Вёскі ды засьценкі гэтыя ў друку абыякава называюць “непэрспэктыўнымі”. Я б сказаў, што яны паміраюць. Паміраючымі, кінутымі ўладамі ды грамадзтвам, лічаць сябе і іх жыхары. Такім рэфрэнам 5 год таму адкрывалася кожная перадача радыёэкспэдыцыі “Малая Радзіма — Вялікі Боль”. Па Лідчыне я вандраваў з краязнаўцамі Ўладзімірам Круцікавым ды Міхасём Бурачэўскім.
Як і 5 год таму, напачатку спыніліся на ўскраіне вялікага, засеянага лубінам палетка, што за 12 км ад Ліды. Пасярод — тры крыжы ля старой разгатай сасны. У 1863 годзе тут адбылася лютая сеча паміж касінерамі атрада Нарбута ды расейскім царскім войскам. Загінулі тры дзясяткі паўстанцаў. Распавядае Ўладзімір Круцікаў.
Круцікаў: “Паводле паданьняў, пахаваў іх пан, які ім спачуваў. Потым яго выслалі ў Сыбір. Зроблены тры брацкія магілы, таму й тры крыжы. Адзін стары крыж захаваўся з 1929 году, а два мы аднавілі. Быў камень, дзе выгравіраваныя прозьвішчы ўсіх, хто пахаваны. Але яго скралі. Пад які фундамэнт ён пакладзены, мы так і не знайшлі. Кожны год прывозім ксяндза на імшу ў канцы ліпеня...”
З трох бакоў паабапал — тры амаль аднайменныя вёсачкі. Малое, Вялікае і проста Ольжава. Заяжджаем у Малое. Праз узьняты на пясчанай дарозе пыл падыходзіць няголены, бамжаватага выгляду чалавек.
Рычард: “Гэта зрабілі хоць дарогу. Раней дождж пройдзе — ні прайсьці, ні праехаць. Узімку, улетку пешшу 2,5 км. Аўтобусы тут ня ходзяць...”
Гэта адзіны, хто тут працуе, і самы малады, 47-гадовы Рычард Лукоць. Ён палявод у аграгарадку “Малое Мажэйкава”, да якога фармальна адносіцца і вёска. Але й Рычард памятае часы, калі малаольжаўцаў...
Рычард: “Называлі “кітайцамі”, бо пладзіліся. У большасьці па 2—4 дзяцей было...”
У 90-х у Малым Ольжаве было каля сотні жыхароў. 5 год таму — чатыры дзясяткі. Зараз і гэтая лічба скарацілася ўдвая. Кажа старэйшына, 73-гадовы Васіль Ільін. Сам расеец, ён даўно гаворыць на мясцовай трасянцы.
Ільін: “Адмірае вёска. Было 50 кароў зь нечым, а цяпер чатыры. Было 7 каней, цяпер адзін. У мяне толькі куры засталіся. Маладзей за 70 не засталося. Малако ў аўталаўцы купляем — тры разы на тыдзень прыходзіць. Жанчыны ўсе бяз ног засталіся — ледзь рухаюцца з палкамі. А мужчыны — я, другі ляжыць трэці тыдзень...”
Наведваю 82-гадовага спадара Красочку. У 1943 годзе яго пагналі ў Нямеччыну, дзе ў 45-м вызвалілі амэрыканцы. Эдуард Іосіфавіч сустрэў мяне ў ложку.
Красочка: “Глядзеў тэлевізар, ішоў на кухню спаць і зваліўся галавой аб стол. Тры месяцы быць толькі на мыліцах. Мне былі льготы на праезд, на газ, на брыкет. А цяпер усе зьнялі. На прадукты, адзежу ўсё ўходзіць. Каб не было каровы... Зараз такая ўлада...”
Карэспандэнт: “А што-небудзь добрае ад улады ў жыцьці мелі?”
Красочка: “Нічога добрага! Працавалі на саўгасе — дзень і ноч снапы вазілі. Я ня ведаю, што будзе далей...”
Старэйшына Ільін знаёміць з суседкай Янінай Пацэвіч. Разам распавядаюць, як аграгарадок парушыў апошнія надзеі на адраджэньне вёскі.
Пацэвіч: “Многа дамоў пакуплялі пад лецішчы — больш, чым у якіх жывуць. Палова пустых дамоў — некаму засяляць...”
