвы гаспадыня. Імя яе – тут жа, на дзьвюхмоўнай шыльдзе: “Etnografinis muziejus Мальвіны”. Каля 10 гадоў таму тая Мальвіна адкупіла ў спадкаемцаў пустую хату і зладзіла ў ёй няхітрую экспазыцыю.
Мацкене: Ой, як толькі зрабіла, настаўніцы зь дзяцьмі прыходзілі паглядзець. І прыязджалі – з Гродна аўтобусам прыязджалі. Там нічога такога ўжо няма, але – от! Калыска павешана, баба на ложку, дзед стаіць, у даўнейшым, шарачковым, падвязаўшыся... Я як пайшла першы раз паглядзець, дык мала ня лопнула ад сьмеху!
-- Але ж вы гэтакае помніце, то чаго ж сьмяяцца хацелі? –
-- Помню. Мама мая нарадзіла 10 дзяцей, гэта не цяпер, што адно – і няма, а тады колькі было, столькі й нараджалі!
Сапач: Хто, сьмеючыся, разьвітваецца зь мінулым, а каго мінулае не адпускае, бо здаецца наймілейшым, найлепшым часам.
Аўгуліс: Сама прырода нас вучыла жыць. Калі мы маглі рачулку пераскочыць, дык ад нас залежала, ці яна будзе чыстая, ці нячыстая, калі мы ў балоты да крыніц ішлі, нам казалі, што да крыніцы няможна ісьці з дрэнным намерам, таму што крыніца – з самай зямлі.
Сапач: Гэта спадар Альфонсас Аўгуліс. Яшчэ адзін выхадзец з маленечкай Пелігрынды. Першы амбасадар незалежнай Літвы ў незалежнай Беларусі. Чалавек, якім у вёсцы ганарацца. А сам ён упэўнены, што такім, які ёсьць – неістотна, вядомым чалавекам, ці не, галоўнае – чалавекам, яго зрабіла Пелігрында.
Аўгуліс: Там людзі... у іх калі зямля – дык зямлюшка мая, ці – рачулка мая, дрэва – дрэўца, ці – кветачка, родненькая, міленькая, жывая... усё жывое.
Сапач: Такімі помняцца спадару амбасадару ягоныя аднавяскоўцы, такімі для яго застаюцца. Цяпер, чалавек заняты, ён выбіраецца ў Пелігрынду пры кожнай малой нагодзе. Калі-небудзь спадзяецца вярнуцца назусім. Зрамантаваць спадкаемную хату, паставіць драўляных дзядоў у садзе, пісаць успаміны, думаць, глядзець, жыць.
На могілках за вёскай ёсьць два аднолькавыя помнікі, з аднолькавымі надпісамі: “Вер, і будзеш вечна жывы”. Адзін з гэтых помнікаў – зь імёнамі проста жывых, Юлітэ Кармазы і ейнага сына. Я ведаю, як называецца вёска, куды яны пераехалі. Але гэта ўжо будзе новае падарожжа.
Празь нейкі час зноў пабачыла таго Божаньку – у тэлевізары. Паказвалі кіно, у Божанькі былі брацьця й сястрыцы, яны выходзілі з-пад рук вясковае бабулькі-скульптаркі. Яна шчыравала над місаю, поўнай цэмэнтавае пудры, не зважаючы ні на час, ні на людзей, засяроджаная, старанная, як школьніца. Фонам праходзілі ў фільме наравістая карова і бабулін нехлямяжы сын. Фільм называўся “Божа мой”. Так я дазналася, што аўтарку бачанага мною Божанькі завуць Юля Кармаза, што ёй ужо 80 гадоў, і што жыве яна разам з сынам у вёсцы Пелігрында, на Астравеччыне.
-- Колькі разоў паказвалі гэтае кіно. А ў мяне тады тэлевізар Беларусь не паказваў, дык я й ня відзела.
-- А хто-небудзь відзеў?
-- Усе тут відзелі.
-- А што ж казалі, як паглядзелі?
-- Ой, што надта сьмешна: і яна там, і сын ейны, з каровай яны ж там ваявалі... Харашо паглядзець, кажуць, ну, і ўсё.
-- А чаму яна зьехала зь Пелігрынды?
-- Домік недзе там купіўшы, і сын там, і яшчэ пляменьніца, дык яна можа каб да яе ўжо туліцца, ня ведаю...
Тацяна Сапач: Гэтак стала ясна, што кабету, дзеля якой сюды выбралася, я не пабачу. Няма! Пераехала...
