Вось, напрыклад, указальнік: “Калініна 1 км”. Якая асацыяцыя можа ўзьнікнуць? Што гэта нейкі савецкі пасёлак з аднатыпнымі дамамі, які цалкам адпавядае сваёй савецкай назьве.
Але варта праехаць гэты адзін кілямэтар, каб раптам зрабіць для сябе адкрыцьцё. Дарогу да таго Калініна раптам абступяць прысады. За паваротам узьнікне высокая вежа з чырвонай старажытнай цэглы. І навакольныя будынкі таксама, відаць па матэрыяле і архітэктуры, пабудаваныя яўна не за савецкімі часамі. Затым воку падарожніка адкрыецца доўгі шэры плот. А за плотам — старажытны парк і мураваны закінуты шляхецкі палац.
Ад усяго гэтага міжволі ўзьнікне сумнеў, а ці Калініна гэта? Вядома, не. Калінінам гэтая вёска стала адразу пасьля рэвалюцыі.
Леанід: “Я памятаю, тут дзетдом спачатку быў, пасьля школа. Пайшла перабудова, пакінулі дом на разбурэньне. Яго за два гады расьцягнулі, разламалі ня толькі падлогі, а ўсё. Таму што нікому ён не патрэбны быў. Зараз знайшоўся чалавек, які яго купіў. Бачыце плот вакол парка? Але выйшаў нейкі новы закон. У яго адабралі гэты парк, для чаго, невядома. Пакінулі яму гэты дом. Ён пакуль нічога з домам ня робіць, а гэтыя платы разьбірацца будуць. Да гэтага тут быў бардак, ён і застанецца”.
Карэспандэнт: “Ён купіў гэты дом разам з паркам, а пасьля...”
Леанід: “А зараз выйшаў нейкі закон, што парк — гэта народнае багацьце. І ў яго адрэзалі гэтае народнае багацьце. І гэта будзе звалка”.
Хата Леаніда стаіць на беразе высахлай сажалкі, на колішнім дне якой даўно растуць дрэвы, а таксама кучкі сьмецьця.
Леанід: “Пасьля вайны я на лодцы плаваў па гэтай сажалцы. Зараз яна высахла, і яе ператварылі мне ў сьметнік. Уся вёска цягае сюды сьмецьце”.
Зайсьці на тэрыторыю парку небясьпечна для здароўя і псыхікі. Справа ў тым, што калі я паспрабаваў зайсьці на агароджаную тэрыторыю, мяне сустрэў ня новы гаспадар старадаўняй сядзібы, а два вялікія аўчары. Выратаваў мяне малады чалавек, які прадставіўся ўпраўляючым новага ўладальніка сядзібы. Сам загадкавы ўладальнік, да якога мы патэлефанавалі, сустрэцца і паразмаўляць наконт будучыні сядзібы чамусьці адмовіўся. Сам дом, нягледзячы на занядбаны стан, не выглядае безнадзейнаю руінай. Захавалася нават лепка на фасадах.
Упраўляючы: “Вось такая даміна. Тут жа жыць аднаму нерэальна. Можа, хацеў зрабіць нейкі...”
Карэспандэнт: “Аграрны турызм гэта называецца”.
Упраўляючы: “Так. Стары будынак рэканструюецца. У яго ў плянах было яго рэстаўраваць. А тут усякія перашкоды пачаліся. Тут быў жах. Прывёў у парадак. А сельсавету гэта не падабаецца. Вось граніца парку. Ён пачаў адгароджвацца. Усякія ж прыяжджаюць. Ад гораду недалёка. А прыехаць паветрам падыхаць, вогнішча распаліць, птушак паслухаць у нас ахвотных кожны трэці. А пасьля іх — хоць трава не расьці. Але тут так і было. А калі пачалі абгароджвацца, усё. Разварот і назад”.
Побач з палацам 19 стагодзьдзя, праўда, вырас невялічкі сучасны палацык пад мэталадахоўкай. Гэта, як патлумачыў мне ўпраўляючы, лазьня для гасьцей.
Вёска стаіць крыху ўбаку ад сядзібы. Але і яна — ніякае не Калініна. І там ёсьць што паглядзець. Напрыклад, велізарныя стогадовыя хаты памерам з карчму. Пад гонтавым дахам. У гэтых хатаў нават ёсьць свая, чыста ігнатыцкая назва. Я пачуў яе, разгаварыўшыся зь дзьвюма ігнатычанкамі.
Карэспандэнт: “Якая клясная хата! Сто гадоў ёй, напэўна. І вы ў гэтай хаце нарадзіліся?”
Кабета: “І жыву”.
Карэспандэнт: “І ў ёй жылі вашы бацькі, вашы дзяды”.
Кабета: “Так”.
Карэспандэнт: “А Калініна раней называлася...”
Кабета: “Ігнатавічы. Тут жа панскі маёнтак быў. А гэта баракі, дзе...”
Карэспандэнт: “Парабкі”.
Кабета: “Парабкі, што ў пана рабілі. Чвыракі іх называлі. Тут яшчэ быў такі жоўты дом, чвырак. Яшчэ дзе піларама, быў чвырак”.
Карэспандэнт: “А што такое “чвырак”?
Кабета: “Называлі іх не “барак”, а “чвырак”.
Карэспандэнт: “Першы раз я такое слова чую. Мясцовае слова”.
Кабета: “Чвыракі”.
Карэспандэнт: “А што расказвалі дзяды пра пана? Пра Ельскіх?”
