ЛІТПРАЦЭС
ВАЛЯНЦІН АКУДОВІЧ: “ЛЮБАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ МЯНЕ АБМЯЖОЎВАЕ”
У польскім горадзе Ўроцлаве ў сэрыі “Беларуская бібліятэка” выйшла кніга Валянціна Акудовіча “Дыялёгі з Богам”. Эсэ пісьменьніка, якога ў Беларусі часьцей называюць філёзафам, культуролягам і нават палітолягам, на польскую мову пераклалі Галіна і Ян Максімюкі. З творцам, які асьмельваецца гутарыць з Усявышнім, адважылася ўступіць у дыялёг і Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Спадар Акудовіч, нашы слухачы прывыклі, што ваш голас гучыць даволі часта тады, калі нешта здараецца ў краіне. І перадусім – нешта ў грамадзка-палітычным жыцьці, тады нашы праскія калегі клічуць вас выказаць сваю думку наконт таго ці іншага здарэньня. Самі вы падпісваеце свае тэксты “філёзаф, культуроляг, эсэіст”. А насамрэч – хто вы сам для сябе?”
Валянцін Акудовіч: “Літаратар. І свае тэксты другімі словамі я не падпісваю, гэта робяць журналісты”.
Аксак: “Публіка, якая прысутнічала на нядаўніх швэдзка-беларускіх літаратурных сустрэчах, у шаноўнай кампаніі ўбачыла і вас – менавіта ў якасьці літаратара. Як вы пачуваецеся ў гэтай ролі?”
Акудовіч: “Сапраўды, напэўна, упершыню са сцэны я выступаў як пісьменьнік. За апошнія гады мне даводзілася вельмі часта выступаць на самых розных імпрэзах у якасьці філёзафа, тэарэтыка літаратуры, літаратурнага крытыка, і вось упершыню я пабыў у скуры тых, каго я звычайна альбо прадстаўляў, альбо крытыкаваў. І ведаеце, мне спадабалася. Я зразумеў, што быць пісьменьнікам куды больш утульна і проста, чым быць тым, кім я быў дагэтуль. Я перадрукаваў некалькі сваіх эсэ, якія кіраўнік швэдзкай амбасады ў Беларусі Стэфан Эрыксан пераклаў на швэдзкую мову, і потым я выходзіў і чытаў іх. Тым больш, было вельмі прыемна выступаць сярод таленавітых швэдзкіх і беларускіх пісьменьнікаў. Мы гойсалі па ўсёй Беларусі і чыталі свае тэксты”.
Аксак: “Гэткім чынам амбасадар Швэцыі заўважыў у асобе Валянціна Акудовіча зусім не таго, каго звычайна заўважаюць беларусы. У мяне ў руках кніга “Дыялёгі з Богам”, выдадзеная ва Ўроцлаве ў перакладзе на польскую мову. Выглядае, што замежнам выдаўцам сапраўды падабаецца ваша эсэістыка”.
Акудовіч: “Прызнаюся, паралельна зь перакладам “Дыялёгаў з Богам” на польскую мову распачаўся пераклад на літоўскую мову маёй кніжкі “Код адсутнасьці”, яе ж перакладаюць на адну з асноўных эўрапейскіх моваў. Не скажу пакуль, на якую і ў якой краіне, бо там сытуацыя недастаткова празрыстая, і я баюся сурочыць”.
Аксак: “Выглядае, што выпускнік Літаратурнага інстытуту імя Горкага ў Маскве (здаецца, гэта была адзіная ўстанова, дзе вучылі на пісьменьнікаў у былым Савецкім Саюзе) нарэшце заняўся тым, на што вучыўся”.
Акудовіч: “Тут адбылася дзіўная гісторыя. Усё ж я падлеткам і пазьней марыў быць пісьменьнікам. І пачынаў як літаратар. А потым мысьленьне мяне завабіла і рэпрэсавала татальна ўва мне літаратара. І ў нейкі пэрыяд, калі мысьленьне заснула, вось гэты падлетак, які марыў быць пісьменьнікам, выскачыў зь мяне, магчыма, каб кампэнсаваць тую вялікую крыўду, якую атрымаў з-за таго, што я пайшоў ня той дарогай, пра якую ён марыў”.