Петрыкене: Пра Юлітэ... няма словаў: яна і разумная была, і даходная, як той казаў, пакуль маладая была.
Мацкене: Маляваць умела, ва ўсім была здольная.
-- А доля? А доля ейная якая?
Петрыкене: Яна радавалася сваёй долі. Як было, так ёй было добра. Гэта ж цяпер так п’е ў яе сын... яна – нічога ня скажа, нічога ня скажа...
Мацкене: Яна, як тут была, дык адведае кожнага. У мінулым годзе я была нагу зламаўшы, дык яна прыляцела паглядзець: “Ядзюла-Ядзюла, як жа ж ты тутака?” Кажу: “Я замнога малілася, мусіць, дык і нагу зламала”. – “Ядзюла, ніколі ня будзе замнога модл” – гэта значыць, маліцца. Зашмат не бывае.
Сапач: Распавядаюць яшчэ, што ў самыя бязбожныя савецкія часы дасталася іхная Юля аж да самай Масквы, мела сустрэчу зь вялікімі начальнікамі, тлумачыла, што трэба людзям касьцёл вярнуць. Насамрэч, “і разумная была, і даходная”. І Божанькаў на крыжовых дарогах ды перад вёскаю сама празь сябе ставіць пачала – ані ксёндз яе на тое не намаўляў, ні людзі. Ведала, што так мусіць быць, і так рабіла.
Мацкене: Тут два стаяць, відзелі? І яшчэ адзін пастаўлены ў пачатку лесу. Гэта такая “скульптура”... як гэта вам сказаць...па-літоўску будзе “Рупінтоеле”.
-- Руплівіца?
-- Ну, вось як бы нешта такое...
Сапач: Вы ўжо здагадаліся, пэўна, што вёска зь нязвыклым гучаньнем Пелігрында – хоць і ў Беларусі, але не зусім беларуская. Тут заўсёды жылі толькі літоўцы. Ну, хіба калі беларус у прымы прыходзіў, ці беларуску літовец за сябе браў.
Мацкене: Во тут во баба і дзеці беларусы, а мужык ейны літовец.
-- А беларусы ці вучацца мовы літоўскай? Ці ўмеюць гаварыць па-літоўску?
-- Як каторы ў Пелігрынду прыйшоўшы даўно, дык гаворыць па-літоўску, гаворыць – як трэба. А каторы – і да сьмерці ня хоча!
-- А вы літоўка?
-- Літоўка.
-- Ну, але ж гаворыце па-беларуску – о-ё-ёй!
-- Па-беларуску якая там гавэнда? Мой тата быў беларус, а тады, казалі, ён ад першага году пачаў казаць па-літоўску, і пачаў пісацца як літовец, і ўжо стаў літовец.
-- То гэта мама была такая дужая, што яго на свой бок перацягнула?
-- А я ня знаю, як там было. Колькі я помню, ён – па-літоўску, і па-літоўску... А мая фамілія Мацко, і ў пашпарце – Мацко. Калі па-сапраўднаму, то павінна быць Мацкене, ну, але – Мацко і Мацко.
Сапач: Гэта Ядвіга, ці па-свойску, ласкава, Ядзюла, а другую кабету завуць Алдона, прозьвішча Петрык. Хоць, калі па-сапраўднаму, на літоўскі манер, павінна было б быць Петрыкене.
Петрыкене: -- Здароўечка няважнае, але ж яшчэ на ножках. 80 гадоў сышло ў маі, але ж яшчэ во хаджу.
-- 80? Мусіць, маніцё? – слухайце, такі твар – як сонца!
-- Дык можа пашпарт паказаць? (сьмяецца )
-- Слухайце, а перакладзіце мне “пелігрында”, каб і беларусы разумелі. Гэта што-небудь азначае?
-- Даўней называлі не Пелігрында, а “пялю грында”, “мышыная нара”.
-- Нара? Чаму?
-- Тут жа ж балота было, крыніцы былі, пакуль не асушылі.
-- А людзі на балоце сяліліся?
-- Ня надта тут сяліліся, але ж мы жылі. Во цяпер ужо нікога не астаецца...
Сапач: Азіраюся наўкола – і дзіўная назва, якая бянтэжыла напачатку, здаецца якраз дарэчнаю: вёска стаіць у сяродку бясконцай, да небакраю, роўнядзі, якая колісь была балотам. Сапраўды, падобная да нары. Свае ведаюць, як прайсьці дамоў па нябачнай кладцы, праз дрыгву – да сухога, бясьпечнага схову. А іншым – навошта ведаць? Ад каго хаваліся, ад каго бараніліся? Відаць, было ад каго. Тады, калісьці. А й цяпер, здаецца, зашыўся б у якую нару, затуліўся ад скразьнякоў часу – між сваіх і са сваімі...
