Са старым добрым знаёмцам, спадаром Валерыем Мазынскім, на ягоную малую радзіму ў вёску Вялікае Стахава некалі дамаўляліся паехаць разам. Наўрад ці каму са слухачоў “Свабоды” незнаёмае сёньня прозьвішча гэтага рэжысэра, заснавальніка забароненага ўладамі тэатру беларускай драматургіі “Вольная сцэна”. Да гэтага Валеры Аўгенавіч, будучы галоўным рэжысэрам тэатру імя Якуба Коласа ў Віцебску, заснаваў тэатар “Лялька”. Ён ляўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі, заслужаны дзеяч мастацтваў. Але акурат напярэдадні вандроўкі быў шпіталізаваны — востры прыступ даўняй хваробы. Так што на Барысаўшчыну я паехаў адзін. Папярэдне дамовіўшыся, што потым сустрэнемся і параўнаем уражаньні.
Вялікае Стахава, што за 8 км ад Барысава, не абмінеш — вёска выцягнулася ўздоўж адзінага ў гэтым напрамку аўтабана.
Спадар: “Праездам. У вёсцы дарога ўпарадкаваная, крама добрая — купіў і паехаў далей...”
Гэта кіроўца “дзявяткі”, якая збочыла тут з дарогі. Пасьля знаёмства з першай жа сустрэчнай вяскоўкай я зразумеў, аднак, што па-за шашой зусім іншае жыцьцё…
Вераскавец: “Працаваць няма дзе, хіба на гародзе. Тут праз дом нікога няма — людзі заміраюць, заміраюць. А моладзь у горад ідзе — фэрма зьнікла, школы няма, пошту закрылі. Калгас быў “Іскра камунізму”. А зараз і камунізму, і калгасу ня стала... (Сьмяецца.) Крама ёсьць — вось я туды і іду...”
Кажа былая калгасная мулярша, 59-гадовая Ніна Вераскавец. Хоць на ўласнае жыцьцё ня надта наракае — пэнсія 380 тысяч. У пустую краму заходжу зь ёй. Але загадчыца Галіна Марозава кажа, што праблем няма — дзённая выручка пад 600 тысяч, нядзельная — паўтара мільёна. Гэта пры тым, што…
Марозава: “На мясцовых разьлічваць не даводзіцца — пэнсіянэры. Тут тры сацработнікі — прыходзяць, хлеб, малако купляюць, нясуць ім на хату. Едзе шмат дачнікаў — на Бягомль, Лагойск дарога...”
Карэспандэнт: “У Вялікім Стахаве вы найбольш прыбытковае прадпрыемства?”
Марозава: “Ну так... (Сьмяецца.) У нас зачынена КБО, пошта, дык паштоўкі самі прадаём. Калі памірае чалавек і няма дзе, дык прыйдуць, купяць. Няма чалавека для продажу рытуальных рэчаў, хоць пыталіся ўсюды...”
Пахавальныя прыналежнасьці, вянкі — насупраць ежы ды бутэлек зь віном. Але гэта яшчэ што — расказваюць, у суседняй вёсцы хлеб прадавалі наўпрост з труны.
Карэспандэнт: “Спадзяюся, у Вялікім Стахаве гэтага не паўторыцца?”
Марозава: “Не, не...”
Вераскавец: “Ай, нічога страшнага, бралі б!” (Сьмех.)
Яшчэ сустрэча — па выхадзе з крамы.
Спадар: “250 рублёў пэнсія. Трактарыстам, кіроўцам, камбайнэрам рабіў...”
Карэспндэнт: “Цяжка жывецца ў Вялікім Стахаве?”
Спадар: “У сярэднім можна пажыць — побач лес, рэчка. Могілкі побач — у пасьцілку залез, ды ўсё...” (Сьмяецца.)
У студыі “Свабоды” слухаем запісы зь Вялікага Стахава разам са спадаром Мазынскім пасьля ягонага выхаду з бальніцы. Ён узрушаны.