Ільін: “Дырэктар Язьвінскі абяцаў комплекс па адкорму авечак, новую кузьню паставіць. Склад, фэрма, гумно, два кароўнікі, вадакачка, лазьня былі — нічога не засталося. Усё бульдозэрам зьвярнулі. Прыяжджалі сюды людзі — ня могуць уладкавацца на працу. Устаноўлены пражытачны мінімум 200 тысяч. А жанчыны — і Яніна, і жонка мая атрымліваюць 140!”
Пацэвіч: “На паляводзтве і працы не было — дадуць дзялку буракоў, і ўсё. Муж мой — стаж больш за 40 год, а малыя былі заробкі. Расцэнкі нізкія, нормы вялікія. На жанчыну пагрузіць 8 тон гною — ня жарт...”
Карэспандэнт: “Лукашэнка пры ўсіх кажа, што менш за 300 даляраў не атрымліваюць у калгасах...”
Пацэвіч: “А 130 тысяч ня хоча ён?! Раней выбіралі — а хто там ведаў: усе за Лукашэнку, і мы за Лукашэнку. Была свая карова, сьвіньні, можна было жыць. А цяпер, як пахварэлі, што рабіць?! 3 км да Тарнова думай, як даехаць — а наша бальніца там. Мужык там ляжыць. Як здаровая, села б на ровар. Сказалі, цягнік у вас ёсьць у Ліду. А ў Тарнова — як хочаце...”
Наша вандроўка прыпала на час пасадкі бульбы. Сёлета ўпершыню вяскоўцы адмовіліся ад зямельных надзелаў. Кажа Яніна Леанідаўна.
Пацэвіч: “Я, суседка адмовіліся ад сотак, дый многія. Учора “саджалку” прыгналі, брыгадзір кажа — бярыце, садзіце. А ўсё роўна ж трэба аплачваць за соткі, за пасадку за 20 сотак 70 тысяч. А як яны там апрацоўваюць — тыя жукі сядзелі і сядзяць. Усе пазбавіліся — бульбашы, не бульбашы...”
З маімі спадарожнікамі тут жа абмяркоўваем сытуацыю ў Малым Ольжаве.
Бурачэўскі: “Мы гэта ўсё праходзілі. Знасіліся засьценкі, “непэрспэктыўныя” вёскі. Цяпер ідзе ўзбуйненьне калгасаў — будзе не 1700, а 1000. 700 яшчэ загінуць. Будуюцца аграгарадкі, у якія паміраючыя вёсачкі ня ўпісваюцца. Гэта адрэзаная скіба, якая яшчэ больш будзе адразацца. Цэнтар выцягвае, і ў вёсках нічога не застаецца — заняпад!”
Круцікаў: “Зачыняюцца клюбы, аўтастаянкі, ФАПы, уся інфраструктура. А як гэтым людзям жыць?! Вядома, не застаецца моладзі. Вось і становяцца адны гастарбайтэрамі, што працуюць на будоўлях Расеі, Польшчы, Літвы. А другія зьбягаюць у горад. Іх прымусіла ўлада зьбегчы, зьехаць!”
* * *
Да проста Ольжава даяжджаем грунтоўкай, што ідзе праз хваёвы лес. Адчыняем вокны аўто, каб упусьціць чыстае, празрыстае паветра. Кажуць, што тут шмат грыбоў-ягад. Бачым дзеючую фэрму — на 70, як аказваецца, цялят. Няўжо вымірае і гэтае бласлаўлёнае месца? Выбіраем найбольш заможную на выгляд хату. Сустракаюць гаспадары — 70-гадовая Марыя Афанасьеўна ды 75-гадовы Іван Ігнатавіч Ганевічы. Паведамляюць, што засталося ўсяго 18 жыхароў.
Марыя: “Мы не гультаі, ня п’яніцы. Кароўка ёсьць, сьвіней чацьвёра, курэй, мусіць, 30 — крутыя...” (сьмяецца).
Карэспандэнт: “Вы самыя заможныя ў Ольжаве?”
Марыя: “Цяпер можна сказаць, што так. Два хлопцы яшчэ на будоўлі робяць — у іх кароўкі. Сусед п’е. У суседкі два сыны — адзін ад хваробы памёр, другі ў рове п’яны ўтапіўся...”
Не вытрымлівае Міхась Бурачэўскі.