-- І колькі тут, у Пелігрындзе, астаўшыся народу?
-- Ой, нямнога ўжо. Неяк лічыла, ды ўжо ня помню. Усё па аднэй, па аднэй, па аднэй. Бабы болей. Адзін астаўшыся мужык, яшчэ прымалады, у тым канцы, можа, былі спаткаўшы – у капелюшы ходзіць, з брухам такім, поўны такі.
-- А што ж мужыкі – ці яны болей працуюць, ці болей перажываюць, што раней сыходзяць?
-- Ну, мусі, нехарашо мне пра свайго гаварыць?.. Я болей рабіла, і па гаспадарцы, і ўсюды. А во ўжо пяты год, як яго няма. А я ўсё хварэю, хварэю, а ня думала ж, што я астануся...
Сапач: А на разьвітаньне засьпявала мне бабуля Алдона песеньку, якую помніла яшчэ з маладосьці. Сьпявала – і твар яе, чысты і ясны, сапраўды сьвяціўся, як сонца.
(Петрыкене сьпявае песьню, дзе чаргуюцца беларускія, польскія і літоўскія словы.)
Сапач: А яшчэ ў Пелігрындзе ёсьць музэйчык. Праўда, патрапіць туды не ўдаецца, хіба зазірнуць праз вакно. Адмыкаецца ён тады, калі прыязджае зь Літвы гаспадыня. Імя яе – тут жа, на дзьвюхмоўнай шыльдзе: “Etnografinis muziejus Мальвіны”. Каля 10 гадоў таму тая Мальвіна адкупіла ў спадкаемцаў пустую хату і зладзіла ў ёй няхітрую экспазыцыю.
Мацкене: Ой, як толькі зрабіла, настаўніцы зь дзяцьмі прыходзілі паглядзець. І прыязджалі – з Гродна аўтобусам прыязджалі. Там нічога такога ўжо няма, але – от! Калыска павешана, баба на ложку, дзед стаіць, у даўнейшым, шарачковым, падвязаўшыся... Я як пайшла першы раз паглядзець, дык мала ня лопнула ад сьмеху!
-- Але ж вы гэтакае помніце, то чаго ж сьмяяцца хацелі? –
-- Помню. Мама мая нарадзіла 10 дзяцей, гэта не цяпер, што адно – і няма, а тады колькі было, столькі й нараджалі!
Сапач: Хто, сьмеючыся, разьвітваецца зь мінулым, а каго мінулае не адпускае, бо здаецца наймілейшым, найлепшым часам.
Аўгуліс: Сама прырода нас вучыла жыць. Калі мы маглі рачулку пераскочыць, дык ад нас залежала, ці яна будзе чыстая, ці нячыстая, калі мы ў балоты да крыніц ішлі, нам казалі, што да крыніцы няможна ісьці з дрэнным намерам, таму што крыніца – з самай зямлі.
Сапач: Гэта спадар Альфонсас Аўгуліс. Яшчэ адзін выхадзец з маленечкай Пелігрынды. Першы амбасадар незалежнай Літвы ў незалежнай Беларусі. Чалавек, якім у вёсцы ганарацца. А сам ён упэўнены, што такім, які ёсьць – неістотна, вядомым чалавекам, ці не, галоўнае – чалавекам, яго зрабіла Пелігрында.
Аўгуліс: Там людзі... у іх калі зямля – дык зямлюшка мая, ці – рачулка мая, дрэва – дрэўца, ці – кветачка, родненькая, міленькая, жывая... усё жывое.
Сапач: Такімі помняцца спадару амбасадару ягоныя аднавяскоўцы, такімі для яго застаюцца. Цяпер, чалавек заняты, ён выбіраецца ў Пелігрынду пры кожнай малой нагодзе. Калі-небудзь спадзяецца вярнуцца назусім. Зрамантаваць спадкаемную хату, паставіць драўляных дзядоў у садзе, пісаць успаміны, думаць, глядзець, жыць.
На могілках за вёскай ёсьць два аднолькавыя помнікі, з аднолькавымі надпісамі: “Вер, і будзеш вечна жывы”. Адзін з гэтых помнікаў – зь імёнамі проста жывых, Юлітэ Кармазы і ейнага сына. Я ведаю, як называецца вёска, куды яны пераехалі. Але гэта ўжо будзе новае падарожжа.