Мазынскі: “Яны самі зь сябе “падтруньваюць” — ад слова “труна”. Што нам яшчэ рабіць?! За нас усё вырашаць. А ад нас адно — дапаўзьці да тых могілак. Раб ведае, што свабода ў яго ў адным месцы, а да ўсяго астатняга прызвычайваецца. Бо гэтае жыцьцё, дзеля якога так пакутавалі, працавалі — ня іх жыцьцё. Нікому непатрэбнае, нават іх дзецям, якія ўцяклі ад іх. Дый нашы бацькі, як я памятаю, казалі — хутчэй з гэтага сяла, у людзі, там лягчэй. Як у таго Макаёнка — “у гнаі па ноздры сядзяць”. А мы сядзелі менавіта так. Да гэтай цывілізацыі ў Барысаве так цяжка было пераадолець 6 км — я штодня насіў малака “камандзіршам”. Да і пасьля школы — па брудзе. Жонкам афіцэраў — 5 літраў за сьпіну, і папёрлі. Цяпер пасьвіць няма каму. І галоўнае — псыхалягічна няма пэрспэктывы. Карані выдраныя...”
Тым ня менш сястра Мазынскага, па мужы Раіса Кароткая, 10 год таму пасьля сьмерці маці пераехала, як яна кажа, “у хату ўсіх Мазынскіх”. Яна на ўскраіне, за 100 мэтраў ад вясковых могілак. Адчыняю жалезную браму. Сустракае гаспадыня, якая тут жа ўсьміхаецца, пачуўшы вестку ад брата.
Кароткая: “Валерыю здароўя толькі, прыяжджае хай у госьці... (Сьмяецца.) Гэта хата ўсіх Мазынскіх, а я самая старэйшая. Жывецца нічога, пэнсія ж вялікая — 340. Абы здароўе. Трымаем каня, сьвіньні, куры. Сена самі нарыхтоўваем, дзе прыйдзецца. А было цяжэй яшчэ ўпярод, калі былі чэргі за кілбасой…”
Спадар Валеры, нібы ў піку ёй, удараецца ня ў самыя вясёлыя ўспаміны.
Мазынскі: “Мама б ёй нагадала, што ня ведала дня свайго нараджэньня. І бацька! І мы рабілі сьвяты 8 сакавіка для мамы і 23 лютага для бацькі. А ў гарадах ня хаты — жыльлё. А жылплошчу хочацца памяняць на другую. Я памятаю, як мама плакала, калі перасыпалі хату. Нічога страшэннага — падрубіны новыя, але мы ўсю яе разабралі. Але яна плакала, бо разбуралася нешта, што ў гэтай хаце намалілася. Цяпер і мне гэтая хата непатрэбная. Мы, ніхто з 8 дзяцей, не працягне свой род у ёй. Яна павернутая да вуліцы аканіцамі. У гэтым нешта сымбалічнае — яна да сёньняшняга жыцьця стаіць сьпінай. Адвярнулася... Хто з нас ведае прадзеда, прапрадзеда? Колькі мы вартыя самі перад сабой? Ці, як дрэва, вырасьлі, зваліліся і гнільлём сталі для наступнага дрэва? Гэтага ж мала — мы людзі. Мы мусім думаць пра большае, чым кілбасу...”
Юнацкім апірышчам духу для Валерыя Мазынскага была школа. У тагачаснай двухтысячнай вёсцы ў ёй было дзьве сотні навучэнцаў. Цяпер у Вялікім Стахаве няма і трох сотняў жыхароў. А ягонай колішняй настаўніцы мовы і літаратуры, спадарыні Кандратовіч — 74. Тым ня менш Вольга Максімаўна памятае любімага вучня.
Кандратовіч: “Валера Мазынскі — мой добры вучань быў. Калі паступаў у архітэктурна-будаўнічы тэхнікум, я зь ім займалася дадаткова. Ён адразу і паступіў. Акторскія здольнасьці былі — са сцэны не сыходзіў. Са шматдзетнай сям’і — не было каму дапамагаць. Усё сам! Сам выбіраў сябе дарогу...”