Аксак: “Дык можа, літаратар Акудовіч уступіць нарэшце ў якую-небудзь прафэсійную літаратурную суполку? Наколькі я ведаю, да сёньня вы не зьяўляецеся сябрам ніводнай літаратурнай арганізацыі, якія існуюць у Беларусі. Гэткі літаратар-адзінец”.
Акудовіч: “У свой час, магчыма, мне і хацелася стаць членам Саюзу пісьменьнікаў. Але потым я зразумеў, што кожная арганізацыя, нават калі яна не палітычная, усё роўна цябе абмяжоўвае. Хочаш ты ці ня хочаш, раз ты прыняў статут нейкай арганізацыі, ты павінен яго прытрымлівацца, калі ты сумленны і шчыры чалавек”.
Аксак: “Вы адкідаеце пачуцьцё карпаратыўнай салідарнасьці?”
Акудовіч: “Як грамадзянін я гэтага пачуцьця не адкідаю. Для мяне існуюць этычныя, грамадзкія і іншыя каштоўнасьці, і за іх я як грамадзянін гатовы змагацца. Гатовы, калі заўгодна, выходзіць на барыкады, хай сабе і ў мэтафарычным сэнсе, мы ўжо шмат гадоў топчамся на тых барыкадах. Але ў сфэры творчай, інтэлектуальнай любыя абмежаваньні для мяне – гэта абмежаваньні”.
Аксак: “Адным з твораў, які Стэфан Эрыксан пераклаў на швэдзкую мову, і які вы чыталі падчас згаданых швэдзка-беларускіх сустрэчаў, было эсэ, якое вы напісалі на замову нашага радыё. Гэта значыць, што нейкім чынам фармат вам абмяжоўвалі. Атрымліваецца, што вы самі сабе ў гэтай сытуацыі супярэчыце”.
Акудовіч: “Хаця я і пісаў, маючы перад вачыма пэўны фармат, я там напоўніцу даваў сабе волю”.
Аксак: “Дзякуй, спадар Акудовіч, а нам застаецца, памятаючы жарт пра беларуса, які прыйшоў зь вясельля галодны таму, што прымусу не было, прыдумаць новую літаратурную перадачу, каб змусіць Валянціна Акудовіча пісаць для яе новыя эсэ, а слухачам Радыё Свабода мець асалоду іх слухаць”.
АЎТАР І ТВОР
СЯРГЕЙ ЗАКОНЬНІКАЎ: “СВАІХ УНУКАЎ Я ВУЧУ АДНОЙ ЗАПАВЕДЗІ – НЯ БОЙЦЕСЯ!”
Сяргей Законьнікаў сёлета стаў ляўрэатам прэміі Беларускай асацыяцыі журналістаў “Вольнае слова” – за сваю публіцыстыку. А яшчэ ён выхоўвае ўнукаў і рыхтуе да выданьня адразу тры новыя кнігі. З пытаньня пра выдатную творчую форму і пачалася гутарка з паэтам Міхася Скоблы.
Міхась Скобла: “Сяргей Іванавіч, прыгадаўся мне прысьвечаны вам верш Рыгора Барадуліна: “Настрой як стаў на дыбачкі – так і зьвякуе. Над возерам ля Глыбачкі зязюля кукуе”. Колькі памятаю – вы заўжды ў добрым творчым тонусе, ніколі не апускаеце рук. А што трэба, каб настрой увесьчасна “прыўзьнімаўся на дыбачкі”?”
Сяргей Законьнікаў: “Яшчэ з гадоў маленства я люблю працаваць – і фізычна, і на паперы, як давялося ў жыцьці. Калі пішу, я здаравею, мне добра, мне радасна, але я ніколі не цураўся й фізычнай працы. Так мяне прывучылі мае бацькі”.
Скобла: “Пасьля таго, як вашыя творы выдалілі са школьнай праграмы, ці запрашаюць вас выступаць у школы?”
Законьнікаў: “На маё шчасьце, мяне вельмі часта запрашаюць выступаць. Людзі нашы, хачу аддаць ім належнае, разумныя, яны бачаць сытуацыю, робяць свае высновы. І ў пераважнай бальшыні -- стаяць за справядлівасьць. Там, дзе могуць, яны папраўляюць тых, хто не разумее сам, што вытварае. Як можна закрэсьліць цэлую выдатную кагорту нашых пісьменьнікаў, якіх выкінулі са школьнай праграмы? Гэтага многія нармальныя людзі не разумеюць, і запрашаюць на сустрэчы. Прычым, апошнім часам іх не паменшала, а пабольшала”.