Бурачэўскі: “Віталь, самае горшае, што вёска сьпіваецца. Бачыў, хацелі спытаць дарогу ў мужчыны — ехалі назад, ляжыць у кювэце з роварам. Такіх танных напояў не было ніколі. У Заходняй Беларусі бутэлька гарэлкі каштавала 2 злотых. Трэба было працаваць 2 дні. Сёньня народ спойваецца. Мне далі панюхаць “Белай Вежы” — прыбіральня, смурод! Дабаўляюць “хімію”, і жыцьцё ператвараецца ў смурод!”
Спадарыня Марыя падхоплівае размову: 4 гады з надворку гаспадары ня могуць вывезьці на палеткі гной.
Марыя: “Соткаў ня садзяць. А мы хочам! Яны пакульцівіраваныя. Трэба толькі гной вывезьці з-пад хлява свайго на іх. Трэба трактар ад “пташак” гэтых, каб яны паздыхалі! Гэтых начальнікаў ня ведаеш, не прыяжджаў ніхто. Соткі пасадзіць, і зноў бадзяліся б...”
Патлумачу. Ольжава перадалі на балянс Лідзкай птушкафабрыцы. На стратным прадпрыемстве ня ведаюць, што зь вёскай рабіць. Дадаецца вядомая па Малым Ольжаве праблема.
Карэспандэнт: “Транспарт ходзіць?”
Марыя: “Не, ніякі аўтобус — во сын прыедзе, мукі прывязе. “Хуткая дапамога” дабіраецца...”
Карэспандэнт: “Што Ольжава чакае?”
Марыя: “Зьнішчэньне!”
Ізноў гутарым з Уладзімірам Круцікавым ды Міхасём Бурачэўскім.
Карэспандэнт: “У Ольжаве людзі яшчэ хочуць браць соткі. Але тут іншы варыянт гаспадараньня — далучэньне гаспадаркі да прадпрыемства...”
Круцікаў: “Навошта ім тыя вяскоўцы?! На іх гвалтам навесілі, а яны проста зямлю зааралі. У іх жа якая мэта? Выгадаваць птушку, прадаць яйкі. А гэта давесак, які нішчыць тую ж птушкафабрыку. Гэта і ёсьць хаатычная сутнасьць палітыкі ўраду. Атрымліваецца спортлато: каму пашанцуе пад калгасам, будзе так, пад прадпрыемствам — гэдак. Калгасу трэба паказчыкі, там прымушаюць садзіць бульбу...”
Пытаюся ў суразмоўцаў, якім ім бачыцца выйсьце.
Круцікаў: “Найперш даць зямлю фэрмэрам. І тыя, каму за 70, прыйдуць падпрацаваць, пяцёрку заробяць. Калі даць надзел, фэрмэры вымушаныя будуць купляць ці браць зямлю ў арэнду ў бабуль і дзядуляў, якія будуць жыць на адсоткі...”
Бурачэўскі: “Усім выгодна. Во, далёка хадзіць ня трэба. У каго я купляю бульбу на зіму, каб не хадзіць з авоськай? Я даю заяўку фэрмэру — мне прывезьлі капусты, цыбулі столькі-столькі кіль. На мой погляд, малыя вёскі вымруць. Гэтая палітыка вялася даўно. Фэрмэр — гэта каб бабкі і дзяды дажылі да сьмерці. Дзяржава павінна даць магчымасьць годна дажыць, як у людзей...”
Калі вярталіся, перад намі праскочыла лісіца. Непалахлівая. Уселася ля дарогі і спакойна за намі сачыла. Праяжджаючы праз Мохавічы, дзе таксама былі 5 год таму, пачулі тлумачэньне 72-гадовага Уладзіміра Ярошча.
Ярошч: “ Цяпер зь лесу дзікі, ласі кожны дзень выходзяць пад вечар — там пасеянае жыта. Няма ружжа паляваць (сьмяецца). Кідаемся паціхеньку, па-старыкоўску. Я 2 каровы трымаю і кабылу, пакуль здужаю. Дужых тры чалавекі. Усе мужыкі паўміралі, бабы пазаставаліся...”
Я ўзгадваю кранальную сустрэчу зь цёткай Аленай 5 гадоў таму. Мы ўбачылі яе праз расчыненыя вокны. З ложку не ўставала — букет хваробаў. Яе гора здавалася невымерным. Злы чалавек выкраў у яе індыка, якога адзінокая бабулька гадавала два гады. Які замяняў ёй сям’ю. Казала, што ўжо не падымецца. Спадар Уладзімір пацьвердзіў:
Ярошч: “Індык не вярнуўся — а хто яго верне? Яна захварэла і пайшла на вечны сон — можа, ёй лепей там...”