Ідучы па вёсцы, заўважыў — усе хаты на замках. Пытаюся ў спадарыні Кандратовіч:
Карэспандэнт: “Чаму так шчыльна зачыняецеся?”
Кандратовіч: “Красьці прыходзяць — адна загаворвае зубы, а другая лезе, дзе ляжаць зьберажэньні на чорны дзень. А я не пускаю, пакуль не пакажуць дакумэнты, хто і што. Цыганкі хадзілі, нейкія сэктанцкую літаратуру разносілі. А самі выглядаюць, што схапіць...”
Спадар Мазынскі тлумачыць.
Мазынскі: “Дзесьці на пачатку 60-х сталі зьяўляцца замкі на хатах. А да гэтага часу палачкамі клямкі затыкалі. І калі нешта здаралася — шок, адразу даведваліся, што за чалавек. Бацька раней ішоў, шапка не сядзела на галаве — здароўкаўся праз плот, брамы. Настаўнік быў — ого-го, які чалавек! А як яны апраналіся! Мы нават хацелі замазаць гэтыя цудоўныя блузы, спадніцы, чаравічкі! Для нас гэта былі людзі зь іншага сьвету! Але мы перажываем час бязладзьдзя. Чаму? Таму што культура, якая ўкладалася вякамі, мусіла разбурыцца за 20—30 год. Пачынаючы з БАМу, цаліны, Белазу. І за некіх 40 год зьнікла вясковая інтэлігенцыя, любоў да зямлі, жывёлы, жытла — а яна была! У маёй школе не было каму расказваць, што такое Радзіма. У нас не было Вялікай Радзімы, яна не стварыла Будучыні і не стварае да гэтага часу...”
* * *
Даходжу да другой ускраіны вёскі. Ля шашы хата з прысядзібнай гаспадаркай — выглядае, што на гектар. Гудзе трактар. А вось і гаспадар —Пётра Ковель, працуе дарожнікам.
Карэспандэнт: “А вы заможны тут чалавек?”
Ковель: (Сьмяецца.) “Ня самы бедны, але й ня самы заможны... Трактар, карова, 5 курэй, 4 індакачкі. Га арандую толькі для сябе, толькі. А пад’едзьце ў калгас, даведайцеся, колькі яны маюць...”
Былы стратны калгас “Іскра камунізму” 5 год таму быў перададзены ў якасьці сельскагаспадарчага цэха Барысаўскаму кансэрваваму заводу. Ад Вялікага Стахава гэта адарвала ўсё, што засталося — тысячу га зямлі ды фэрму на сотню цёлак. Працуе тут 12 вяскоўцаў за сярэдні заробак у 214 рублёў. Гэтую “лічбу” называе брыгадзір Уладзімір Стэльмашонак. У ягоным голасе яўна бракуе аптымізму.
Стэльмашонак: “Рыхтуемся пераходзіць на поле. Працоўны дзень ужо з 6 раніцы да цямна — за 200 рублёў плюс 30% на пасяўной — капейкі. Мне год да пэнсіі. Маладыя хлопцы яшчэ заробку не атрымалі...”
Карэспандэнт: “Зьбягуць, як атрымаюць...”
Стэльмашонак: “І такое бывала...” (Сьмяецца.)
21-гадовы трактарыст Максім Падалянец працуе толькі тры тыдні.
Падалянец: “Блізка да гораду. Каб плацілі нармальна, можна было б жыць і працаваць. Паглядзім на пасяўную, і да зімы...”
Загадчыца фэрмы Валянціна Яўсей бездапаможна махае рукой — гной ня могуць вывезьці ўжо пяты год...
Яўсей: “Гною шмат, а няма ні саляркі, ані трактароў. Завод у заняпадзе. Мае даглядчыкі 190 рублёў маюць. Наша моладзь, нармальныя людзі працуюць у горадзе на прадпрыемствах. Пэрспэктыў з гэтымі кансэрвамі няма. І аўтобус зьнялі першы рэйсавы, які ў 7 раніцы. Подласьць нехта зрабіў...”