Скобла: “19 чэрвеня адзначаўся дзень народзінаў Васіля Быкава. Днямі ў адным зь менскіх выдавецтваў выйдзе кніга “Дажыць да зялёнай травы” – ліставаньне Быкава і Рыгора Барадуліна. Я ведаю, што і вы перапісваліся з Васілём Быкавым. Ці зьбіраецеся публікаваць сваю перапіску вы?”
Законьнікаў: “Не, не зьбіраюся. Лістоў Быкава да мяне ня так шмат, каб зрабіць нейкую грунтоўную публікацыю. Але я дазваляю выкарыстоўваць адрасаваныя мне лісты іншым людзям, якія дасьледуць жыцьцёвы і творчы шлях Васіля Ўладзімеравіча. Я не сяджу, як сабака на сене, на тым, што маю, што зьвязана зь імем нашага выдатнага пісьменьніка. І я быў вельмі ўдзячны Васілю Быкаву за тую перапіску. Ён пісаў мне ня толькі пра выдавецкія справы, пра публікацыю сваіх твораў у “Полымі”, дзе я амаль шаснаццаць гадоў быў галоўным рэдактарам. У пісьмах гаворка ідзе і пра літаратуру, і пра жыцьцё наша беларускае. Ну вось, прыкладам, што пісаў Быкаў зь Фінляндыі ў лісьце ад 4 лютага 1999 году: “Ужо дзевяць месяцаў, як мы на чужыне. Увогуле – добра. Для занятку літаратурай нават выдатна. Сытна, цёпла, утульна. І бывае – ніводнага званка за дзень. Але ж усё болей прыходжу да высновы, што трэба жыць дома. Каб тое толькі было магчыма.” Да гэтай тэмы ён вяртаецца і ў другім лісьце, ад 5 кастычніка 2000 году, цяпер ужо з Франкфурта-на-Майне: “Дома лепей. Канешне, для таго, у каго ёсьць людзкі дом. (І слова “людзкі” – падкрэсьленае. – С. З.) Мы ж яго ня маем. А адносіны да бяздомных у сьвеце – вядома, якія.” І я вельмі задумаўся над гэтымі словамі, яны шмат пра што гавораць”.
Скобла: “Апошнім часам на розных літаратурных імпрэзах вы зьяўляецеся са сваім унукам Францішкам, які ў самым перадшкольным узросьце. Ці не баяцца Францішкавы бацькі, што дзед выхавае ўнука ня так, як трэба? Ці тут яны вам цалкам давяраюцца?”
Законьнікаў: “Ну, калі я выхаваў сваіх дачок такімі, якія яны ёсьць, то я думаю, што дочкі са спакойнай душой могуць даверыць сваіх дзяцей такому дзеду. Я вучу ўнучку і ўнука адной запаведзі: “Ня бойцеся!” Я памятаю, як бацька вучыў мяне гэтай сьмеласьці. Мы зь ім езьдзілі ў лес па дровы ці па бярвеньні, калі хату будавалі. Я яшчэ малы быў. І вось стралявалі лес, вогнішча затушылі, каля якога грэліся зь лесьнікамі, селі на вазы і паехалі. Праяжджаем з паўкілямэтра, бацька спыняе каня і спахопліваецца: “Сынок, мы ж забыліся сякеру каля вогнішча, зьбегай прынясі”. І вось ён сядзіць зь лесьнікамі на возе і чакае. А я бягу па начным лесе і гляджу, задраўшы галаву, на зорнае неба. А вакол – розныя лясныя гукі… Страшна! Але, спатыкаючыся аб какорыны, дабягаю, знаходжу сякеру і прыношу да воза. І бацька кажа: “Малайчына! Сядай, паехалі”. Так ён выхоўваў маю сьмеласьць. І я таксама хачу, каб мае ўнукі ў гэтым жыцьці нікога і нічога не баяліся. Я хачу, каб яны былі добрымі, разумнымі, каб яны з павагай адносіліся да ўсіх людзей. І да радні малой, якая іх акружае, і да той радні вялікай, якая называецца беларускім народам”.
Скобла: “Што сёньня на вашым пісьмовым стале? Якія кнігі для чытаньня і якія рукапісы для пісаньня?”
