Беларускае „Слова 2019 году“ — Каліноўскі

Сьнежань — пара вызначаць беларускае „Слова 2019 году“. Але перш агледзімся на сьвет.

Недзе трывога і хаос...

Рэдактары Оксфардзкіх слоўнікаў выбралі ангельскім „словам 2019 году“ выраз climate emergency — ‘кліматычная трывога’. Можна зразумець чаму: глябальную ангельскамоўную інфармацыйную прастору сёлета запоўнілі палымяныя прамовы швэдзкай дзяўчынкі Ґрэты, барацьбіткі з глябальным пацяпленьнем. І глябальны рэсурс Dictionary.com вызначыў словам году прыметнік existential — ‘экзыстэнцыйны’, зьвязаны з існаваньнем і пагрозамі яму.

Электрасамакат у Парыжы

А Таварыства нямецкай мовы (Вісбадэн) выбрала сапраўды новае слова: Respektrente, кампазыт назоўнікаў Respekt і Rente ‘пэнсія’: дыскусія пра годную чалавека пэнсію ішла ў Нямеччыне ўвесь год. На другім месцы рэйтынгу таксама нэалягізм — Rollerchaos, які ахапіў Нямеччыну, калі ўзаконілі электрасамакаты.

Выбар „словаў году“ для розных моваў сьвету працягваецца.

...А ў нас — Каліноўскі!)

Сёлета ў кароткі сьпіс, укладзены журналістамі і скарочаны да пяці словаў галасаваньнем у спэцыялізаванай моўнай суполцы фэйсбуку „Толькі пра мову“, увайшлі аншлюс, Вільня, інтэграцыя, Каліноўскі, крыжалом.

Галасаваньне ў тэлеграме за беларускае „Слова 2019 году“

За гэтую пяцёрку канчаткова і прагаласавалі чытачы свабодаўскіх каналаў і групаў у фэйсбуку, Укантакце, інстаграме, тэлеграме. Вынік амаль усюды падобны, а ў тэлеграме і Ўкантакце (дзе сумарна прагаласавалі 5999 чалавек) практычна ідэнтычны, таму карэктна аб’яднаць галасаваньне ў гэтых дзьвюх сетках:

• Каліноўскі 3180 (54,7%)
• Інтэграцыя 1569 (26,2%)
• Крыжалом 473 (7,9%)
• Аншлюс 449 (7,5%)
• Вільня 328 (5,5%)

Абсалютна пераважала імя Каліноўскі і ў галасаваньні ўдзельнікаў інстаграму, і ў суполцы „Толькі пра мову“. У агульнай свабодаўскай суполцы ФБ, дзе галасавалі не ў табліцы, а ў камэнтарах, з 62 чалавек 25 выказаліся за слова незалежнасьць, прапанаванае ўдзельнікамі. (Летась яно ўжо было ў пяцёрцы.)

Чаму Каліноўскі

„Словам году“ мы дамовіліся выбіраць або зусім новае для беларускай мовы слова, або слова, якое істотна зьмяніла (дапоўніла) сваё значэньне і зьвязана з чымсьці вельмі важным сёлета.

Вільня. 22 лістапада 2019 году

Вось жа слова Каліноўскі сёлета і зрабілася вельмі важным для многіх беларусаў, і напоўнілася новым зьместам. Цяпер імя вялікага пратапляста новага беларускага нацыянальнага руху — ня толькі сымбаль. Цяпер мы ведаем, дзе Каліноўскі пасьля належнага зь ім разьвітаньня годна спачывае, і месца гэтае падпісана па-беларуску. І вяртаньне Каліноўскага адбылося на дзіва своечасова.

Годнае месца ў мове

Прозьвішча Каліноўскі, ужытае без асабовага імя, для беларуса не вымагае ўдакладненьня. Гэта (а таксама сёлетнія падзеі) яшчэ ў 1970-я прадбачыў Алесь Разанаў у вершы „Арышт Кастуся Каліноўскага“:

Заўжды — адзін адказ,
утойваньне... зьмяншэньне...
Але прыходзіць час
імя і ўваскрашэньня.
Ўсе ніты ў сувой,
у заклік пагалоскі
зьяднаць —
і стаць сабой!..
Як зваць вас?
Каліноўскі.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі

Слова-імя Каліноўскі мае сваё словаўтваральнае гняздо. Паплечнікаў Каліноўскага і прадаўжальнікаў ягонае місіі пазьнейшай пары больш традыцыйна завём каліноўшчыкамі (так Караткевіч называў, напрыклад, паўстанца Міхала Цюндзявіцкага, а ў Другую ўсясьветную вайну ў складзе беларускага супраціву былі аддзелы „каліноўшчыкаў“). Зьявілася і слова каліноўцы, яго аўтарства прыпісваюць Рыгору Барадуліну („Лінія перамены дат“, 1965).

Адкуль паходзіць

Бальшыня беларускіх (а таксама польскіх, украінскіх) прозьвішчаў з суфіксам -ск- утварыліся ад назваў паселішчаў. Ці то валодаў продак сядзібай, ці проста родам адтуль. Лічыцца, што Амбражэй, сын Самуэля, пачынальнік той галіны Каліноўскіх, да якой Вінцэнт Канстанты — Кастусь — належыць, купіў у XVII ст. на Бельшчыне маёнтак Калінаў. Зрэшты, і герб радзінны — Калінова.

Якушоўка, Сьвіслацкі раён. 2015

Тапонімаў з гэтым коранем і ў Беларусі, і ў Польшчы шмат. Так, у цяперашнім Сьвіслацкім раёне, дзе ёсьць вёска Якушоўка з падмуркамі ад колішняй палатнянай фабрыкі Сымона Каліноўскага, Кастусёвага бацькі, да нядаўна быў хутар Каліноўшчына.

Але тапонімы з коранем Калін- могуць мець рознае паходжаньне. Ад назвы куста каліны Viburnum opulus — першае, што прыходзіць у галаву. Але тапанімісты ведаюць, што назвы паселішчаў у сваю чаргу часта паходзяць ад імёнаў, напрыклад, першапасяленцаў. Імя Каленік/Калінік вядомае ў Беларусі з XVI стагодзьдзя, гістарычна мела варыянты Каліна, Калінка (Каленка, адкуль Каленкавічы) ды іншыя.

Іншыя словы „пяцёркі“

Несумненна, што слова „інтэграцыя“, пад трывожным знакам якога (як і слова аншлюс) Беларусь жыве апошнія месяцы, мусіла б быць у двукосьсях.

На загад уладаў рабочыя вырываюць памятныя крыжы ў Курапатах. 4 красавіка 2019 г.

Слова крыжалом — адзіны ў „пяцёрцы“ сапраўдны нэалягізм, яно ўзьнікла сёлета і бездакорна адпавядае законам словаўтварэньня, але такому папаўненьню лексыкі беларускае мовы цешыцца ці выпадае, бо апісвае яно дзікунства.

Затое Каліноўскі — адназначана пазытыўнае слова, якое, адрадзіўшыся, ізноў сілкуе беларусаў сваёй энэргіяй.