Паслухаўшы запіс, спадар Мазынскі выбухае эмоцыямі. Кажа, што не ад злосьці — ад болю...
Мазынскі: “Шкада, што толькі ў гэтым убачылі “гадасьць”! Ну адмянілі іх пэрспэктыву! А ці было што адмяняць у гэтых людзей?! Гэтае мейсца ўжо для “шашлыкоў”, а не для жыцьця. Перабудуюць хаты на катэджы, бо вельмі блізка ад Барысава...”
Карэспандэнт: “Яны раўнадушна гаварылі пра заробкі, на якія немагчыма жывой істоце пражыць...”
Мазынскі: “А яны ведаюць, што яшчэ горш ёсьць! А мая сястра — наагул багацейка ва ўсіх адносінах! Тут няма на што скардзіцца, яны выбіраюць апраўданьне сваё. Нашы могілкі ўжо напалову заселеныя людцамі, як у нас кажуць, “са сьвету”. Туды возяць проста хаваць. Раней было “табу” — яны ахоўваліся людзьмі. Цяпер і могілкі чужыя. Маё дзяцінства прайшло на гэтых могілках. Нашы гульні, забавы, рэчка... Вёска велізарная была — на тым канцы адны, у нас, на засьценку трэція. Біцца хадзілі ці з “пагонам”, ці з “замастоўцамі”. А мы ўжо былі “засьцянкоўцы”. Што будзе праз 50 год — ня ведаю...”
У Вялікім Стахаве я сустрэўся з 28-гадовым Анатолем. Паўтара года ён сядзеў у менскай турме на Акрэсьціна праз падазрэньне ў забойстве. Быў апраўданы Вярхоўным судом за недастатковасьцю ўлік. У камэры пазнаёміўся з “палітычнымі”. Кажа, што мае два вынікі — змарнаваны час і сталую цікавасьць да палітыкі. Вось што ён зразумеў.
Анатоль: “Васіль Севасьцянавіч Лявонаў казаў, што спадзяваліся атрымаць марыянэтку, якой можна цалкам кіраваць, а цягам 8 месяцаў ён усю каманду перасадзіў. І пасьля гэтага не засталося рэальнага канкурэнта, які мог бы яго скінуць. Лукашэнка праблемы дзяржавы ня вырашыў. Камуністаў, нібыта, няма. Казулін тэрарызаваў уладу. У нас зьявілася палітычная сіла, якая магла супрацьпаставіць нешта самому Лукашэнку. Яго выпусьцілі на пахаваньне. Ён што сказаў? Аб’яднаньне дэмакратычных сіл — і Мілінкевіча, і Лябедзькі Анатоля Ўладзіміравіча, які мае аднолькавае са мной імя. Але сёньня прыбраць Лукашэнку — хто рэальны лідэр на яго мейсца?”
Камэнтуе рэжысёр Валеры Мазынскі.
Мазынскі: “Усе хочуць бачыць альтэрнатыву, а мне шкада таго, хто прыйдзе. Бо каго яму мяняць, ці здольны і з кім?! А мяняць вельмі хутка прыйдзецца, бо “кусаць хоцца”. Ад “выратавальніка” будуць патрабаваць даброцьцяў адразу...”
Апошнія хвіліны са спадаром Валерыем — настальгічныя.
Карэспандэнт: “Вялікае Стахава — якое ўяўленьне ў вас адразу?”
Мазынскі: “Гэта лета, спрэс сонца! Жыў я ў Стахаве 15 год стала — я ня памятаю шэрага дня, дажджу. З сонцам — сьляпы дождж! Але ў гэтым была такая надзея! Так хацелася, каб было вечна. І мясьціны для мяне лепшай у сьвеце не было. Да часу, пакуль жыла мама. Мама сышла — і нават гэтая прыгожая вёска ў пойме трох рэк перастала быць эмацыйным апірышчам. Хоць у апошні шлях хачу менавіта туды пайсьці — толькі туды...”