Законьнікаў: “Маё доўгае чытаньне і пісаньне прывялі мой зрок ня ў лепшы стан. Але, нягледзячы на бяду з вачамі, я вельмі шмат чытаю і пішу. Вось нядаўна адкрыў для сябе выдатную францускую пісьменьніцу Анну Кавальда. Яе раманы перакладзеныя на трыццаць шэсьць моваў сьвету, па іх здымаюцца фільмы. Мне падабаецца яе проза за любоў да чалавека, за назіральнасьць аўтаркі, якая паказвае жыцьцё і са сьлязьмі, і са сьмехам. І я сам стараюся і ў сваёй публіцыстыцы, і ў вершах назіраць за жыцьцём і выяўляць яго так, каб гэта было шчыра і зразумета людзям. Цяпер я заняты падрыхтоўкай да друку адразу трох новых кнігі паэзіі й публіцыстыкі, спадзяюся, што ўсе яны пабачаць сьвет у гэтым годзе”.
СЯРГЕЙ ЗАКОНЬНІКАЎ. З БУДУЧАЙ КНІГІ “ДОЛ”
НЕДЗЕ ГРЫМІЦЬ...
Гримить! Тайна дрож пронимае народи, –
Мабуть, благодатная хвиля надходить...
Іван Франко
Недзе грыміць...
А ў знаёмых ваколіцах ціха.
Толькі варушацца цені
Адвагі выяў.
Воляй цяжарная,
Столькі вякоў парадзіхай
Курчыцца ў схватках бясплодных
Айчына мая.
Недзе грыміць...
Там, акроплены гордай крывёю,
Прывід свабоды
Імкліва нарошчвае плоць.
Лёс заклікае рабоў
Стаць у шэрагі вояў:
“Скідвай ярмо
I наперад ахвярна выходзь!”
Недзе грыміць...
А тутэйшыя давяцца болем.
Дні, расстраляныя страхам,
У прорву ляцяць...
Божа, калі ж мы прытулім
Жаданую волю
Так, як матуля сваё дарагое дзіця?
Недзе грыміць...
Там хочуць жыць.
ВЯЛІКАЯ ДЗЯЛЬБА
Што нам век дваццаць першы прынёс,
Акрамя сьпёкі, ліўняў, парошы?
Вельмі смачна, амаль узасос
Зноў цалуюцца ўлада і грошы.
Заціскае народы пятлёй
Махляроў кругавая парука.
Тое, што на зямлі, пад зямлёй,
Ім забраць, падзяліць надта рупіць.
Шал распусты, дурной круцізны
Нарастае. I гэта – ня вечар.
Уяўляю, як сквапна яны
Па кішэнях расьпіхваюць вечнасьць.
Наплывае хлусьні едкі дым,
I здаецца ўжо неба з аўчынку...
Назірае сурова за ўсім
Той, хто зьверыць прамовы і ўчынкі.
У палацах балююць сычы
Ды рагочуць з душою пахілых....
А над сьветам праўдзіва гучыць:
“Зямля да зямлі,
Прах да праху,
Пыл да пылу...”
* * *
Каханая позірк імклівы
Гарэзьліва кіне з-пад веек,
А потым прыстоіць маўкліва,
Кранае рукою завею.
Сьняжынкі адсьвечваюць шчасьцем,
I кожная, быццам жывая.
Цалую, як крыжык, запясьце,
Што міма мяне праплывае.
Адказу няма на пытаньне:
“А што ж там у долі на донцы?”
Усё адбаліць і растане,
Як сьнег на пяшчотнай далоньцы.
ДЗЕ Я?
Мой узрост даляцеў да такое мяжы,
На якой не ратуе надзея...
Хоць акрайчык гадоў
Трэба годна дажыць,
Ды нялёгка вызначыць:
Дзе я?
Так абрыдзелі страх і ныцьцё грамады,
Зацяганасьць старых дэкарацый...
Не хачу ў час апошні брысьці ў нікуды,
Пустадомкам нахабным скарацца.
Прапісны аптымізм суцяшае дарма,
Адбываецца дзіўная дзея –
У мінулым даўно мяне ўжо няма,
У будзённым таксама...
Дык дзе я?
Я ЎЖО ТАМ...