Кабета: “Харошы пан быў, казала мама. Яна рабіла тут. У пана. Усё было, гаспадарка была. Моцна любіў дрэвы разводзіць. Тут у нас, дзе кусты, гэта зараз ужо пазарастала. У савецкі час. А там і бэз, і язьмін, і ўсякія піхты, яліны былі. А цяпер усё павымірала. Бур’яны растуць, і ўсё. Выразае сельсавет. Трохі парадак наводзіць”.
Карэспандэнт: “Па ўсёй Беларусі ежджу і ўва ўсіх пытаюся пра паноў. І хоць бы хто адно слова кепскае сказаў...”
Кабета: “Людзі рабілі. Яны ж кармілі там. Людзі елі там у іх”.
Маладзіца: “Іх усё задавальняла. Ім давалі нейкую яду, і добра было. А цяпер людзі разьняволеныя. Цяпер ім мала ўсяго. Цяпер грошай, і тых мала. Зарабляюць многа, будуюць, і ўсё роўна мала”.
Карэспандэнт: “Гэты дом купіў нейкі Алег Пятровіч”.
Кабета: “Яго будуць адтуль выдвараць”.
Маладзіца: “Там зроблена лазьня. У той лазьні бардэль. Хто яго спаліў? Той, хто прыяжджаў”.
Кабета: “Там прыяжджалі крутыя такія, на машынах. Выпівоны”.
Але вернемся да той сіласнай вежы Ельскіх, якая сёньня выглядае як рыцарскі данжон. Яна стаіць на зямлі, якую ўзяў у арэнду карэнны мянчук Мікалай Ніканаў. Ён былы інжынэр, сюды перабраўся дваццаць гадоў таму. Купіў былую гаспадарчую пабудову, зрабіў зь яе сымпатычны дом, пабудаваў пасеку. Ужо прайшло колькі гадоў, як ён падрыхтаваў праект аднаўленьня і прыстасаваньня вежы пад гасьцявы дом.
Карэспандэнт: “І доўга вы падымалі ўсе гэтыя пабудовы? Што яны сабой уяўлялі? Разваліны?”
Мікалай: “Так. Стаялі толькі сьцены. Прыйшлося рэстаўраваць. Ну вось праблема з гэтым вось, афармляем зямлю. Ніяк ня можам гэтую вежу ўзяць, яна ж развальваецца, бачыце?”
Карэспандэнт: “А чаму вам яе не аддаюць?”
Мікалай: “А таму, што атрымалася так. Зямля сельскага савету, вежа калгасная. Вежа ахоўваецца законам. Як гэты будынак”.
Карэспандэнт: “Як архітэктурная каштоўнасьць”.
Мікалай: “Так. Таму вельмі праблемна. Непрабівальныя чатыры арганізацыі. Старшыня хацеў вялікія грошы атрымаць. Пасьля паглядзеў, што гэтую вежу ніхто ня хоча ў яго купляць, і кінуў гэтую справу”.
Карэспандэнт: “А што яны ўсе такія сквапныя?”
Мікалай: “Яны ўсе хочуць атрымаць болей бабла. Я разумею яго”.
Карэспандэнт: “Сабака на сене. Усё гэта аддае такім ідыятызмам”.
Мікалай: “Страшным. Ідыятызм ува ўсім”.
Карэспандэнт: “Ім жа выгады ад гэтага ніякай.. Усё будзе развальвацца”.
Мікалай: “Будзе развальвацца. Так устроены чыноўнікі. Калі б хацелі прыгажосьць зрабіць, ня трэба аніякіх камісій. Вось будынак кепскі. Калгас не выкарыстоўвае. Аддаем чалавеку, які зробіць. У яго ёсьць праект. Усё. Рашылі, падпісалі і аддалі. Вось так было б нармальна”.
Я забраўся ўсярэдзіну вежы. Сапраўды, для магчымых турыстаў больш рамантычнага месца ня знойдзеш.
Карэспандэнт: “Гэта ёй гадоў сто?”
Мікалай: “1915 год. Я прадумаў, як рабіць. Абыякавасьць. У аснове ўсяго стаіць абыякавасьць. Усё да лямпачкі, разумееце? Напрыклад, у райвыканкаме ёсьць аддзел аховы архітэктуры. Калі б ён працаваў, ён бы даўно зьезьдзіў да старшыні калгасу і сказаў: “Вы не аднаўляеце. Навошта вы ўзялі яго пад ахову?”
Карэспандэнт: “Вы сказалі “абыякавасьць”. Абыякавасьць каго?”
Мікалай: “Чыноўнікаў. Ніхто ня ставіць пытаньня аб захаваньні. Калі б ставілі пытаньне аб захаваньні спадчыны, усё б вырашалася. Гэты ж аддзел павінен ставіць пытаньне, хутчэй за ўсё. Пра захаваньне таго, што засталося. Калі б ён ставіў такое пытаньне, ён сам бы ішоў да старшыні і дамаўляўся. Не працуе гэты аддзел. Калі вы седзіцё на ахове, дык вы зацікаўленыя павінны быць. Не выконваюць яны сваёй функцыі. А грошы атрымліваюць. Вось яна, абыякавасьць. Атрымліваюць зарплату — і да лямпачкі”.
Помнікі архітэктуры прыходзяць у заняпад і разбураюцца па ўсёй краіне. У сталіцы і буйных гарадах падобнае не праходзіць незаўважна для ўладаў. А літаральна за дваццаць хвілін язды ад сталіцы гэтыя працэсы набываюць характар некіраваны.
Каму і за колькі можна прадаваць помнікі архітэктуры? Хто павінен кантраляваць працэсы іх аднаўленьня? І ці будзе нам яшчэ што аднаўляць праз колькі гадоў? У райвыканкаме мне ў камэнтары адмовілі.