Першым крыўды даверліва ўсім выбачаю,
Для сябе не чакаючы пэўных амністый.
Я ўжо там,
Дзе няма ні хлусьні, ні адчаю,
Дзе душы так свабодна ў цішы прамяністай...
Сэнс і сутнасьць жыцьця застаюцца загадкай...
Можа, ў гэтым і ёсьць найвышэйшая ласка?
Вырак тых, хто ахвочы судзіць і загадваць,
Не страшней,
Чым пранізлівасьць споведзі ўласнай.
У мінулым адною нагою – сягоньня,
А за ім – сьвет,
Што вытканы кроснамі мрояў...
Ні паклёпы, ні плёткі мяне не дагоняць...
Я ўжо там –
За туманам,
За дальняй гарою.
КРЫТЫКА
ГАННА КІСЬЛІЦЫНА. ПАХАДЖАНЕ: НЕНАРОДНАЯ КНІГА
Васіль Быкаў. Пахаджане. Логвінаў, 2008. 500 асобнік., 176 стар.
У самым канцы васьмідзесятых, калі сустрэчы з сапраўднымі пісьменьнікамі былі яшчэ незабароненымі і нават віталіся, мне давялося быць у Палацы чыгуначнікаў.
Чытачоў набілася паўнюткая заля – выступаў Быкаў. Ня буду пераказваць, што гаварыў, як выглядаў. Запомнілася іншае. Пасьля словаў Быкава пра тое, што Беларусь ні пры якой ўмове не павінна гандляваць зброяй, устаў нейкі маладзён гадкоў дваццаці пяці і са свайго месца пасярэдзіне залі кінуўся павучаць пісьменьніка… Маўляў, не разумееце вы тых эканамічных выгодаў, што дасьць Беларусі такі гандаль… Быкаў адрэзаў: “Гандляваць сьмерцю – злачынства”. А маладзён усё ўскокваў і ўскокваў: “Не, вы не разумееце…”
Нядаўна згадала тую сустрэчу – калі прачытала, як малады палітык аб’яўляе пра стратэгічную неабходнасьць будаўніцтва ядравага рэактара. Яшчэ адзін з пароды “вы не разумееце”…
Кожны раз, перад чарговай быкаўскай датай, я з жахам усьведамляю – наколькі ён не прачытаны. Агучаны на сотню галасоў, бліскуча прааналізаваны Міхасём Тычынам і Сяргеем Дубаўцом, ён застаўся непачутым менавіта тымі, дзеля каго шчыраваў. Засталіся непрачытанымі якраз самыя народныя творы – быкаўскія прыпавесьці з кнігі “Пахаджане”, якія ён сам называў то “байкамі жыцьця”, то сучаснымі казкамі для дарослых, то памфлетамі…
Надрукаваныя на старонках “Нашай нівы” ў канцы 90-х, яны сталіся сапраўдным прарывам беларускай літаратуры. Іх абмяркоўвалі, зьбіралі, старанна выразаючы з газэтных старонак, іх зьберагалі ў сэрцы, ідучы на мітынгі і шэсьці, але іх не ўспрымалі, як памкненьне да дзеяньня. Нават скептыкам і пэсымістам папярэджваньні Быкава здаваліся “адцягненнымі схемамі таго самага горшага, што можа чакаць неразумнага чалавека і неразумны народ”. Знаходзіліся і тыя, хто казаў, што ў іх “палітыкі яўна зашмат, палітыкі для малых дзетак”.
Цяпер, калі з часу іх напісаньня мінула дзесяць гадоў, відавочна, якімі глухімі маленькімі дзецьмі аказаліся чытачы. Бо змрочныя прароцтвы Быкава штодня спраўджваюцца на нашых вачах, набіраючы апакаліптычную хуткасьць і размах, паралізуючы волю… Народ выявіўся ня толькі нямым, як у прыпавесьці “Тры словы нямых”, але і глуханямым. Але ня тым глуханямым нябожчыкам, які і пасьля сьмерці здолеў выкрыкнуць прыгнятальнікам і іх прыхвасьням забойчае: “Каб вы здохлі!”, а тым, хто здатны адно да сьцішана-дэмагагічнага: “Будзьце ласкавымі калі-небудзь памерці”… За дзесяць гадоў глуханямы народ ацяжэў, прыкарміўшыся, як той вуціны статак, што зьбіраўся ў вырай, але ня здолеў перасіліць жаданьня набіць вальляк ежай, якую ў вялікай колькасьці пастаўляў яму дзяржзавод праз бэтонную трубу… Але дармавое і лёгказдабытае заўсёды аказваецца пасткай…
“Начавалі цяпер у цеснай палонцы, і неяк уранку згледзелі, што коміны, якія вытыркаліся ўдалечы з-за засьнежанага пагорку, перасталі дыміць. Тое вутак ня надта спалохала. Спалохаліся яны, калі адчулі ў вадзе, што з бэтоннай трубы не цячэ нічога. Вуткі ня ведалі, што гэта збанкрутаваў завод, і труба перастала дзеяць. Як і ўсё астатняе на заводзе. А вузкая палонка тым часам усё вузела. Пакуль лёд аканчальна не самкнуўся зь берагамі.
…Як зноў настала вясна і стомленыя статкі гусей, журавоў ды вутак пачалі вяртацца з далёкага выраю, яны ў азёрнай затоцы не знайшлі нікога."
Можна толькі гіпатэтычна разважаць, чаму быкаўскія прыпавасьці ня сталі памкненьнем да дзеяньня… З-за мэнтальнай глухаты, нацыянальнай абачлівасьці, генэтычнай боязі свабоды. Дарэчы, усе гэтыя якасьці беларуса Быкаў старанна прэпараваў, па-мастацку і дэталёва расклаўшы на складнікі і бязьлітасна прад’явіў замест звыклых і прыемных “працавітасьці” і “талерантнасьці”. А можа, у сілу прычын аб’ектыўных – зьмянілася пакаленьне. Тых, хто чытаў “Нашу ніву” ў дзевяностых, зьмянілі маладзейшыя, якія і ня чулі пра быкаўскія “казкі жыцьця”, бо тысячны наклад кнігі “Пахаджане”, першае выданьне якой выйшла ў сэрыі “Вострая брама” ў 1999 годзе, – гэта кропля ў дзевяцімільённай Беларусі. Кнігу і ў Менску немагчыма было знайсьці, ня кажучы пра глухія абяскніжаныя вёскі. І ўсё ж беларуская інтэлігенцыя кніжку бачыла, бачыла і чытала, але так і не ўсьвядоміла, да прыкладу, простай ісьціны – ня варта спадзявацца на сяброўства кошкі і мышкі…
“Кошка ўсё азіралася па баках, нібы чакаючы чаго, а мышка нерухома ляжала ў доле і разважала. Разважала пра справядлівасьць. Усё ж несправядліва ўладкаваны сьвет, калі адныя істоты дужыя і нахабныя, а іншыя слабыя і палахлівыя. Слабым і палахлівым жывецца кепска, і, мусіць, таму яны дбаюць пра справядлівасьць, дабрыню і спагаду. Ды дужыя не зважаюць на тое. А і праўда, нашто дужым спагада? Дужым патрэбна яшчэ болей сілы, бо сілу сіла дае. А што во рабіць беднай мышцы, у якой ці не зусім перакушаны карак?
Але ж кошка зусім ня страшная, нават прыгожая – і пыска, і вусікі, хаця навошта яна аблізваецца? Што тое значыць?
I раптам кошка страпянулася, зыркнула касымі вочкамі ў бок недалёкага ганку. Мышка сьцялася ўсім сваім маленькім цельцам – на ганку, пагрозьліва выгнуўшы хвост, стаяў страшны мардаты кот; мабыць, ён ужо згледзеў наводдаль кошку зь небаракай-мышкай. Кошка, пэўна ж, спалохаўшыся, дужа хапнула зубамі мышку і кінулася пад лапухі.
Там яна разам прыкончыла бедную мышку, апошняй думкай якой было: добра, што яны ўратаваліся ад ката.
Мышка да канца заставалася аптымісткай.”
Назіраючы за сёньняшнімі перамовамі творчай інтэлігецыі і ўлады, згадваю тую мышку-аптымістку… А сама, як і яна, употай спадзяюся – а можа, усё наладзіцца, раптам паразумнеем, усьвядомім быкаўскія ўрокі, перачытаем… Толькі з чаго б гэта – той мізэрны наклад першага выданьня паменшыўся роўна ўдвая. Народная кніга беларусаў так і ня стала настольнай…
